64 روز از سال 97 می‌گذرد و بازار ارز روزها و هفته‌های پرنوسانی را در این
مدت گذرانده است؛ اگرچه با اعلام سیاست تک‌نرخی شدن دلار، تا حدی التهاب بازار ارز
فروکش کرد، اما همچنان بازار غیررسمی به کار خود ادامه می‌دهد و این بازار عنوان «قاچاق»
به خود گرفته است.
در ایامی بحران ارزی به اوج خود رسیده بود، یکی از بزرگ‌ترین
مسایلی که وجود داشت، شفاف نبودن بازار بود. یادمان نمی‌رود که در روزهای ابتدای
سال و در ایامی که بازارها تعطیل بود، با وجود اینکه هیچ بازاری فعالیت رسمی و
جدی خود را از سر نگرفته بود، یک‌دفعه نرخ ارز صعودی شد و با کمبود ارز در بازار
مواجه شدیم؛ این در حالی است که به باور برخی از تحلیلگران اقتصادی، اگر محلی برای
مبادلات ارزی شبیه به بورس وجود داشت، تمام مبادلات اقتصادی شفاف می‌شد. البته
مقامات بانک مرکزی معتقد بودند که «بازار ارز در سال‌های گذشته در تعطیلات تا ۱۵
فروردین هیچ تحرکی نداشت و اتفاقات و التهاباتی که رخ داد، فقط و فقط در فضاهای
تلگرامی و شبکه‌های مجازی بود و قیمت‌هایی اعلام می‌شد.»
چند سال برنامه‌ریزی برای راه‌اندازی بورس ارز
راه‌اندازی بورس ارز از سال‌ها قبل در اقتصاد ایران مطرح
است؛ به طوری که در آذرماه 1394 شورای عالی بورس راه‌اندازی بازار آتی ارز را به
تصویب رساند. پیش از این، بهمن ماه سال 1395 ولی‌الله سیف، رییس کل بانک مرکزی خبر
داده بود که «در رابطه با راه‌اندازی بورس ارز در حال برنامه‌ریزی هستیم تا
بازارهایی که با شفافیت معاملات ارزی را انجام می‌دهند، این مهم را در نظر بگیرند.»
آبان سال گذشته شاپور محمدی، رییس سازمان بورس و اوراق
بهادار از مذاکره با بانک مرکزی برای راه‌اندازی بورس ارز خبر داده و گفته بود: «بورس
ارز به تصویب شورای عالی بورس رسیده و تنها تایید نهایی بانک مرکزی باقی مانده است.
بر این اساس، بانک مرکزی موافقت کلی خود را در زمینه راه‌اندازی بورس ارز ابلاغ
کرده است، اما اکنون در خصوص زمان اجرایی آن تردیدهایی وجود دارد.»
وی یادآور شده
بود: «بانک مرکزی تلاش های بسیاری را در این زمینه انجام داده است که امیدواریم هر
چه زودتر شاهد راه‌اندازی بورس ارز باشیم.»
حلقه نقص سیاست‌گذاری‌ها
تکمیل شود
با این وجود،
هنوز خبری از پیشرفت این مذاکرات و به راه افتادن بورس ارز نیست. حیدر مستخدمین‌حسینی،
کارشناس اقتصادی می‌گوید «دولت چاره‌ای جز آنچه در مورد ارز تصمیم گرفت و اعمال
کرد، نداشت ولی اکنون باید حلقه نقص سیاست‌گذاری خود را تکمیل کند.»
وی توضیح می‌دهد:
«اکنون درباره وضعیت ارز دو دیدگاه وجود دارد؛ ابتدا اینکه ارزی که در اختیار
دولت است و از محل فروش نفت به دست می‌آید، باید برای فعالیت‌های زیربنایی کشور
لحاظ شده و این نفت نباید وارد حیطه بازار و توزیع بین فعالان اقتصادی شود. طبق این
دیدگاه این ارز باید صرف جاده‌ها، سیستم‌های ریلی کشتی‌رانی و ... هزینه شود. این
دیدگاه همچنین مخالف ارز مسافرتی و دانشگاهی و ... است.»
مستخدمین‌حسینی
می‌افزاید: «یک دیدگاه دیگر هم وجود دارد که می‌گوید ارزی که به دست دولت آمده، باید
تامین کالاهای اساسی کشور و همچنین واردات کالاهای واسطه‌ای و سرمایه‌ای به کار
رود. در کنار این، نظر دیگری هم وجود دارد مبنی بر اینکه بورس ارز شکل بگیرد و ارز
مورد نیاز جامعه که ضروری نیست، در آن بورس عرضه شود و تابع عرضه و تقاضا برای
مصارف مردم برقرار شود.»
به باور وی، «دقیقا
حلقه نقص تصمیمات ارزی در کشور همین است. با توجه به اینکه دولت نفت می‌فروشد و
ارز آن را در اختیار دارد، می‌تواند آن را با هر قیمتی که می‌خواد عرضه کند، اما
در کنار آن برای ارزهای متفرقه که ضروری نیست، به جای اینکه مردم را به سمت فعالیت‌های
زیرزمینی بکشاند و به این ترتیب نیروی انتظامی را هم وارد عرصه کرده که با مردم
درگیر شوند، بهترین کار این است که بورس ارز محدود راه بیاندازد.»
این کارشناس
اقتصادی تصریح می‌کند: «اکنون گفته می‌شود حدود ۲۰ میلیارد دلار ارز در خانه‌ها
وجود دارد؛ اگر بورس ارز ایجاد شود، این ارز در آنجا ارایه شده و مردمی که به آن نیاز
دارند، از آن استفاده می‌کنند. اکنون می‌بینبم که سیاست سپرده‌گذاری ارزی مردم در
بانک‌ها چندان موفقیت‌آمیز نبوده است، چون مردم هنوز به برنامه‌های اقتصادی دولت و
بانک مرکزی اعتماد ندارند، بنابراین خوب است که دولت با ایجاد بورس ارز زمینه افزایش
اعتماد را فراهم کند.»
چاره کنترل
بازار، شاید بورس ارز نباشد
اما معاون بورس
تهران معتقد است «شاید چاره کنترل بازار ارز تاسیس بورس ارز نباشد و شاید لازم
باشد بازارهای دیگر و روش‌های دیگر از جمله حساب‌ها و سپرده‌های ارزی داشته باشیم.»
به گفته روح‌الله حسینی‌مقدم، «برای تاسیس هر بازاری، باید اجازه دهیم منطق و
سازوکار عرضه و تقاضا در آن حاکم شود و آن بازار باید با شرایط بازار آزاد همخوانی
داشته باشد.»
وی در پاسخ به اینکه
لازمه راه‌اندازی بازار مشتقه ارز در ایران چیست؟ می‌گوید: «شرایط اقتصادی ما با خیلی
از کشورهای دیگر متفاوت است. در کشورهای دیگر سرمایه‌گذاری در ارز یک نوع سرمایه‌گذاری
متعارف محسوب نمی‌شود، ولی در کشور ما این موضوع معمول است.»
معاون سازمان
بورس می‌افزاید: «در نتیجه یکی از بازارهایی که تمایل به سرمایه‌گذاری در آن در ایران
وجود دارد، بازار ارز است. شاید باید نسخه‌هایی برای ایجاد این بازار در ایران
وجود داشته باشد که در کتاب‌ها و برای جاهای دیگر دنیا وجود ندارد.»
معاون بورس تهران
تاکید کرد: «البته شاید چاره کنترل بازار ارز تاسیس بورس ارز نباشد و شاید لازم
باشد بازارهای دیگر و روش‌های دیگر از جمله حساب‌ها و سپرده‌های ارزی داشته باشیم.
بانک مرکزی اگر روی این چیزها فکر کند، می تواند به یک جمع‌بندی مناسب در این مورد
برسد.»
به اعتقاد حسینی‌مقدم،
«اگر اعتقاد بر این است که سازوکار بازار سرمایه می‌تواند به بازار ارز کمک کند،
برای پاسخ به برخی از تقاضاهایی که وجود دارد، بازار سرمایه این آمادگی را دارد.»
وی تصریح می‌کند:
«سابقا بورس کالا به یک شکل اعلام کرد که آمادگی تشکیل بورس ارز است و بورس تهران
هم در مقاطعی بحث مشتقات ارزی را مطرح کرد تا بتواند این بازار را راه‌اندازی و به
بازار ارز کمک کند. ما در دهه ۷۰ و اوایل ۸۰ در بورس تهران گواهی سپرده ارزی منتشر
می‌کردیم. به نظر من می‌توانیم روی این موضوع فکر کنیم و به یک نتیجه برسیم.»
بورس ارز ظرفیت‌های
زیادی دارد
سعید صمدی، عضو هیات
علمی دانشگاه اصفهان نیز می‌گوید: «ما می‌توانیم از ظرفیت بورس برای ایجاد بازار
ارزی استفاده كنیم. در هر اقتصادی وقتی بازاری را نادیده بگیریم مشكل‌ساز خواهد
بود، بنابراین اگر بتوانیم از ظرفیت‌های بورس ارزی در این زمینه استفاده كنیم،
قطعا با كنترل بازارهای موازی می‌توانیم از رشد قیمت‌هایی كه در بازارغیررسمی شاهد
آن هستیم، جلوگیری كنیم.»
از نظر این
اقتصاددان، «بهتر است منابع ارزی را به سمتی هدایت كرد كه كمترین نقل و انتقالات
در آن صورت بگیرد؛ چراكه راحت‌تر می‌توان از شتاب گرفتن قیمت در بازارهای غیررسمی
جلوگیری كرد.»
او معتقد است: «بهترین
راه تامین ارز برای این بازارها استفاده از ارزهای حاصل از صادرات است. با تخصیص
بخشی از این ارزها به بازار بورس در كنار محدود كردن دامنه فعالیت های رانتی،
كنترل قیمت ها را با كارآمدی بیشتری اعمال كرد. تخصیص ارز حاصل از صادرات بهترین
روش برای ایجاد «بازار آزاد ارزی» است و با توجه به نیاز مردم بخشی از تقاضاهای
ارزی باید در بازاری موازی ایجاد شود و برای مهار رانت‌های موجود در بازارهای غیررسمی
چه راهكاری بهتر از بورس ارزی می‌تواند باشد.»
مهلت مجلس برای
ایجاد بورس ارز
با این حال، رییس
کمیسیون اقتصادی مجلس عنوان کرده است «حالا که ارز تک نرخی شده است، بر اساس طرح
مشترک مجلس و دولت که در چند روز آینده نهایی می‌شود، بانک مرکزی مکلف خواهد شد
حداکثر در مدت یک ماه بازار متشکل ارزی یا همان بورس ارز را تاسیس کند.»
به گفته وی، «اگر
هم بانک مرکزی حداکثر ظرف یک ماه زمینه تاسیس بازار متشکل ارزی یا همان بورس ارز
را فراهم نکند، آن وقت مجلس خودش دست به کار خواهد شد و با تصویب قانونی، بانک
مرکزی را به انجام این کار مکلف خواهد کرد.»
