تنوع سنت های نوروزی در اقلیم پهناور ایران

به گزارش ایران اکونومیست؛   نوروز یکی از زیباترین آیین های ایران زمین به شمار می رود که در بردارنده رسم و رسوم های فراوانی است که هر کدام از آنها می توان یاری بخش جامعه از نظر یگانگی، استمرار انسجام جمعی و افزایش سرمایه اجتماعی باشد و این مهم از نقش بی بدیل نوروز به عنوان سنتی کهن حکایت دارد.

اقوام ایرانی درهر کجای این مرز و بوم با عشق و علاقه ای خاص نوروز را پاس می دارند و با بهترین رسوم، نخستین روزهای بهار را به عنوان فصل شکوفایی جشن می گیرند اما به فراخور اقلیم و جغرافیای متفاوتی که کشور از آن برخوردار است، رسوم متنوعی را می توان مشاهده کرد و این از جاذبه های کم نظیر نوروز در ایران محسوب می شود.

مراسمی چون خرید سال نو، چهارشنبه سوری، خانه تکانی، سفره هفت سین، دید و بازدیدهای عید، سیزده به در و … همگی از کهن ترین سنت هایی محسوب می شود که مردم مناطق مختلف ایران آن را به شکل های مختلف به جای می آورند. برخی از این سنت ها در مناطقی از کشور شکل خاصی برگزار می شود. به عنوان مثال در ترکمن صحرا در آستانه عید نوروز، بافتن نخ سیاه و سفید و گذاشتن اسپند در لابه لای آن به عنوان نظر چشم و اجرای بازی های محلی مرسوم است.

در جنوب ایران به ویژه در بوشهر، تدارک دیدن سفره هفت میم علاوه بر سفره هفت سین، جزو آداب و رسوم نوروزی آن خطه از کشور به شمار می رود که هفت میم شامل میگو، ماهی، مسقطی، مرغ، ماست ، مربا و میوه است. در نقاطی از استان گیلان حلوای مخصوص آخرین پنج شنبه سال مرسوم است. همچنین در بسیاری از مناطق ایران در آستانه نوروز مراسم سمنو پزان در میان همسایگان و اقوام به عنوان رسمی دیرپا به شمار می رود که به منظور شیرین کام شدن و شادی انجام می شود. همه این آیین و مناسک نشان از علاقه و الفت مردم ایران به برپایی رسم های قدیمی است که برای انها خوش یمن و مبارک محسوب می شد.

«علیرضا شریفی یزدی» پژوهشگر و جامعه شناس پژوهشکده خانواده معتقد است نوروز شناسنامه و وجه مشترک اقوام آریایی به شمار می رود که حتی فراتر از مرزهای جغرافیایی ایران به طور بسیار متنوع، گسترده شده است. در ادامه گفت وگوی پژوهشگر گروه اطلاع رسانی  در ارتباط با آیین نوروزی اقوام در نواحی مختلف ایران با وی می خوانیم.

**گستردگی برگزاری آیین نوروزی در جغرافیای ایران
مراسم نوروز وجه مشترک میان اقوام آریایی به شمار می رود. به عبارت دیگر از نشانه های اشتراکی است که در حوزه فرهنگ ایران زمین از آن یاد می شود، فرهنگی که با مرزهای جغرافیایی و سیاسی امروز متفاوت است، چرا که مرزهای فرهنگی ایران، بزرگ تر از چیزی است که امروز تحت عنوان کشور ایران شناخته می شود و به برخی کشورهای دیگر نیز می رسد. این خاصیت فرامنطقه ای نوروز از جهاتی بسیار قابل درنگ و تامل است. بنابراین ضمن اشتراک های زیاد در این زمینه، مختصر تفاوت هایی هم بر پایه فرهنگ و جغرافیای مناطق گوناگون کشور و باتوجه به حوادث تاریخی که برای مردم هر منطقه رقم خورده، در شیوه برگزاری این آیین کهن به وجود آمده است.

در استان های آذربایجان، کردستان، کرمانشاه و ایلام در شب نوروز از روشن کردن آتش به عنوان نمادی از زدودن ناپاکی ها استفاده می کنند و سنت چهارشنبه سوری به عنوان آیین خاص مورد توجه نیست. اجرای این آیین را در آخرین روز اسفند و در آستانه عید نوروز در این مناطق می توان مشاهده کرد که مردم به ویژه در پشت بام ها و در معابر عمومی اقدام به روشن کرن آتش می کنند و این وجه ممیز مناطق کردنشین با دیگر مناطق ایران در ارتباط با نوروز است.

از جمله دیگر مراسمی که هنوز در برخی مناطق ایران به شکل واقعی و صوری انجام می شود، آیین «میر نوروزی» است که در گذشته در بسیاری از نقاط ایران دیده می شد. در گذشته های دور، در مناطق کردنشین و لرنشین به معنای واقعی شخصی در ایام نوروز به عنوان حاکم موقت قرار می گرفت و بقیه مکلف به اجرای دستور او بودند. دیده می شود که امروز هم در برخی مناطق کردنشین به ویژه منطقه اورامان در شهرستان پاوه استان کرمانشاه و برخی مناطق روستایی دیگر، این آیین همچنان ادامه و قابلیت اجرا دارد. این مناطق به جهت کوهستانی و صعب العبور بودن حدود چهار سده پس از ورود اسلام به ایران، مسلمان شدند و به همین دلیل نیز امروزه این رسم و رسوم و آیین پیش از اسلام در این مناطق پررنگ تر است.

**جنوب ایران و چگونگی برگزاری آیین نوروزی
می توان گفت مناطق مختلف کشور از آب و هوایی که مختص آن منطقه به شمار می رود نیز تا حدودی تبعیت می کنند. مناطق جنوبی ایران مانند بوشهر، مناطقی از خوزستان، استان هرمزگان و مناطق جنوبی استان کرمان مانند کهنوج، منوجان، قلعه گنج، اسلام آباد و ... برای نوروز مراسم خاص خود را دارند. کپر بستن از جمله این سنت ها به شمار می رود که از گذشته ها در میان آنها رسم بود. در شب عید، کپری را آماده می کنند که بیشتر از الیاف خرما و نوعی گیاه بیایانی تهیه می شود. آنها روز نخست نوروز را در این کپر به سر می برند چون این مناطق در گذشته دارای ساختمان برای زندگی به شکل کنونی نبود و بیشتر مردم کپرنشین بودند. امروزه هم این مساله را می توان در میان مردم جنوب کشور مشاهده کرد.

در عید نوروز حتی برخی افرادی که خانه های جدید و امروزی دارند، این کپر را در حیاط خود برپا می کنند و 13 روز نوروز را در داخل آن سپری می کنند. البته شرایط آب و هوا هم این اجازه را به آنها می دهد چون معتدل ترین دما و شرایط اقلیمی در آن مناطق در نوروز است و پس از آن هوا رو به گرم شدن می گذارد.

**مناطق مرکزی و برگزاری آیینی هماهنگ بر جغرافیای کویری
در نواحی میانی کشور نیز رسم و رسوم ریشه در سنت های دیرین دارند. به عنوان مثال اجرای جشن های پهلوانی، آیین مربوط به پربار شدن محصولات کشاورزی و بارش باران در فصل بهار و ... همگی ریشه در اقلیم این مناطق دارد. با بررسی مناطق مرکزی ایران مانند شمال کرمان همچون زرند، رفسنجان و سیرجان، استان فارس، اصفهان، استان مرکزی، کاشان، سمنان و مناطق همسایه آنها می توان مشاهده کرد که برگزاری آیین نوروز بیشتر به شکل امروزی است و وجه ممیز خاصی با دیگر مناطق ایران ندارد اما در مناطق مرکزی حاشیه نشین کویر از آنجا که آب بسیار اهمیت داشت، به همین دلیل در مراسم نوروزی بر روی سفره هفت سین خود، همواره تنگ آب زلال قرار می دادند و از آن به عنوان نماد برکت الهی و نیاز مناطق کویری به آب به عنوان عنصر حیاتی بهره می بردند که می توان آن را وجه مشخص نوروز نسبت به جاهای دیگر دانست.

**نوروز در شرق ایران، حاصل آمیزش فرهنگی
در شرق کشور آیین و سنت های نوروزی بیشتر بر جنبه های تاریخی و رسوم مانده از گذشته دور حکومت های مختلف دلالت دارد. در مناطق شرقیِ کشور مانند سیستان و بلوچستان و خراسان بزرگ شامل خراسان ایران و همسایگانی چون افغانستان، تاجیکستان و ترکمنستان، می توان شاهد برگزاری نوروز با 2 سبک خاص بود. در میان مردم خراسان منهای کردهای مهاجر به این مناطق، افراد بهترین لباس های خود را می پوشند و معتقدند که در چنین روزهایی همانطور که طبیعت لباس نو بر تن کرده است، انسان هم باید به لحاظ پوشش ظاهر، لباس نو بپوشد و هم به لحاظ اندیشه، افکار منفی و کینه توزی را دور بریزد و با نگاه جدید در زندگی به استقبال سال نو برود.

دسته دوم کردهای ساکن خراسان به شمار می روند، مانند مردم سبزوار و بجنورد که به طور معمول در شیوه برگزاری نوروز با کردهای مناطق غربی و افرادی که در دوره صفویه برای مقابله با حمله ازبک هایی که گاه و بیگاه به مناطق خراسان حمله می کردند، به وسیله شاه عباس به آنجا کوچانده و در آن مناطق مستقر شدند، اشتراک دارند.

بنابراین امروزه در برگزاری آیین نوروز، آداب و رسوم مختلفی در مناطق شرقی کشور به چشم می خورد که در اثر آمیزش فرهنگی میان کردهای آن منطقه با دیگر ساکنان و بومیان منطقه خراسان به وجود آمده و این مناطق کشور دارای مشترکات فرهنگی زیادی با دیگر نقاط ایران زمین است.

**شمال ایران و گسترش خوان نعمت در نوروز رنگارنگ
به نظر می رسد سرسبزی و طراوت روزهای آغازین سال در شهرها و روستاهای شمالی کشور، بر آیین و رسوم اهالی این خطه بسیار اثرگذار بوده است. نوروز در مناطق شمالی کشور یعنی استان های مازندران، گلستان، گیلان و بخشی از شرق آذربایجان مانند آستارا به دلیل طبیعت خوب، سرسبز و انواع نعمت های الهی و تنوع غذایی، متنوع تر از دیگر نقاط کشور محسوب می شود. در برخی مناطق شمالی کشور در روزهای خاصی از سال نو، غذاهای خاصی پخته می شود که همه برگرفته از جغرافیای منطقه به شمار می رود.

نوروز در مناطق شمال غرب کشور مانند آذربایجان شرقی، غربی و اردبیل که آذری زبان هستند، نیز از دیرزمان به شکل بسیار پررنگ پاس داشته می شود. امروزه حتی در کشورهای همسایه همچون آذربایجان، روسیه و ارمنستان مشترکاتی با آذربایجان ایران وجود دارد؛ از جمله تهیه انواع شیرینی و مربا به مناسبت عید نوروز.

**دید و بازدید در کانون توجه همه رسوم نوروزی
اصل نوروز در جغرافیا و فرهنگ ایرانی به طور مستقیم متصل به مساله دید و بازدید و صله رحم است. برقراری ارتباط با دیگران برای تقویت و انسجام اجتماعی در همه جای ایران وجود دارد و تنها تفاوت در نوع و چگونگی آن است.

در نوروز در همه جای ایران دیدار با بزرگترها، مورد تفقد قرار گرفتن کوچکترها از طرف بزرگان فامیل و پذیرایی بسیار اهمیت دارد و حتما باید در پذیرایی ها، عناصر ارتباط با طبیعت دیده شود. به طور معمول در دید و بازدیدهای نوروز دیدار با 2 قشر مورد تاکید قرار می گیرد، دیداز افرادی که در سال گذشته فردی از اعضای خانواده آنها فوت کرده است و نیز دیدار با افرادی که از نظر اقتصادی ضعیف تر هستند که این سنت ها برگرفته از فرهنگ غنی چند هزار ساله کشور به شمار می رود.