به یاد نوازنده ای که به تنبک شان داد

به گزارش ایران اکونومیست؛   پیش از آن نوازنده تنبک که به او «ضربگیر» اطلاق می شد به لحاظ شان و شخصیت اجتماعی و هنری پایین تر از سایر نوازندگان بود و حتی جزو هنرمندان محسوب نمی شد.
از این رو تنبک یا ضرب معمولا جزو ساز فرعی نوازندگان محسوب می شد و آنان برای موقعیت مناسب تر و اعتبار نسبی به عنوان نوازنده ساز دیگری مثل سنتور، تار، کمانچه، ویولن و غیره شهرت داشتند.
ضربگیر در چنین فضایی پایین تر از سایر نوازندگان می نشسته، حق اظهار نظر نداشته و حتی ساز آنان را حمل می کرد.
بطور قطع با چنین نگرش و طرز تفکر آکادمیک کردن تنبک و تعیین جایگاه مناسب به عنوان ساز ملی توسط استاد تهرانی کاری عبث و بیهوده به نظر می رسید تا اینکه یک روز به عمد با یک ساعت تاخیر سر تمرین حضور یافت.
نوازندگان که بشدت عصبانی شده بودند به او تاختند. اما او با کمال خونسردی در حالیکه لبخندی بر روی لب داشت، گفت: «عجب! یعنی واقعا بدون تنبک کارتان لنگ شد؟ شما که این ساز و نوازنده اش را بی مقدار و بی اهمیت می پندارید.»
و اینگونه نخستین گام را برای ارتقا تنبک برداشت و بعدها با آکادمیک کردن این ساز کوبه ای آن را در شمار سازهای ملی قرار داد بگونه ای اکنون تنبک جزو دروس دانشگاهی بوده و کتاب های آموزشی فراوانی در باره آموزش آن در اختیار هنرجویان است.

** تولد و فعالیت هنری
حسین تهرانی هفتم اسفند سال 1290 خورشیدی در تهران متولد شد و تحصیلات ابتدایی خود را در دبستان امیر اتابک به پایان رساند.
از همان طفولیت به نواختن تنبک علاقه مند شد بگونه ای که در بین گروه های موسیقی تنها به نوازنده این ساز توجه می کرد و در کنارش می نشست.
میرزا اسماعیل پدر حسین از کسبه مورد احترام بازار، به رغم علاقه مندی به موسیقی و دوستی با هنرمندان این عرصه بشدت با نوازندگی فرزندش بویژه تنبک مخالفت می کرد. نوجوان علاقه مند، بر روی گلدان سفالی پوست کشید و در گوشه ای از حیاط به تمرین می پرداخت و پتوی بر روی خود می انداخت تا صدای به اصطلاح تنبکش بگوش پدر نرسد. در همین حال که گرم نواختن بود با شماتت و تنبه پدر مواجه می شد.
از سال 1307 کار جدی خود را نزد حسین اسماعیل‌زاده نوازنده صاحب نام کمانچه آغاز کرد و به علت رایج نبودن خط موسیقی، تمرینات تنبک را به کمک اصطلاحاتی مثل: «بله و بله و بله دیگه» و «یکصدو بیست و چهار» و غیره به حافظه می‌سپرد.
پس از چند ماه، دیگر نتوانست از محضر استاد اسماعیل زاده بهره مند شود لذا سالها بدون معلم به تمرین پرداخت.
در این میان به محضر استادانی چون رضا روانبخش، مهدی قیاسی و کنگرلو که در تنبک نوازی تبحری داشتند، راه یافت و به سبک هر یک آشنایی کامل پیدا کرد تا اینکه در سال 1317 نزد ابوالحسن صبا رفت و نکات فراوانی از او آموخت.
آموزش نزد صبا به دوستی آن دو انجامید و در کنار یکدیگر و سایر هنرمندان به فعالیت پرداخت و آثار بسیاری از خود برجای گذاشت.
با تاسیس رادیو تهران همراه با بزرگان موسیقی در این رسانه شنیداری به فعالیت پرداخت و در سال 1323 به مدرسه موسیقی کلنل وزیری راه یافت و تدریس تنبک را در آن مدرسه به عهده گرفت و کار خود را تا سال 1328 که هنرستان موسیقی ملی به همت روح‌الله خالقی شروع به کار کرد، ادامه داد.
وی برای نخستین بار دست به ایجاد گروه تنبک زد و به این منظور قطعاتی را تنظیم کرد که در اجرای آنها، گروه لزوما به دو یا چند دسته مختلف تقسیم می‌شدند.

** تهرانی از منظر هنرمندان
زنده یاد فرامرز پایور می گوید: در 10 سال آخر عمر استاد تهرانی تقریبا شبانه در خدمت او بودم و طبعا نکات بسیاری را از وی آموختم. تا پیش از آن مانند دیگران از این هنرمند به عنوان استاد تنبک یاد می کردم در حالیکه یک موسیقیدان هم به حساب می آمد، بدین معنی که کلیه دستگاه های موسیقی ایرانی را بخوبی می شناخت و حتی به تمام گوش های ناشناخته و دور افتاده نیز آشنایی داشت.
استاد پایور ادامه می دهد: ایشان گوشه هایی که حالت ضربی داشتند را با تنبک می نواخت و همزمان با اشعار مناسب آنها را می خواند.
شادروان پایور خاطر نشان می کند: همکاری طولانی تهرانی با استادان بزرگی چون حبیب سماعی، کلنل وزیری و ابوالحسن صبا موجب شده بود تا او ضمن آشنایی با سنتور و تار با نحوه مضراب زدن نیز آشنا شود. از آن گذشته بسیاری از آهنگهای فولک را که فراموشی سپرده شده بودند، می خواند و موجب احیای آن می شد.
مرتضی خادمی نوازنده و مدرس تنبک معتقد است که استاد تهرانی تحولی شگرف در این زمینه ایجاد کرد و از او می توان به عنوان پایه‌گذار تنبک نوازی (ضرب‌نوازی) نوین یاد کرد.
وی استاد تهرانی را متفاوت از تنبک نوازان متاخر دانسته و می افزاید: او همگام با اجرای ضرب های موسیقی، کاملا حس و حال نوازندگان را با «تجسم ملودی» ادا می کرد.
استاد خادمی نت گزاری روی تنبک را از ابتکارات سترگ این اسطوره موسیقی دانسته و می گوید: نخستین کتاب آموزش تنبک استاد تهرانی با همکاری هوشنگ ظریف و مصطفی کمال پورتراب و حسین دهلوی به چاپ رسید.
مدرس 51 ساله تنبک از کاست «ضرب آهنگ» به عنوان یکی از آثار فاخر استاد تهرانی یاد کرده و می افزاید: استاد در این اثر صدای لوکوموتیو را با تنبک اجرا کرد.
استاد تهرانی در بحث آموزش نیز بسیار فعال بود و شاگردانی را پرورش داد که بعدها از بهترین استادان تنبک شدند که از آن جمله می توان به جهانگیر ملک، امیر ناصر افتتاح، محمد اسماعیلی، آبتین اجلالی، رضا صیرفی و غیره اشاره کرد.
استاد حسین تهرانی در هفتم اسفند سال 1352 خورشیدی در 62 سالگی دار فانی را وداع گفت.