آوای خشکسالی در گیلان

به گزارش ایران اکونومیست، اگرچه گیلان پربارش ترین استان کشور محسوب شده و دارای رکوردهای بارشی منحصر به منطقه از جمله بارش 127 میلیمتری در رشت (سوم مهر 1391) است که طی زمان کمتر از پنج ساعت بارید، اما در سال های اخیر، خشکسالی چهره ای متفاوت از خود نشان داده و زمستان که یادآور باران و برف است، بارش ها به طور چشمگیر کاهش داشته است.
با وجود خشکسالی های پیاپی در گیلان طی سال های قبل، زمستان سال گذشته شاهد بارش چند باره برف در استان بودیم که حتی ارتفاع آن در شهر رشت، به حدود یک متر هم رسید ولی امسال گیلان بیشتر روزها را با آسمانی صاف و آفتابی یا نیمه ابری سپری کرد.
کارشناسان هواشناسی گیلان در توضیح چالش های آب و هوایی و شرایط آبی سال اخیر، بر ضرورت توجه به کم آبی و نیز قبول تغییر الگوی بارش و دما در کشور تاکید و تصریح کردند که تأمین آب مورد نیاز بخش‌های مختلف کشاورزی، صنعت، شرب، محیط زیست، انرژی و ... نیازمند تحول در رویکردهای مدیریتی است.
 
** کاهش بارش نواحی کوهستانی گیلان و پوشش برفی استان
دانش آموخته دکترای هواشناسی و کارشناس مطالعات مرکز تحقیقات اداره کل هواشناسی گیلان بارش ها را به‌عنوان مهم‌ترین متغیر آب‌ و ‌هوایی دارای تاثیراتی بر شرایط زندگی بشر دانست و اظهار کرد: پراکنش نامناسب بارش، کمبود آب شیرین قابل استحصال و شرایط هدر رفت آب، مدیریت همه‌جانبه منابع آبی را می‌طلبد.
سمانه نگاه افزود: ایران با قرار گرفتن روی کمربند خشک و نیمه‌خشک جهان، میانگین بارش سالانه حدود 230 میلی‌متری را تجربه می‌کند که حدود یک سوم میانگین بارش سالانه دنیاست و نکته مهم آن است که شرایط دمایی، ابرناکی و وزش باد در پهنه خشک‌ و ‌گرم ایران به‌ گونه‌ای است که بخش اعظم بارش‌ها تبخیر و از دسترس خارج می‌شوند.
وی ادامه داد: استان گیلان به‌عنوان پربارش‌ترین استان کشور، با قرار گرفتن در شرایط جغرافیایی مناسب، سالانه به‌طور متوسط حدود یک هزار میلی‌متر بارندگی را دریافت می‌کند، درحالی‌که بارش نواحی جلگه‌ای استان به‌طور متوسط تا حدود یک هزار و 300میلی‌متر هم می‌رسد.
وی با اشاره به اقتصاد کشاورزی گیلان و نیاز مبرم به آب گفت: در بحث تأمین منابع آبی استان گیلان در بخش‌های مختلف از جمله کشاورزی، شرب، صنعتی علاوه بر پتانسیل‌های داخلی شامل رودخانه‌ها، آب‌بندان‌ها و چاه‌ها باید به شرایط بارشی و آب‌شناختی استان‌های مجاور به ویژه استان‌های واقع در حوضه سد سفیدرود نیز پرداخت.
کارشناس مرکز تحقیقات اداره کل هواشناسی گیلان سال زراعی 96 - 97 را یکی ‌از کم‌بارش‌ترین سال‌ها برای کل کشور (کاهش تا 60 درصدی) و استان‌های حوضه سد سفیدرود (کاهش 15 تا 55 درصدی) ذکر و اضافه کرد: از اول مهرماه تا نیمه بهمن ماه امسال، حدود 400 میلی‌متر باران در گیلان باریده که در مقایسه با مدت مشابه بلندمدت، حدود 15 درصد و در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته، حدود 19 درصد کاهش را نشان می‌دهد.
نگاه بیشترین کاهش بارش استان را مربوط به ارتفاعات گیلان که اتفاقاً پوشش برف این مناطق تأمین‌کننده آب رودخانه‌های داخلی استان طی فصل کشت است، دانست و گفت: به‌نظر می‌رسد تداوم چند‌ ماهه کم بارشی و بالا بودن میانگین دمای هوا در منطقه، موجب شده که خشکسالی سال آبی فعلی از فاز خشکسالی هواشناسی به فاز خشکسالی هیدرولوژی گسترش یابد و نمود این موضوع، کاهش آبدهی رودخانه‌های داخلی استان است.
وی ادامه داد: از طرفی، عمده بارش‌های نواحی جلگه‌ای گیلان ( حدود 70 درصد) در فصل های غیرکشت (پاییز و زمستان) اتفاق می‌افتد ضمن اینکه توجه داشته باشیم پوشش برف کوهستان‌های استان یکی‌از مهم‌ترین منابع ذخیره و تامین آب شیرین به‌ویژه برای تداوم آبدهی آب رودخانه‌های داخلی استان در فصل کشت (بهار و تابستان) هستند که کاهش حدود 30 درصدی بارش نواحی کوهستانی استان و کاهش پوشش برفی در مقایسه با مدت مشابه سال گذشته، زنگ خطری برای تامین آب کشاورزی بهار و تابستان آینده است.
 
** ضرورت تحول در رویکردهای مدیریتی برای تأمین آب مورد نیاز بخش‌های مختلف
دانشجوی دکتری آب و هواشناسی و کارشناس مطالعات و تحقیقات اداره کل هواشناسی گیلان با تایید وضعیت نامناسب بارش در کشور بیان داشت: اکثر استان‌های حوضه سد سفیدرود شامل کردستان، زنجان، البرز و آذربایجان شرقی شرایط کم‌بارشی چشمگیری را تجربه کرده‌اند که طی نیم قرن اخیر، بی‌سابقه بوده ‌است.
نیما فرید مجتهدی افزود: طی سال آبی اخیر تاکنون، تنها دو موج بارشی قوی همراه با بارش باران و برف، بخش‌های غرب و شمال‌غربی کشور را متأثر کرده و کاهش پوشش برفی استان‌های حوضه آبریز سد سفیدرود در مقایسه با سال قبل نیز، تأییدی بر پیش رو بودن چالش تأمین آب طی سال آبی آینده است.
وی ادامه داد: این شرایط موجب شده که کاهش آورد کلی رودخانه های قزل اوزن و و شاهرود برای سد سفیدرود طی سال آبی اخیر، بین دوره آماری بلندمدت (از ابتدای افتتاح و آبگیری سد) کم سابقه باشد و ذخیره فعلی سد سفیدرود در مقایسه با ذخیره سال قبل و سال 94، حدود 40 درصد و حتی در مقایسه با میانگین ذخیره یک دهه اخیر،‌ 30درصد کاهش یابد.
به گفته مجتهدی، هنوز با توجه به به پایان نرسیدن فصل زمستان، می‌توان به ورود موج‌های بارشی جدید برای حوضه آبریز سد سفیدرود و نواحی کوهستانی گیلان امیدوار بود ضمن آنکه بررسی آمارهای گذشته نشان می‌دهد در برخی سال‌های کم‌بارش، بارندگی‌های فصل بهار (به‌ویژه فروردین و اردیبهشت)، توانسته تا حد زیادی منابع آب مورد نیاز کشاورزی استان را در فصل کاشت، تأمین و کاهش بارش پاییزه و زمستانه جبران کند.
کارشناس مطالعات و تحقیقات اداره کل هواشناسی گیلان خاطرنشان کرد: آنچه مسلم است اینکه با توجه به میانگین بارش کم استان در ماه های خرداد و تیر، وابستگی بیش از 70 درصد شالیزارها به آورد خارج استانی و منابع ذخیره‌ای سد سفیدرود طی مرحله داشت محصول برنج، اجتناب‌ناپذیر است.
وی گفت: متأسفانه طی دو دهه اخیر خشکسالی به‌عنوان فراگیرترین مخاطره آب‌و‌هوایی و زیست محیطی در منطقه خاورمیانه و به تبع آن فلات ایران، تأثیرات منفی همه‌جانبه بر ابعاد زندگی ساکنان این مناطق گذاشته است.
وی تصریح کرد: نمود اثرات تغییر آب‌وهوا در پهنه ایران به‌صورت فقر بارشی و بالابودن دمای هوا به گونه‌ای است که حتی تبعات جانبی آن، استان پربارشی چون گیلان را نیز به دلیل وابستگی به منابع آبی فرااستانی بی‌نصیب نمی‌گذارد و لطمه‌های جبران‌ناپذیری به ساختار توسعه و کشاورزی این استان وارد می‌کند.
مجتهدی بیان کرد: به‌نظر می‌رسد با قبول شرایط تغییر آب‌وهوا و تغییر الگوی بارش و دما در کشور، مواجه شدن با شرایط کم آبی در سال های آتی اجتناب‌ناپذیر است بنابراین تأمین آب مورد نیاز بخش‌های مختلف کشاورزی، صنعت، شرب، محیط زیست، انرژی و ... تحول در رویکردهای مدیریتی را می‌طلبد.
کارشناس مطالعات و تحقیقات اداره کل هواشناسی گیلان اضافه کرد: رویارویی با بحران خشکسالی و تغییر آب‌وهوا، مستلزم شیوه‌های متحولانه و نوین در افزایش بهره‌وری و صرفه‌جویی در روش‌های آبیاری و کشاورزی برای کاهش اثرات سوء تغییر آب و هوا و سازگاری با شرایط آب‌وهوایی پیش‌رو است.
استان گیلان 230 هزار هکتار اراضی شالیزاری دارد که حدود 80 درصد آبیاری اراضی آن از طریق سد سفیدرود در شهرستان رودبار تامین می شود و اخیراً سد آیت الله بهجت (شهربیجار) برای آب شرب گیلان جایگزین آب شرب این سد شده است.
سد منجیل یا سفیدرود سال 1341 روی رودخانه سفیدرود در منجیل به منظور تامین آب شرب شهرها و کشاورزی جلگه گیلان با ظرفیت بیش از یک میلیارد و 600 میلیون مترمکعب به بهره برداری رسید.
فصل آبیاری در گیلان از طریق شبکه های آبیاری سد مخزنی سفیدرود، از اوایل اردیبهشت ماه با آب تخت کردن شالیزارها برای نشاءکاری آغاز و تا نیمه مردادماه ادامه می یابد.