حجت‌الله ایوبی: سینما فقط پول نیست

به  گزارش ایران اکونومیست؛  رییس سابق سازمان سینمایی که در مقطع مدیریتی‌اش گروه «هنر و تجربه» راه‌اندازی شد، در نوشتاری که به تازگی منتشر کرده است، آورده: «سالها پیش کتابی نوشته‌ام و در مقدمه کتاب آورده‌ام که بر خلاف توسعه گرایان معتقدم هر فرهنگ و تمدنی راه خود را برای نوشدن یا همان مدرنیته دارد. در نتیجه برخلاف مکتب توسعه‌گرا که الگوی توسعه را غربی و جهان شمول می‌داند، باید به تعداد تمدنها و فرهنگهای از الگوهایی مختلف توسعه سخن گفت.
 
همانجا آوردم که پس به جای مدرنیته باید گفت مدرنیته «ها» و حتی به جای دموکراسی باید گفت دموکراسی «ها».  اما معنای این سخن حرمان از استفاده از تجربه‌های دیگر نیست. تجربه‌های بشری حتما آموزنده و قابل استفاده‌اند. هنر هرملتی  بومی‌سازی این تجربه‌ها براساس فرهنگ و جامعه  و ارزش‌های جامعه خویش است. این روزها هنرو تجربه موضوع چالش‌های فراوان است. گفتم شاید مفید باشد سری به دیگر کشورها که از پیشتازان سینمای هنر و تجربه است بزنیم. امید است مفید باشد.
 
رئیس مرکز ملی سینمای فرانسه (سی ان سی) چندی پیش با افتخار اعلام کرد در سیاست‌های جدید این مرکز هنر و تجربه از جایگاهی ویژه برخودار خواهد شد. مرد اول سیاست گذار سینما در فرانسه با اعلام اینکه بودجه سینمای هنر و تجربه ۱.۵ میلیون یورو افزایش یافته، کمک به هنر و تجربه را راهی برای پاسداری از تنوع فرهنگی در فرانسه و جهان دانست. او با افتخار اعلام کرد در بین کشورهایی مختلفی که دارای سینمای هنر و تجربه هستند فرانسوی‌های از نظر تعداد سالن‌های با برند هنر و تجربه در جهان مقام  نخست را دارند.
 
فرانسوی‌ها با ۱۲۰۰ سینما و نزدیک به ۲۰۰۰ پرده هنر وتجربه، از ۳۰۰۰ سینمای هنر و تجربه کشورهای مختلف ( نزدیک به ۵۰۰۰ پرده ) سهم بالایی در حمایت از این سینمای فرهنگی و هنری دارند. برخلاف گمانه‌ها و گفته‌هایی که کمتر مستند به دانش و پژوهش است هنر و تجربه اندیشه‌ای فرانسوی نیست. بیشتر کشورهایی که سینمایی دارند و گوشه چشمی هم به میراث فرهنگی و هنری جامعه انجمن‌ها، شورا و یا گروهی به نام هنر و تجربه دارند. در تمام این کشورها دغدغه نخست پاسداری از سینمای فرهنگی و اندیشه‌های نو در کشور است.
 
شمار این کشورها و نهادهای هنر و تجربه تا آنجاست که کنفدراسیونی جهانی به همین نام تاسیس و نهادهای هنر و تجربه جهان را به ههم پیوند داده است. در همه این کشور همه دولتها براین اصل استوارند که سینمای هنری و تجربی نیازمند کمک ویژه دولت است. این اما به معنای دولتی شدن این سینما نیست. سخن را با مرروی بر این کنفدراسیون آغاز می‌کنیم.
 
 
کنفدارسیون بین المللی سینمای هنرو تجربه
سینمای هنر و تجربه مختص فرانسه نیست و در کشورهای مختلف دولت‌ها به کمک این سینما آمده‌اند. سال ۱۹۵۵ یعنی درست ۶۲ سال پیش در کشور آلمان کنفدراسیونی از کشورهای دارنده سینمای هنر و تجربه تاسیس شد. این کنفدراسیون همچنان فعال است و به رغم همه تحولات جهان سینما، اهتمام به سینمای هنر و تجربه همچنان در دستور کار کشورهایی مختلف است.  براساس آمار منتشر شده در سایت رسمی این نهاد بین اللملی،  کنفدارسیون سینمای هنر و تجربه ۱۹۰۷ عضو از ۳۷ کشور مختلف جهان دارد.
 
انجمن‌های، گروهها و شخصیت‌های حقوقی سینمای هنر و تجربه عضو این کنفدراسیون می‌باشند. در همین سایت آمده است که امروز در کشورهای اروپایی از ۲۵۰۰۰ سالن سینما نزدیک به ۵۰۰۰ سالن به سینمای هنر و تجربه اختصاص یافته است.
 
در همه این کشورها دولتها بدون دخالت در فرآیند تولید کمک مالی به این سینما را وظیفه ذاتی خود می‌دانند. نخستین پریش پیش روی همه این انجمن‌ها و نهادها این است که اساسا سینمای هنری و تجربی چیست؟
سینمای هنر وتجربه به چه معناست؟
به جای پرداختن به برداشتهای گوناگون از مفهوم هنر و تجربه بهتر است برداشت امروز فرانسویان را ازاین سینما مرور کنیم. برداشتی که مورد پذیرش کنفدارسیون و تقریبا همه نهادهای مربوط است. بر اساس اعلام رسمی "س ان س" فرانسه فیلمهایی که یکی از ویژگی های زیر را داشته باشند از سوی انجمن فرانسوی سینمای هنر و تجربه برند و برچسب هنر و تجربه را خواهند داشت:
آثار ارزشمند و با کیفیت سینمایی که توان جذب مخاطب لازم را ندارند.
آثاری که مبتنی بر پژوهش و اکتشاف هستند. به بیان دیگر آثاری که پژوهش محورند و یا اینکه در عرصه سینمایی نوآوری خاصی داشته باشند.
آثاری که جنبه‌هایی از زندگی مردم کشور فرانسه بپردازند که معمولا در سینمای بدنه مورد توجه قرار نمیگیرد.
آثاز اقتباسی که اثری هنری و یا تاریخی را با زبان سینما بیان کند. اثری که بتوان آن را اکران کلاسیک نامید.
فیلمهای کوتاهی که دارای ارزش‌های ویژه هنری باشد.
فیلمهایی که مطالبات منتقدان سینمایی و رضایت مردم را جلب کرده و باعث اعتلای هنرهفتم شود.
فیلمهای سینماگران تازه کاری  که دارای ویژگی استثنایی باشد.
در کشورهایی که از دولتها از سینمای هنر و تجربه حمایت می‌کنند معمولا گروه؛ شورا یا انجمنی به همین دلیل دارند که وظیفه اصلی آنها طبقه بندی فیلمها به هنری و تجربی است. فیلمهای طبقه بندی شده در این ژانر به طور طبیعی از حمایتهای دولتی بهره‌مند می‌شوند.
 
در فرانسه انجمن فرانسوی سینمای هنر و تجربه این وظیفه را بر عهده دارد.این فیلمها در شورای هنر تجربه بررسی و با برند هنر وتجربه وامتیازات ویژه توزیع می‌شود. این انجمن در سالی ۲۰۰۵ پنجاه سالگی‌اش را جشن گرفت و اکنون ۶۲ سال از عمرش می‌گذرد.
 
راه طولانی هنرو تجربه در فرانسه
فرانسوی‌ها اما در یک ویژگی با ما هم‌داستان هستند. آنها ۶۰ سال است که بر طبل  مبارزه با تهاجم فرهنگی می‌کوبند. اما بر خلاف ما تنها شعار نمی‌دهند. برای مقابله با تهاجم سینمای آمریکا هزینه می‌کنند. پاسداری از سینمای ملی و مقاومت در برابر هالیوود یک  نقشه راه همه وزرای فرهنگ در فرانسه از آندره مالرو تا ژاک لانگ و تا امروز است. چپ و راست و میانه هرگز در این اصل تردید نمی‌کنند که باید از آمریکایی شدن فرهنگ و بویژه سینما در فرانسه جلوگیری کنند. حمایت از سینمای هنر و تجربه اتفاقا یکی از راهکارهای مهم مقابله با سینمای هالیوود در فرانسه است.
 
برای نخستین‌بار در فرانسه ژرمین دولوک این واژه را بکار برد. در سال ۱۹۲۱ او مجموعه‌ای از فیلمها هنری و فرهنگی بازمانده از اکران  عمومی و یا فیلمهای کم مخاطب به عنوان هنر و تجربه برای عاشقان سینمای فرهنگی به نمایش گذاشت. در سال ۱۹۲۸ سینه کلوپ‌های پاریس هم برای حمایت از این سینما نمایش فیلم‌هایی از این دست را با همین عنوان بر عهده گرفتند. فیلم‌هایی که ارزش هنری داشتند ولی داعیه تجاری بودن و مخاطب انبوه را نداشتند.
 
در این سینه کلوپ‌ها همچنین فیلمهای ارزشمند تاریخ سینما هم به نمایش در می آمد. در حقیقت سینه کلوپها پاتوقهایی بودند برای سینما دوستانی که سینما را فراتر از یک سرگرمی می‌دانستند و نگاه روشنفکرانه و هنری نسبت به سینما داشتند. در سال ۱۹۲۸ ژان تدسکو (Jean Tedesco) آمفی تاتر ویو کلومبیه را به عنوان سینمای هنر و تجربه پاتوق مخصوص نمایش فیلهای هنری و تجربی قرار داد.
 
کمی بعد جوان ۲۳ ساله‌ای به نام موکلر سینمای کوچک خود در پاریس را هنر و تجربه نامید. و به تدریج جریان هنر و تجربه در شهر پاریس فراگیرتر شد و چندین سالن سینما به همین نام فیلمهای هنری و تجربی را برای سینما دوستان نمایش می‌دادند.
 
در این سالن‌ها علاوه بر فیلمهای هنری و تجربی، فیملهای موفق سینمای در سالهای گذشته و فیلمهای تاریخ سینما نیز نمایش داده می‌شد. در سالهای ۱۹۳۶ به بعد با روی کارآمدن جبهه مردمی توجه به این جریان بیشترو دولت چپگرای آن دوران که توجه ویژه‌ای به هنر داشت در گسترش جریان هنر و تجربه بسیار کوشید. ژان زای در دولت دبیرخانه هنرهای زیبا را اداره می‌کرد و نخستین کسی است که تلاش کرد وزارت فرهنگ فرانسه را تاسیس کند. ژان زای به خلاقیتهای هنری و نوآوری در عرصه هنرهای مختلف از جمله سینما توجه ویژه‌ای داشت. و هنر تجربه هم به همین اعتبار مورد توجه و علاقه دولت بود.
 
بعد از جنگ جهانی دوم کمک مالی به سینما از بعد از جنگ جهانی دوم مطرح شد. بازسازی ۴۰۰ سینمای ویران شده در جنگ در اولویت کمکهای دولتی بود. تاسیس شرکت مهم و خصوص یو ژی س برای حمایت از تولید موجی ازامید را آفرید. درسال ۱۹۴۶ س ان س تاسیس شد. در سال ۱۹۴۷ هجوم مردم به سینماها بی سابقه بود و سینما به عنوان نخستین سرگرمی فرانسوی‌ها درآمد.  با توسعه سینما و تجاری شدن آن ، فرانسوی‌ها به شدت نگران فیلمهای هنری و فرهنگی شدند. سینه کلوپها، سینمای هنر و تجربه وسینماتک‌ها در حقیقت تلاش‌هایی هستند برای نجات سینمای فرهنگی فرانسه.
با تاسیس جمهوری پنجم درسال ۱۹۵۸ آندره مالرو به عنوان نخستین وزیر فرهنگ فرانسه  این وزارتخانه را خلاصه راه انداخت. یک سال بعد او در اقدامی مهم و تاریخی، سینما را از وزارت صنعت جدا و جزیی از وزارت فرهنگ فرانسه کرد. به بیانی دیگر مالرو اعلام کرد که سینما فقط صنعت و اقتصاد نیست و ذات و جوهر سینما فرهنگ وهنر است. در کنار سینما داران فرهنگی که سینماهای خود را هنرو تجربه می‌نامیدند جریان موازی دیگری بوسیله منتقدان سینما شکل گرفت.
 
منتقدان سینما در پاریس و لیون سینماهایی را به عنوان سینما تجربی اعلام کردند و پاتوقهایی را برای نقد و بررسی فیلمهای هنری و تجربی راه اندازی کردند. همین تجربه در کشورهای دیگر هم تکرار شد.
 
در همین سال فرانسوی‌های هم به این نتیجه رسیدند سینماهای مختلف و پراکنده را در یک گروه سروسامان دهند. به همین منظور انجمن فرانسوی سینمای هنر و تجربه را درسال ۱۹۵۵ تاسیس کردند و روژه کلمان نخستین رئیس این انجمن شد. هدف از تاسیس این انجمن حمایت از اندیشه‌های نو در سینما و ایجاد فرصتهای تازه برای سینما دوستان برای دیدن فیلمهای مهم بود. در تاریخ ۱۷ سپتامبر ۱۹۵۷ کمیسیون ویژه‌ای در س ان س برای بررسی مفهوم سینمای هنر و تجربه و امتیازاتی که باید به سالنهای هنر و تجربه داده شود تشکیل شد. بنابراین برای نخستین بار واژه هنر و تجربه به معنای حقوقی آن تعریف و در روزنامه رسمی فرانسه این تعریف رسما اعلام شد. هنرو تجربه با تاسیس انجمن و توجه س ان س عملا به عنوان سینمایی متفاوت از سینمای بدنه به رسمیت شناخته شد. با روی کار آمدن آندره مالرو به عنوان وزیر فرهنگ هنرو تجربه رسما بوسیله دولت فرانسه به رسمیت شناخته شد.
 
کمک دولت به سینمای هنری موضوع بحث آن سالها بود. هنری بودن با دولتی بودن ناسازگار است. جمله معروف مالرو  که «دولت هنر را رهبری نمی‌کند بلکه بدان کمک می‌کند ودر خدمت آن است» نشان میدهد که مالرو ضمن اعتقاد به کمک دولتی به هنر و تجربه بر استقلال این سینما تاکید داشت. سینمای هنر و تجربه سینمای خلاق و آفریننده است ودولت با کمک مالی خود در خدمت این خلاقیت قرار می گیرد.
با کمکهای دولتی موج هنرو تجربه فراگیر شد. در سال ۱۹۷۸ شمار سینماهای مخصوص هنر و تجربه به ۳۲۸ مورد رسید. و بیش از ۱۰۰۰ سینمای فرانسه یعنی ۲۰% سالنهای سینمای این کشور دارای برند هنر و تجربه شدند. نزدیک به ۵۰% فیلمهایی که برند هنر و تجربه دارند فرانسوی هستند ( در سال ۲۰۰۵ دقیقا ۴۷.۶%). فیلمهایی که برچسب هنرو تجربه را دارند یکی از امیتازاتشان این است که می‌توانند مدتی طولانی‌تر بر پرده‌ها بمانند.
 
البته زمان نمایش در فیلم‌های فرانسوی بیشتر از فیلمهای آمریکایی است. در صد بالایی از فیلمهای مستند، فیلمهای کوتاه مهم و حتی فیلمهای انیمیشن می‌توانند به عنوان هنر و تجربه اکران شوند.
 
از سال ۱۹۶۲ حمایت مالی از سینمای هنر، تجربه آغاز شد.  پس از ۵۵ سال از عمر هنر و تجربه در سال ۲۰۱۷ س ان س اعلام کرد که حمایت بیشتر از این سینما را اخیر به تصویب رساند. بودجه این سینما با ۱۰ در صد افزایش از ۱۵ میلیون یورو به ۱۶.۵ میلیون یورو رسیده است. این کمک از سوی "ی ان س" انجام می‌شود.
 
شهرداری‌های و استانها هم مجازند به این سینماها در شهر هایشان کمک کنند. کمکهای دولتی بیشتر شامل سینماهای کوچک با دو سه سالن سینما می‌شود. نحوه کمک بستگی دارد به سانسهای نمایش فیلمهای هنر و تجربه و میزان فروش. این کمک تنها شامل فیلمهایی می‌شود که کمتر از ۸۰ کپی در کل کشور دارند. به عبارتی فیلمهایی که مخاطب انبوه ندارند از این کمک بهره‌مند خواهندشد.
 
 
فیلمهای ارزشمند و کم مخاطب
فیلم‌های هنر و تجربه فیلمهایی هستند که طبق تعریف نمیتوانند پرفروش باشند. اگر فیلمی ظرفیت تکثیر بیش از ۸۰ نسخه را در کل کشور داشته باشد اساسا از دایر ه فیلمهای هنر و تجربه بیرون خواهد بود. سینماهایی که درصدی از سانس‌های خود را به فیلمهای هنر و تجربه اختصاص دهند می‌توانند از امتیازات و کمک مالی دولت بهره مند شوند.
 
بر اساس جمعیت شهر، تعداد سالن‌ها ( هر چقدر تعداد سالن‌ها کمتر باشد امتیاز بیشتر خواهد بود) و چنین عامل دیگر سالن‌ها امتیاز می‌گیرند و بر اساس امتیاز از کمک دولتی بهره منده می‌شوند.  در سال ۲۰۱۶ سینمای بدنه نزدیک به ۱.۵ میلیارد یورو در گیشه‌ها فروخت. در حالی دهها فیلم هنرو تجربه در بیش از ۲۰۰۰ سالن کمتر از ۲۵۰ میلیون یورو فروختهاند.
 
فرانسوی‌ها در سال بیش از ۳۰۰ فیلم تولید می‌کنند. در سال دهها فیلم خارجی  وآمریکایی به نمایش در می‌آید. فیلمهای کم فروش هنرو تجربه نیمی از سالنها را اشغال کرده‌اند.
 
هنر و تجربه در چین
چینی با بیش از ۳۰۰۰۰ سینما به یکی از بزرگترین بازارهای سینمایی جهان تبدیل شده است. دولت چین بیشتر با نگاه تجاری و صنعتی به توسعه سینما پرداخته و هر روز دهها سالن سینما در چین افتتاح می‌شود. چینی‌ها در سال ۱۰۰۰ فیلم تولید می‌کنند که تنها ۲۰۰ فیلم تولید شده می توانند وارد بازار سینمای چین شده و بر پرده‌ها به نمایش درآیند.
 
رونق بازار سینما مدتی است که دولت و فرهیختگان سینمای چین را نگران کرد. آنها نگران سینمای فرهنگی چین اند. آنها هم برای نجات سینمای فرهنگی و هنری راه دیگری جز تاسیس گروه هنر و تجربه ندیده‌اند. تاسیس گروه هنر تجربه که تقریبا با تجربه ایرانی هنرو تجربه همزاد است موجی از امید را در دل جوانان و هنرمندان آفریده است.  
 
جنبشی که با در پکن آغاز و در شهرهای مختلف به سرعت توسعه یافت. جیا زهاگکی که از پیشتازان این سینماست خودش دست بکار شد ودر شهر زادگاهش چهار سینمای هنر و تجربه راه انداخت. او معتقد است اکثریت قریب به اتفاق فیلمهای هنری و تجربی در بین ۸۰۰ فیلمی‌اند که هیچ امیدی برای اکران عمومی ندارند.  این فیلمها به دلیل کمی مخاطب مورد علاقه تلویزیونهای چین هم نیستند.
 
سینمای هنر و تجربه چین برای نجات این فیلمهای ارزشمند به میدان آمده است. بی‌تردید در زمانی کوتاه هنر و تجربه چین به جریانی بزرگ و قدرتمند تبدیل خواهد شد.  شعار هنر و تجربه روی آوردن به کیفیت در کنار کمیت است.  هنر  تجربه در چین از ایران جوانتر است. اما دولت چین عزمش را جزم کرده تا این سینمای مهم را نجات دهد.
 
جان کلام از چین تا مکزیک تا پاریس و روم در شرق و غرب جهان  دریافته‌اند که سینما فقط پول نیست. سینما تنها صنعت نیست. سینما هنر است. یک تجربه ارزشمند انسانی است.آنها دریافته‌اند که در کنار رونق سینما بازار اندیشه‌های نو هم باید رونق داشته باشد. بزرگترهای سینما جوانان سرزمین‌شان را دوست دارند. راه را برآنها نمی‌بندند. در کنار فیلمهای پرفروش خود دست دوستی را به سوی نسل فردای خود دراز می‌کنند. از هجومشان به سینما هراسی ندارند. ضریب اشغال هنر و تجربه در همه جهان پایین است بسیار پایین. اما ظرفیت سینما و سینماگران این کشور ظاهرا بسیار بالاست. آنها فروش بالای خود را به رخ جوانان خوش ذوقشان نمی‌کشند. چرا که آنها باور کردند که سینما فقط پول نیست. سینما تنها صنعت نیست. هنر و تجربه بوفه اکسیژنی است برای همه آنها که می خواهند با فرهنگ و هنر نفسی تازه کنند. آنها که جانشان را بیشتر از جیب‌شان دوست دارند.»