رتبه 54 ایران در شاخص تعداد مهاجر ارسالی/جایگاه یازدهم ایران در ارسال دانشجو به آمریکا

به گزارش ایران اکونومیست؛  اخیرا آمارهایی از مهاجرت مغزها از ایران در برخی از سایت‌های خبری منتشر شده است که در این راستا، معاونت علمی‌وفناوری ریاست جمهوری با ارسال گزارشی در این زمینه پاسخ داده است که به این شرح است:

در خصوص آمارهای ارائه شده نسبت به مهاجرت مغزها، بعضا در محافل رسانه‌ای تحلیل‌هایی در خصوص شرایط بحرانی کشور در حوزه‌هایی مانند مهاجرت نخبگان، فرار مغزها، کاهش ضریب هوشی و نظایر آن ارائه می‎شود که موجب شکل‌گیری مباحثی جدی و چالش برانگیز در محافل سیاستی و تخصصی شده است.

این در حالی است که بسیاری از تحلیل‌های ارائه شده در رسانه‌ها مبتنی بر برداشت‌های شخصی و تجربیات محدود افراد است که ممکن است تطابق کافی با واقعیات نداشته و یا از دقت کافی برخوردار نباشد.

بر اساس گزارش‌های معتبر بین‌المللی با موضوع مهاجرت و جابجایی بین‌المللی افراد تحصیل‌کرده، داده‌ها و روندهای کلان مهاجرت در سطح دنیا حاکی از افزایش دو برابری مجموع مهاجرین از سال 2000 تا 2010 است. به گونه‌ای که در سال 2013 در مجموع 231.5 میلیون نفر خارج از وطن خود زندگی می‌کرده‌اند که در این گزارش ایران جزء کشورهای اصلی «مهاجر فرست» دنیا محسوب نمی‌شود.

در گزارش سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه (2015) ایران جزء 20 کشور اول و در گزارش بانک جهانی (2016) جزء 30 کشور اول ارسال کننده مهاجر قرار ندارد.

نرخ مهاجرت ایران به کل جمعیت به صورت تجمعی 1.1 درصد تا سال 2016 بوده است که از میانگین جهانی 3.2 درصدی و اکثر کشورهای با وضعیت توسعه مشابه پایین‌تر است.

بر اساس آخرین گزارش OECD در مورد افراد ترک وطن کرده، 845 هزار نفر ایرانی مهاجر در کشورهای OECD (اتریش، بلژیک، کانادا، دانمارک، فرانسه، آلمان، یونان، ایسلند، ایرلند، لوکزامبورگ، هلند، نروژ، پرتغال، اسپانیا، سوئد، سوئیس، ترکیه، انگلیس و آمریکا) وجود دارد که معادل 1.5 درصد از جمعیت کشور است که کمتر از نصف میانگین جهانی 3.2 درصدی و کمتر از یک سوم میانگین 5 درصدی در کشورهای اروپایی است.

درخصوص مهاجران ایرانی به کشورهای OECD، می‎توان گفت بیش از 60 درصد به کشورهای انگلیسی‌زبان آمریکا، کانادا، انگلیس و استرالیا مهاجرت کرده‎اند که بیشترین سهم آن با 35 درصد در کشور آمریکا زندگی می‎کنند.

بر اساس گزارش بین‌المللی مهاجرت سازمان ملل (2017) تا سال 2015 در مجموع اکثریت مهاجرین ایرانی به کشورهای آمریکا، آلمان، کانادا، انگلیس و سوئد عزیمت کرده‎اند.

در نهایت از منظر نرخ و میزان کلی مهاجرت، ایران بر طبق هیچ گزارش معتبر بین‌المللی جزء کشورهای با نرخ بالای مهاجر فرست محسوب نمی‌شود و نرخ مهاجرت کشور در مقایسه با میانگین 3.2 درصدی جهانی پایین‌تر و کمتر از نصف آن است. در سال 2015، رتبه کشور از نظر تعداد مهاجر ارسالی، پنجاه و چهارم دنیا بوده است.

طبق آمار و اطلاعات موسسه مشاوره بین‌المللی آموزش و قوانین، تعداد دانشجویان بین‌المللی از 1.3 میلیون در سال 1990 به 5 میلیون دانشجو در سال 2014 رسیده است و ایران جزء کشورهای با تعداد بالای ارسال کننده دانشجو به کشورهای پیشرفته محسوب نمی‌شود.

چین، روسیه، کره جنوبی و هند چهار کشور اول ارسال‌ کننده دانشجو به کشورهای توسعه ‎یافته هستند (OECD, 2105) و عربستان سعودی بین کشورهای فرستنده دانشجو به کشورهای OECD است.

رشد 218 درصدی دانشجویان این کشور نسبت به سال 2012 می‌تواند نشان‌‎‌دهنده سیاست این کشور برای اعزام دانشجو به خارج از کشور باشد. ایران با داشتن 32 هزار و 758 دانشجو درOECD  در میان 10 کشور برتر فرستنده دانشجو قرار ندارد.

طبق گزارش مشترک سازمان ملل و OECD ایران با حضور در پایین‌­ترین سطح طبقه‌بندی جهانی از نظر این شاخص، در زمره کشورهایی است که نرخ مهاجرت افراد تحصیل­کرده به کل جمعیت تحصیل­کرده در آن، در طبقه کمتر از 5 درصد قرار دارد.

بنابراین به استناد آمار نهادهای معتبر بین‌المللی می­‌توان این گونه گفت که بحران مهاجرت مغزها در ایران، فاقد هرگونه سندیت بوده و ایران با داشتن 12 هزار و 269 دانشجو در آمریکا، رتبه 11 ارسال‌کننده دانشجو به آمریکا را به خود اختصاص داده‌ است که از نظر تعداد کل، دانشجویان ایرانی 1.2 درصد از تعداد کل دانشجویان بین‌المللی وارد شده به امریکا را در سال تحصیلی 2016 تشکیل می­‌دهند و کشورهای چین، هند، عربستان و کانادا در رتبه‌های بالاتری قرار دارند.

بر اساس گزارش موسسه آمار اداره مهاجرت امریکا در سال 2016 امریکا میزبان بیش از 4.1 میلیون دانشجوی خارجی بوده است. (این اطلاعات بر اساس تعداد ویزای F1 صادرشده که مدت آن بیش از یک سال و ویزای تحصیلی محسوب می‌شود، بوده است) و کشورهای مبدا دانشجویان خارجی در امریکا نیز در سال‌های گذشته بطور قابل ملاحظه‌ای تغییر یافته‌اند.

در سال 1395-1394 کشور چین بیشترین تعداد دانشجویان خارجی در امریکا (31 درصد) را داشته و کشورهای هند (14درصد)، کره جنوبی (7 درصد)، عربستان سعودی (6درصد) و کانادا (3 درصد) به ترتیب در رده‌های بعدی بوده و ایران در رتبه یازدهم قرار گرفته‌است. ضمن آنکه سال 1395 در مقایسه با سال 1394 تعداد 89 هزار نفر به دانشجویان خارجی در امریکا اضافه شده است که این رشد دانشجویان بیشتر از کشورهای هند، چین، برزیل، عربستان سعودی و کویت بوده است.

کمترین تعداد دانشجویان ایرانی در امریکا سال 1331-1330 حدود 600 نفر (رتبه دهم در جهان) و بیشترین تعداد در سال 1360 حدود 51 هزار نفر (رتبه اول در جهان) بوده است. در دهه هفتاد شمسی تعداد دانشجویان ایرانی در امریکا به شدت کاهش یافت، بطوری‌که در سال 1379-1378 کمترین تعداد دانشجوی ایرانی (1700 نفر) در 45 سال گذشته به امریکا مهاجرت کرده‌اند.

در دهه هشتاد کمترین میزان رشد سالانه تعداد دانشجو در سال 2004 (1382) با رشد منفی 3.2درصد بوده و بیشترین میزان رشد در سال 2009/2010 (1389-1388) با رشد 33.91 درصدی بوده است.

نکته قابل توجه  درخصوص نرخ افزایش سالانه دانشجویان ایرانی در امریکا این است که از سال 1384 تا 1395 نرخ افزایش تعداد دانشجویان در امریکا نزولی بوده و از  25.2 درصد رشد سالانه در سال 1385-1384 به 8.2 درصد در سال 1395-1394 کاهش داشته است.

برنامه دولت در جذب متخصصان و دانشمندان برجسته ایرانی خارج از کشور

تجربه موفق طراحی و اجرای برنامه «همکاری با متخصصان و دانشمندان ایرانی غیرمقیم» از بهمن ماه سال 1393 توسط دولت و همچنین شکل‌گیری زیرساختی مناسب و سریع با هدف استفاده از ظرفیت و توان علمی و فناوری متخصصان ایرانی غیرمقیم در حوزه‌های مختلف تخصصی با مشارکت بیش از 40 دانشگاه، پژوهشگاه و مرکز علمی و فناوری برجسته داخلی به‌عنوان پایگاه‌های تخصصی همکار، منجر به بازگشت و شروع به کار 710 نفر از محققان و متخصصان ایرانی دانشگاه‌های برتر دنیا (اکثریت از کشورهای امریکا، کانادا و کشورهای اروپایی) در 28 ماه گذشته در قالب‌ مدل‌های مختلف همکاری (پسادکتری، نظام وظیفه تخصصی، جذب هیات علمی، شرکت‌های دانش‌بنیان و اساتید مدعو) شده و پیش‌بینی می‌‏شود با توجه به موفقیت نسبی این طرح و کسب اعتبار لازم در میان متخصصان ایرانی خارج از کشور و مراکز علمی و فناوری برجسته داخلی این روند افزایش یابد.

در مدت زمان کوتاه اجرای این طرح بیش از 40 شرکت فناور در حوزه‌های مختلف تخصصی توسط این افراد تأسیس و منجر به ایجاد اشتغال برای تعداد زیادی از دانشجویان و فارغ‌التحصیلان مستعد داخلی شده است. همچنین تعدادی از آزمایشگاه‌ها و مراکز رشد در دانشگاه‌ها با همکاری ایشان راه‌اندازی و محصولات جدید با پتنت امریکا و اروپا ثبت شده است که ادامه این روند منجر به ارتقای سطح کیفی مراکز علمی و فناوری داخلی و افزایش سطح ارتباطات بین‌المللی این مراکز با دانشگاه‌ها و موسسات علمی محل فعالیت متخصصان ایرانی در خارج از کشور خواهد شد.