خسارت 56 میلیارد دلاری فرسایش خاک در ایران

به گزارش ایران اکونومیست؛ تغییر اقلیم، کاهش بارش ها، بهره برداری بی رویه انسان از طبیعت، تخریب پوشش گیاهی و دامداری سنتی و استفاده بیش از حد دام ها از مراتع از عمده عوامل فرسایش خاک در ایران به شمار می روند. بر پایه آمار موجود، فرسایش خاک در ایران سالانه به 2 میلیارد تن می رسد.
فرسایش هر تن خاک، خسارتی معادل 28 دلار در پی دارد. بنابراین، در یک برآورد مشخص می شود که حدود 56 میلیارد دلار خسارت ناشی از فرسایش خاک در ایران است؛ معضلی که کارشناسان محیط زیست آن را تایید و وضعیت فرسایش خاک را بحرانی توصیف کردند.
«محمدرضا اختصاصی» رییس انجمن علمی مدیریت و کنترل مناطق بیابانی ایران و مدرس دانشگاه، «بهلول علیجانی» پدر علم اقلیم شناسی ایران و «منوچهر گنجی» دبیر ستاد توسعه فناوری آب، خشکسالی، فرسایش و محیط زیست  به راهکارهای جلوگیری از فرسایش خاک و مبارزه با بیابان زایی اشاره کردند.

** مبارزه با بیابان زایی، نیازمند همکاری نهادها و سازمان ها
رییس انجمن علمی مدیریت و کنترل مناطق بیابانی ایران و مدرس دانشگاه وضعیت فرسایش خاک در ایران را بحرانی توصیف کرد و گفت: بدون در نظر گرفتن آمار فرسایش بادی در کشور، رقم فرسایش خاکی به حدود 14 تن در هکتار در سال می رسد. بنابر مطالعات صورت گرفته، فرسایش بادی نیز به طور تقریبی همین میزان را در سال شامل می شود. وسعت زیاد عرصه های مناطق خشک و بیابانی باعث شده تا فرسایش بادی در ایران کمتر از فرسایش آبی نباشد. نتیجه این نوع فرسایش را در افزایش پدیده ریزگردها می بینیم.
کشور ایران، افزون بر قرار گرفتن روی کمربند زلزله و خشکسالی، روی کمربند فرسایشی دنیا نیز قرار گرفته است که همین مساله باعث تشدید وضعیت فرسایش در کشور شده است. اختصاصی در این باره گفت: بحران تازه ای که محیط زیست ایران با آن دست به گریبان است، مساله نشست زمین ناشی از خشکسالی و فرسایش خاک است. اکنون این پدیده در بسیاری از دشت های ایران به دو شکل شکاف یا فروچاله بروز یافته است. همچنین، دشت های ورامین، مشهد، یزد، نهاوند و ابرقو نیز اسیر این پدیده شده اند.
«استخراج و مصرف نادرست آب عامل اصلی ایجاد شکاف و فروچاله ها در دشت های ایران است که وضعیت حاد در برخی مناطق کشور را به وجود آورده است.»
این مدرس دانشگاه گسترش بیابان زایی در کشور را نتیجه اقدامات ناهماهنگ و نادرست سازمان ها و مراکز تصمیم گیری و همچنین در نظرنگرفتن آمایش سرزمین در برنامه های توسعه ای عنوان کرد و راهکار مقابله با آن را حرکت تیمی و انسجام مدیریتی دانست.
رییس انجمن علمی مدیریت و کنترل مناطق بیابانی ایران در ادامه، فعالیت های صورت گرفته در حوزه مبارزه با فرسایش خاک طی سال های اخیر را اگرچه کارآمد عنوان می کند اما معتقد است : نبود انسجام سازمانی و استفاده نکردن از تجارب گذشته باعث صرف هزینه های بی فایده در این راه شده است.
«بسیاری از عرصه های خاکی ایران، ظرفیت های بیولوژیکی خود را از دست داده اند و نمی توان حتی برای درختکاری از آن ها استفاده کرد.»
این کارشناس محیط زیست راهکار جدی و کارآمد مبارزه با بیابان زایی و فرسایش خاک را در انسجام و عملکرد هماهنگ سازمان دولتی و سازمان های مردم نهاد (سمن ها) دانست و تصریح کرد: همکاری و اجماع سازمان در اجرای پروژه ها در کنار به کار گیری نیروهای بومی به مراتب پایدارتر خواهد. این در حالی است که پس از مدتی پیمانکاران، طرح های اجرا شده را رهای می سازند.
«ساکنان بومی مناطق، تنها عامل حفظ طرح های اجرا شده در مناطق اند چرا که مدیریت منطقه ای در اهواز از مکانی مانند تهران باعث ناپایدار شدن طرح خواهد شد.»

** مدیریت درست منابع آبی؛ مانعی بر سر راه فرسایش خاک
علیجانی پدر علم اقلیم شناسی ایران نیز  مناسبت ترین راه مقابله با بیابان زایی و فرسایش خاک را صرفه جویی در مصرف آب و مدیریت درست منابع آبی بیان کرد .
این کارشناس محیط زیست در ادامه عامل اصلی بیابان زایی در کشور را تغییر اقلیم و کاهش بارش برشمرد و تصریح کرد: یکی از آثار گرمایش هوا، تغییر مسیرهای سیستماتیک باران زا است. تا پیش از این، سیستم های باران زا از مناطق جنوبی تر به کشور وارد می شدند اما به دلیل گرم شدن هوا اکنون بادهای غربی عقب نشینی کرده اند و سیستم های بارانی به سمت عرض های شمالی پیش رفته اند در نتیجه مناطق مرکزی که ذاتا مناطق خشکی بودند، اکنون نیز بارش کمتری را شاهدند.
توسعه سکونتگاه های انسانی اصلی ترین عامل تخریب پوشش گیاهی است و باعث شده مناطقی که پیش از آن نیز خشک بوده، خشک تر و بیابانی شوند. پس از این وضعیت، خاک در اثر نبود پوشش گیاهی سست شده و با یک باد در هوا جابه جا می شود.
مصرف بهینه و جلوگیری از تبخیر آب، صرفه جویی و درست مصرف کردن، توصیه پدر علم اقلیم شناسی ایران برای جلوگیری از بیابان زایی و فرسایش خاک است.
بنابر گفته علیجانی، تنها راه نجات ایران از بیابان زایی، خشکسالی و فرسایش صرفه جویی و مصرف در حد استاندارد است.

** فرسایش، چشم انتظار تصویب لایحه حفاظت از خاک
لایحه جامع خاک اواخر سال 1388 توسط دولت تدوین شد. این لایحه که سرانجام به تایید کمیسیون کشاورزی، آب و منابع طبیعی مجلس دهم رسید در انتظار بررسی در صحن علی مجلس و تصویب است. در یکی از بندهای این لایحه بر پیشگیری و کنترل تخریب، فرسایش خاک و تبعات آن (کاهش حاصلخیزی، تولید، رسوب و آلودگی منابع آب و تقاطیر آن) تاکید شده است. از نگاه کارشناسان تصویب این لایحه کمک قابل توجهی به بیابان زدایی و کاهش فرسایش خاک در کشور خواهد کرد.
دبیر ستاد توسعه فناوری آب، خشکسالی، فرسایش و محیط زیست درباره تصویب لایحه حفاظت از خاک در مجلس ابراز امیدواری کرد.
گنجی ، اقدام های صورت گرفته در سه دهه گذشته برای جلوگیری از فرسایش خاک را اثربخش اما ناکافی دانست و گفت: با توجه به مساله تغییر اقلیم و حرکت الگوی آب و هوا به سمت خشکسالی باید بر فعالیت های مقابله با بیابان زایی و جلوگیری از فرسایش خاک سرعت بخشسید. لازمه این نیز توجه جدی سیاستگذاران، قانونگذاران و مجریان است.
این کارشناس محیط زیست، از بین رفتن پوشش گیاهی، مدیریت های نادرست در حوزه کشاورزی، استفاده بیش از حد از ظرفیت مراتع و چرای دام، بهره برداری های نامناسب از منابع آبی، آبیاری با آب های شور و دستکاری های بی حساب و کتاب خاک از مهمترین عوامل فرسایش خاک در کشور به شمار می رود.
«خشک تر و گرمتر شدن هوا و همچنین، افزایش تبخیر، وضعیت نامناسب فرسایش خاک را در کشور تشدید می کند و باید گفت: این شرایط اکنون در وضعیت بحرانی قرار دارد.»
شناخت دقیق از شرایط اکولوژیکی مناطق بیابانی، برآورد دقیق میزان فرسایش خاک هر منطقه، پایش دوره ای فرسایش خاک، برقراری تعادل میان دام ها و مراتع، رواج دامداری صنعتی، ایجاد بادشکن ها، مالچ پاشی و تصویب لایحه حفاظت از خاک از جمله راهکارهای مقابله با فرسایش خاک از نگاه این کارشناس است.