کارنامه علمی ایران را در قاب انقلاب ببینید

۳۸ سال از روزهایی که دانشگاهها یکی از پایه های اصلی حضور دانشجویان پرشور انقلابی بودند می گذرد و در این سال ها بسیاری از همان دانشجویان پرشور این بار در سنگر علم و دانش با تلاشی بی وقفه، مرزهایی را که دیگران تصور می کردند تنها در انحصار آنهاست، درنوردیدند.

حوزه های علمی و آموزشی، تولید علم و مقالات، برتری در فناوری های جدید هوا و فضا، نانو و پزشکی، رشد ایران در فناوری و نوآوری بخشی از حوزه هایی هستند که در این گزارش مروری هرچند گذرا به کارنامه علم و فناوری ایران در قاب انقلاب اسلامی داشته ایم.

وجود بیش از ۲۰۰ استاد بین المللی و دانشمند برجسته ایران

از روزهایی که نام تنها یک نویسنده بین المللی در مقالات علمی وجود داشت سال ها گذشته و امروز بیش از ۲۰۰ استاد بین المللی و دانشمند برجسته مقاله هایشان در میان جهان دانش دست به دست می شود.

ایران در سال ۱۳۵۷ توانست ۴۴۰ مقاله را در مجامع بین المللی به ثبت برساند اما اکنون کمیت تولید علم کشور در پایگاه اسکوپوس ۴۸ هزار و ۳۴۵ مدرک و براساس وب آو ساینس (آی.اس.آی) به ۴۰ هزار و ۳۳ مدرک رسیده است.

سهم ۱.۸ درصدی در تولید علم جهان

سهم ایران در تولید علم جهانی از یک صدم درصد در سال ۱۳۵۷ به ۱.۸۱ درصد در سال ۱۳۹۵ رسیده است. براساس آمارهای منتشر شده، رتبه علمی ایران در جهان در پایگاه اسکوپوس و ISI اکنون شانزدهم دنیاست درحالیکه تا قبل از انقلاب اسلامی، در رتبه بندی این پایگاه های استنادی بین المللی هیچ جایگاهی نداشت.

افزایش ۱۸۰ برابری سهم ایران در تولید علم دنیا و رشد ۵۵ برابری آمار تولید مقاله توسط محققان ایرانی طی ۳۸ سال گذشته نشان از رشد این درخت تناور دارد.

درحالیکه تا ابتدای انقلاب، نام هیچ یک از دانشگاه های ایرانی در فهرست دانشگاه های برتر دنیا نبود اکنون دانشگاه های کشور در نظام های رتبه بندی بین المللی حضور دارند و تنها در یک نظام رتبه بندی تایمز ۸ دانشگاه ایرانی قرار دارند و همچنین ۱۴ دانشگاه جامع، ۱۰ دانشگاه و موسسه تحقیقاتی علوم پزشکی، ۸ دانشگاه صنعتی، ۲ دانشگاه غیر متمرکز و یک پژوهشگاه از جمهوری اسلامی ایران در جمع موثرترین دانشگاه ها و موسسات تحقیقات جهان قرار دارند.

وجود ۲ هزار و ۹۸۳ موسسه آموزش عالی دولتی و غیردولتی

با اینکه دانشگاه تهران به عنوان قدیمی ترین دانشگاه از ۸۰ سال پیش تاسیس شده بود اما توسعه دانشگاهها در دهه ۵۰ شمسی صورت گرفت، با این حال فقط شهرهای بزرگ دانشگاه و موسسه آموزش عالی داشتند، در حالیکه امروز به برکت انقلاب اسلامی بیش از ۳ هزار موسسه آموزش عالی حتی شهرهای کوچک را هم از آموزش عالی بهره مند کرده اند.

به طوری که تعداد کل دانشگاهها و مراکز آموزش عالی (دولتی و غیردولتی) از تعداد ۲۲۳ موسسه در سال ۱۳۵۷ به ۲ هزار و ۹۸۳ موسسه در سال ۹۵ افزایش رسیده است.

این رشد همچنین در تعداد دانشجویان نیز مشاهده می شود. تعداد کل دانشجویان از تعداد ۱۷۵ هزار و ۶۷۵ نفر در سال ۱۳۵۷ به تعداد ۴ میلیون و ۳۴۸ هزار و ۳۸۳ نفر در سال ۱۳۹۵ افزایش یافت.

این در حالی است که تعداد دانشجویان دوره های تحصیلات تکمیلی شامل کارشناسی ارشد و دکتری تخصصی به عنوان عاملی تاثیر گذار در تولید علم نیز رشد قابل توجهی داشته است و تعداد دانشجویان کارشناسی ارشد از تعداد ۶ هزار و ۳۴۰ نفر در سال ۱۳۵۷ به تعداد ۷۷۴ هزار و ۷۶۶ نفر در سال ۱۳۹۵ و تعداد دانشجویان دکتری از یک هزار و ۲۵۵ نفر در سال ۱۳۵۷ به تعداد ۱۱۵ هزار و ۱۹۱ نفر در سال ۱۳۹۵ افزایش یافته است.

همچنین تعداد اعضای هیات علمی تمام وقت دانشگاهها و مراکز آموزش عالی (دولتی و غیردولتی) از تعداد ۵ هزار و ۵۸۰ نفر در سال ۱۳۵۷ به ۸۰ هزار و ۹۷ نفر در سال ۹۵ رسیده است.

رتبه شانزدهم دنیا برای ایران در پایگاه های بین المللی تولید علم

بررسی بخشی از آمارهای علمی ایران نشان می دهد که ایران در سال های ابتدایی انقلاب اسلامی در رتبه بندی های جهانی حضور نداشت اما اکنون رتبه علمی ایران در دنیا در پایگاه اسکوپوس شانزدهم و در پایگاه ISI در پله نوزدهم دنیا ایستاده است.

در بخش رشته های دانشگاهی نیز رشد رشته های علوم پایه بسیار قابل توجه بوده اند. رشته های ریاضی، مهندسی، شیمی، علم مواد، علوم رایانه، علوم کشاورزی و داروشناسی و سم شناسی از لحاظ کیفیت تولیدات، بهتر از متوسط کشور عمل کرده اند.

پژوهشگران رشته های مهندسی، شیمی، علوم مواد، ریاضیات، علوم کشاورزی، علوم رایانه، داروشناسی و سم شناسی، میکروبیولوژی، علوم گیاهی و جانوری و فیزیک سهمی بیش از متوسط سهم کشور از کل کمیت علم دنیا را تولید کرده اند.

رشته های مهندسی، ریاضیات، علوم مواد، شیمی، علوم کشاورزی و علوم رایانه کشور به ترتیب بیشترین سهم از کل استنادهای دنیا در بین رشته های مختلف کشور را کسب کرده اند. مهندسی حدود ۳ درصد، ریاضیات، علوم مواد و شیمی هر کدام حدود ۲ درصد و علوم کشاورزی و رایانه هر کدام حدود ۱ درصد از کل استنادهای دنیا در رشته خود را دریافت کرده اند.

رشد ۵۲ برابری نشریات علمی پژوهشی

نشریات علمی - پژوهشی کشور که نمادی از توسعه علمی کشور هستند نیز با رشد ۵۲ برابری مواجه شده اند و از ۲۰ عنوان در ابتدای انقلاب اسلامی به یک هزار و ۴۷ عنوان نشریه در سال ۹۵ رسیده است. 

تا سال ۱۳۵۷ تعداد ۸۳ موسسه پژوهشی کشور دارای مجوز اصولی یا قطعی و آزمایشی بودند که این آمار اکنون به ۶۸۶ موسسه افزایش یافته است. در سالهای پس از انقلاب اسلامی نیز تاکنون ۱۷۷ مرکز رشد علم و فناوری، ۳۹ پارک علم و فناوری، یک هزار و ۴۵۲ آزمایشگاه مرکزی و غیر مرکزی، ۱۳۱ آزمایشگاه مرکزی در مراکز آموزش عالی، و ۱۲ هزار و ۵۹۴ آزمایشگاه وابسته به وزارت علوم راه اندازی شده است.

در حال حاضر ۶۰ دانشگاه کشور دارای نظام HSE هستند و ۹۶۴ شرکت دانش بنیان و سه هزار و ۹ واحد فناور در پارک های علم و فناوری و مراکز رشد سراسر کشور استقرار یافته اند و ۵ منطقه ویژه علم و فناوری نیز تشکیل شده است درحالیکه هیچیک از این زیرساختها تا سالها و دهه های ابتدایی انقلاب اسلامی نیز در کشور وجود نداشت.

ظهور شرکت های دانش بنیان جرقه تولید ثروت از علم

پس از تثبیت دانشگاه ها و حرکت آنها به سوی علم در دهه ۷۰ و ۸۰ شمسی، قانون حمایت از شرکتها و مؤسسات دانش بنیان و تجاری سازی نوآوری ها و اختراعات در سال ۱۳۸۹ مصوب شد. حال دانشگاه ها با موجی از نوآوری ها مواجه بودند که به فضایی برای به ثمر رساندن آن نیاز داشتند.

ظهور شرکت های دانش بنیان به عنوان یکی از مهمترین دستاوردهای انقلاب اسلامی این فضا را در اختیار دانش آموختگان دانشگاهها قرار داد. ضمن اینکه در سال های اخیر توجه به تولید ثروت از علم، توانسته است موجی از بهره مندی از علم و فناوری های جدید در میان دانشگاهیان برانگیزد.

پس از تصویب قوانین مورد نیاز و جهت دهی به موضوع شرکت های دانش بنیان، شاهد هستیم که تاکنون ۳۰ هزار اشتغال مستقیم در پارکهای علم و فناوری مراکز رشد کشور ایجاد شده است و میزان صادرات دانش بنیان توسط پارکها و مراکز رشد در این مدت، چهار میلیارد و ۲۹۳ میلیون دلار رسیده است.

در حال حاضر ۲ هزار و ۴۵۳ شرکت دانش بنیان ثبت شده که اهمیت آن مشارکت اساتید، دانش آموختگان و دانشجویان دوره های تحصیلات تکمیلی برای تولید محصول است.

تاکنون ۳ هزار و ۸۱۱ هزار میلیارد ریال قرارداد میان بخش های صنعتی و دانشگاهی، پژوهشگاهی و فناوری در رویدادهای فن بازار و نمایشگاهی منعقد شده و پارک ها و مراکز رشد علم و فناوری کشور نیز هزار و ۵۲ فناوری مهم خلق کرده اند که ۵۷ مورد از آنها به خارج کشور صادر شده است.

۷۵۰ ایده نیز در این مراکز به ثبت رسیده اند که ۵۵۰ ایده به محصول تجاری، تبدیل شده اند. ۶۹ واحد فناور موفق به خروج از پارک ها و مراکز رشد شده اند و ۱۴۸ اختراع نیز در این مراکز به ثبت رسیده است.

جایگاه برتر ایران در حوزه فناوری نانو

فناوری نانو شاید از معدود فناوری هایی باشد که در دوران پیش از انقلاب اسلامی، حتی در سطح دنیا نیز مطرح نبود اما نکته مورد توجه این است که از زمان بروز این فناوری در دنیا به عنوان یک فناوری نوظهور جمهوری اسلامی ایران نیز به موقع با فناوری نانو همراه شد و امروزه به درجه ای از پیشرفت رسیده که در رتبه ششم دنیا ایستاده است.

فناوری نانو تاثیر شگرفی در زندگی انسان دارد و به دلیل اینکه منحصر به یک رشته خاص نیست توانسته است کاربردهایی متفاوت از جمله الکترونیکی، پزشکی، زیستی و … داشته باشد. در حال حاضر ایران رتبه ۶ دنیا از منظر تولید علم، ترویج و توسعه فناوری نانو را دارد. در حال حاضر ۳۳۰ قلم و محصول در حوزه فناوری نانو ایران تولید شده است که این محصولات به ۱۵ کشور صادر می شود.

هوا و فضا؛ نقطه عطف جهش فناوری پس از انقلاب اسلامی

فناوری فضایی، با وجود اینکه با جهان فاصله داشتیم به سرعت مورد توجه قرار گرفت و ساخت ماهواره در ایران از سال ۷۵ در ایران آغاز شد. ابتدا مدل آزمایشگاهی ماهواره مصباح و پس از آن مدل فضایی آن به دست محققان کشور طراحی و ساخته شد. ساخت ماهواره هواشناسی سینای (۱) و پرتاب ماهواره امید به فضا و همچنین پرتاب کاوشگر ۳ به فضا در سال ۸۷ از جمله گام های اولیه جمهوری اسلامی ایران در این حوزه بودند.

سال ۸۹ ماهواره های ملی طلوع، مصباح ۲ و نوید علوم و صنعت رونمایی شدند و ایران در سال ۹۰ موفق شد با پرتاب موفق ماهواه رصد و سومین ماهواره ایرانی با عنوان نوید، گام های محکم تری در حوزه این فناوری نو بردارد. 

با ورود ایران به باشگاه سازندگان موتور ماهواره بر همچنین ارسال موجود زنده به فضا، محققان ایرانی در سال ۹۲ از طریق کاوشگر پیشگام، دومین موجود زنده را با نام «فرگام» به فضا فرستاد.

رونمایی از نخستین مرکز فضایی ایران، طراحی و ساخت ماهواره برهای سیمرغ و امید و پرتاب کاوشگر به فضا و پرتاب ماهواره های رصد و امید و فجر، رونمایی از ماهواره سنجشی دوستی، ساخت آزمایشگاه سنجش از دور سازمان فضایی ایران و مرکز تجمیع و تست ماهواره پژوهشگاه فضایی ایران از دیگر فعالیت های این حوزه بوده است.

رونمایی از ماهواره های ناهید ١ ، پیام امیرکبیر و سامانه انتقال مداری سامان ١ از جدیدترین افتخارات و فعالیت های مهم ایران در حوزه فناوری هوا و فضا است. به گونه ای که ماهواره ناهید ١ اولین ماهواره مخابراتی در کشور است که در پژوهشکده سامانه های ماهواره پژوهشگاه فضایی ایران طراحی و ساخته شده است و سامانه انتقال مداری (سامان١) برای انتقال ماهواره ها از مدارهای پایینی زمین به مدارهای بالاتر مورد استفاده قرار می گیرد.

دستاوردهای علم، فناوری و نوآوری جمهوری اسلامی ایران از نگاه دیگران

به اذعان سازمان کنفرانس توسعه و تجارت سازمان ملل (آنکتاد) دستاوردهای جمهوری اسلامی ایران در حوزه علم، فناوری و نوآوری در سال­های اخیر آنچنان چشمگیر بوده که کشور ما به عنوان یکی از پیشروترین کشورها در حوزه علم و فناوری شناخته شده است.

بر اساس این گزارش در دهه های اخیر، ایران تلاش­های قابل توجهی در راستای تقویت آموزش، به ویژه در حوزه­ های علوم پایه و فنی و مهندسی و حوزه­ های مرتبط با آن انجام داده و ایران موفق به توسعه یک پایگاه قوی سرمایه انسانی با سطح بالایی از برابری جنسیتی در سطوح آموزش عالی و تحصیلات تکمیلی در مقایسه با سایر کشورها در غرب آسیا شده است. 

ایران در رتبه دوم دنیا از نظر سهم فارغ­ التحصیلان دانشگاهی حوزه فنی و مهندسی

توانمندی قابل توجه ایران در منابع انسانی حوزه فنی و مهندسی در رتبه­ بندی­ های بین­ المللی انعکاس یافته که بر اساس گزارش شاخص جهانی نوآوری (GII)، دانش­ آموختگان حوزه فنی و مهندسی تقریبا نیمی از دانشجویان همه دانشگاه­های ایران در سال ۲۰۱۴ را تشکیل می­ دادند که این میزان به مراتب بیشتر از کشورهایی همچون برزیل، مالزی و ترکیه است و ایران از نظر سهم فارغ­ التحصیلان دانشگاهی حوزه فنی و مهندسی، در رتبه دوم دنیا قرار دارد.

آنکتاد تاکید می کند که ایران از سال ۲۰۰۰ میلادی وارد موج دوم توسعه علم، فناوری و نوآوری شده و بر این اساس تلاش­های مداومی جهت توسعه زیرساخت­هایی نظیر مدارس و دانشگاه­ها، آزمایشگاه­ها، پارک­های علم و فناوری و مراکز رشد را انجام داده است و تا سال ۲۰۱۶ میلادی پارک­های علم و فناوری در ایران به ۳۹ پارک رسیده و تعداد ۱۷۰ مرکز رشد در ایران فعال بوده اند.

جایگاه ایران در رتبه­ بندی شاخص جهانی نوآوری در فاصله سال­های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۶ بهبود یافته و از رتبه ۱۲۰ جهان در رتبه بندی سال ۲۰۱۴ گزارش آنکتاد به جایگاه ۷۸ در سال ۲۰۱۶، توانسته جهشی ۴۲ پله­ ای را تجربه کند.

دستاوردهای حوزه پزشکی برای جهش در علم

زیست فناوری به عنوان یکی از حوزه های مهم فناوری در یک دهه اخیر بسیار مورد توجه قرار گرفته است و با ورود آن به دانشگاهها، محققان ایرانی با وجود جدید بودن آن توانستند در مدت کوتاهی به دستاوردهای خوبی برسند.

کسب رتبه نخست تولید واکسن و سرم در خاورمیانه از طریق تولید بیش از ۳ میلیارد دز واکسن انسانی و دامی در ۶۵ نوع مختلف بخشی از دستاوردهای محققان در زیست فناوری است. ضمن آنکه در بخش زیست‌فناوری کشاورزی ۱۲ اختراع و معرفی حداقل دو گیاه تراریخته (پنبه) و (ذرت) شده ایم. تنها در سال ۲۰۱۰ ، ۱۰۰ محصول زیست فناوری در کشور تولید شده است که بر اساس پیش بینی های صورت گرفته این میزان به ۵۰۰ محصول افزایش می یابد.

پیشرفت های جمهوری اسلامی ایران در حوزه سلول های بنیادی و طب بازساختی با وجود نوظهور بودن این حوزه نشان دهنده توانایی بالای محققان ایرانی در این حوزه است که با توجه به توانمندی دانش آموختگان رشته های زیست فناوری و پزشکی و به کارگیری این دانش توانسته اند در زمینه فناوری و تحقیقات سلول های بنیادی در زمره ۱۰ کشور برتر جهان قرار گیرند.

محققان ایرانی توانسته اند از سلول های بنیادی حتی در پیوندهای مغز و استخوان ، پوست و ترمیم بافت آسیب دیده قلب استفاده کنند و همچنین شبیه سازی سلول های بنیادی را به انجام برسانند. استفاده از سلول های بنیادی در پیوند قرینه چشم ، تزریقPRP ، تکثیر سلول های بنیادی بندناف به‎ ‎منظور درمان سرطان یا صدمات بافت قلب و عصب و سلول های استخوانی، ترمیم ضایعات‎ ‎نخاعی، شبیه سازی و تولید سلول های بنیادی جنین از جمله دستاوردهای بزرگ کشور در‎ ‎عرصه این فناوری ها است.

تولد رویانا نخستین گوسفند شبیه‌سازی‌ شده در ایران در سال ۱۳۸۵، نخستین گام موفقیت آمیز کشور در راه شبیه‌سازی‌ بود و بعد از آن تولد نخستین بزغاله شبیه‌سازی‌ شده با نام حنا که در تولید آن تکنیک‌ها و تکنولوژی‌های نوین به کار رفته در رویانا، بهینه شده بود و دومین گام موفقیت آمیز پژوهشگران ایرانی در عرصه شبیه‌سازی‌ بود.

تولید سلول‌های بنیادی پرتوان القایی انسانی (iPS) (۱۳۸۷)، استفاده از سلول‌درمانی برای بهبود و درمان بیماران ویتیلیگو برای نخستین بار در کشور (۱۳۸۷)، تاسیس نخستین بانک عمومی خون بند ناف (۱۳۸۷)، تولد اولین بزغاله تراریخته حاوی ژن تولید کننده فاکتور ۹ انعقادی خون انسان (۱۳۸۸) تولد اولین بزغاله تراریخته حاوی ژن Tissue Plasminogen Activator(tPA ) انسانی (۱۳۸۹) از دیگر درخشش های محققان ایرانی در این حوزه است.

در حوزه پزشکی نیز دستاوردهای بسیاری بدست آمده است که تنها در یک بخش با خدمات بهداشتی ارائه شده بعد از انقلاب اسلامی، ایران هم اکنون از نظر افزایش امید به زندگی، کاهش مرگ مادر و کودک، گسترش دانش آموختگان علوم پزشکی، پیشرو بودن در درمان های جدید، تولید داروهای مبتنی بر فناوری های جدید از جمله کشورهای تراز اول دنیاست. همچنین امید به زندگی قبل از انقلاب ۵۴ تا ۵۷ سال بوده که اکنون پس از ۳۸ سال به ۷۶ سال برای مردان و ۷۹ سال برای زنان رسیده است.

پیش از انقلاب اسلامی در کل کشور تنها ۵ هزار و ۸۹۰ متخصص وجود داشت که ۶۸ درصد آن در تهران بودند اما در حال حاضر بر اساس آمار نظام پزشکی، ۷۸ هزار نفر پزشک عمومی، ۳۶ هزار نفر پزشک متخصص و فوق تخصص، ۲۴ هزار نفر دندانپزشک عمومی، ۲ هزار نفر دندانپزشک متخصص، ۱۹ هزار نفر دکتری داروسازی، یک هزار و ۲۰۰ نفر دکتری علوم آزمایشگاهی، ۳۵ هزار نفر ماما و ۱۵ هزار نفر گروه‌های پروانه دار داریم.

این در حالی است که اوایل انقلاب در بعضی نقاط کشور به ازاء هر ۱۸ هزار نفر یک پزشک وجود داشت. در حال حاضر معادل ۳۰ هزار نفر دانشجو در رشته دکتری پزشکی عمومی در حال تحصیل هستند و پیش بینی می شود حدود ۴ هزار نفر سالانه به جمعیت پزشکان عمومی اضافه شود. از سویی دیگر حدود ۱۰ هزار نفر از جمعیت پزشکان عمومی کشور در حال گذران تحصیلات تکمیلی در رشته های تخصصی به سر می برند.

صنعت دارویی کشور با وجود اینکه ۸۰ ساله سابقه دارد، اما شکوفایی این صنعت پس از انقلاب اسلامی و دوران دفاع مقدس اتفاق افتاد و با تاسیس ۵ تا ۶ کارخانه مهم داروسازی، پس از دو دهه صنعت دارویی ایران به حوزه تولید داروهای بیوتکنولوژیک وارد و فرآورده های بیوتکنولوژیک مورد نیاز بیماران خاص تولید شد. تا جایی که اکنون ۳۴ داروی بیوتکنولوژیک تمام ایرانی در کشور تولید می شود.

ایران همچنین در زمینهٔ پیوند مغز استخوان دومین کشور پس از ایتالیا (از نظر تعداد پیوند) در جهان است. به گونه ای که از ۲۶ سال پیش تاکنون بیش از ۵ هزار و ۳۷۳ مورد پیوند سلول‌های بنیادی خون و مغز استخوان تنها در بیمارستان شریعتی تهران انجام شده است و سالانه به طور میانگین۷۰۰ پیوند در ایران صورت می‌گیرد.

اکنون با ورود به سی و هشتمین سال پیروزی انقلاب اسلامی و گشایشهای روز افزون در پیشرفت آموزش عالی و فناوری نوبت آن رسیده که بر کیفیت توجه بیشتر شود و راه را برای ثروت آفرینی از علم هموار کرد.