انگشت‌نگاری و پژوهش‌های باستان‌شناختی روی گل مهرهای ساسانی

به گزارش ایران اکونومیست به نقل از روابط عمومی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، کامران احمدی رئیس پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخی –فرهنگی با اعلام این مطلب گفت: دوره ساسانی یکی از مهم‌ترین و درخشان‌ترین دوره‌های ایران باستان است؛ تنوع، زیبایی، گستردگی، بهره‌گیری از مواد گوناگون در ساخت میراث برجای مانده از آن دوران نمایانگر ویژگی‌های این دوره است.

وی افزود: یکی از مهمترین آثار برجای مانده از دوران ساسانی، گل‌نوشته‌ها و مُهرها هستند که علاوه‌بر ارزشمند بودن، دارای ارزش‌های هنری و از دید تاریچه خط زبان فارسی و زبان پهلوی نیز مهم‌ هستند.

«احمدی» با اشاره به گل‌مُهرهای موبدان، بزرگان سیاسی و لشکری گفت: جنس غالب گل مُهرهای ساسانی از گل است و این آثار دارای نوشته‌های مهم و تنوع هنری هستند. این دسته آثار از محوطه‌های مختلفی در کشور بدست آمده‌اند که استان فارس و آذربایجان غربی (تخت سلیمان) جایگاهی ویژه دارند.

رئیس پژوهشکده حفاظت و مرمت با بیان اینکه این دسته آثار متعلق به بزرگان و شخصیت‌های دینی و غیر دینی روزگار ساسانی است، گفت :گل‌مُهرهای ارتشبدان (فرماندهان عالی نظامی) و مغان (مذهبیون) ارزشی خاصی دارند. در واقع این گونه آثار اطلاعات بسیار مفید و متنوعی را در اختیار پژوهشگران علوم باستان شناختی قرار می‌دهد.

به گفته وی، تکنولوژی پیشرفته دهه‌های اخیر نیز امکان دستیابی به اطلاعات گسترده را در این زمینه میسر کرده که بدون بهره‌گیری از روش‌های جدید علوم و مهندسی قابل به دست آوردن  بودند.

وی افزود: میکروسکوپ‌های الکترونی، دستگاه‌های پرتو ایکس و ... امکان دست‌یابی به اطلاعات موجود در این آثار را تا ابعاد نانو متری مهیا کرده‌اند، هرچند گاهی این ریزنگری‌ها، باعث بی‌توجهی به شواهدی می‌شود که در نظر اول بی‌اهمیت جلوه می‌کنند.

احمدی گفت: اثر انگشت‌سازنده یک اثر بر روی سفال، مُهر، گل‌مهر و یا یک لوح باستانی امری نه تنها محتمل، که با توجه به دست‌ساز  بودن این نوع اشیاء بسیار بدیهی است و در عین حال همین نشانه کوچک حاوی اطلاعاتی است که می‌تواند گوشه‌های تاریک سئوالات بی‌جواب تا به امروز را روشن سازد، اطلاعاتی از نوع انسان‌شناسی تا جامعه‌شناسی که بسته به نوع شیء مورد نظر (در اینجا گل مُهر) می‌تواند کاربردی تجاری، اداری، مذهبی، لشکری و غیره را در جامعه مرزبندی شده ساسانی دارا باشد و از این نظر می تواند اطلاعات گوناگونی را در خصوص سازندگان و سفارش دهندگان این گونه آثار را که به طبقات مختلف نظام اجتماعی ساسانی مربوط می شوند در اختیار قرار دهد.

وی افزود: اطلاعات انسان‌شناسی و جامعه شناسی در کنار اطلاعات تصویری، هنری و نوشته‌هایی که همراه این گل مُهرها هستند، مجموعه‌ای را تشکیل می‌دهند که همراه شدن‌شان با اطلاعات باستان‌سنجی حاصل از دستگاه‌ها و روش‌های موجود در علوم و فنون جدید، راه جدیدی در تحلیل مسائل مربوط به این دوره را امکان‌پذیر می‌کند.

رئیس پژوهشکده حفاظت و مرمت در ادامه اظهار کرد: این طرح که بصورت مشترک میان پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخی – فرهنگی و و پژوهشکده زبان شناسی ،متون و کتیبه های پژوهشگاه میراث فرهنگی در جریان است، در نظر دارد پاسخی به سئوالاتی همچون  نحوه شکل گیری و ساخت گل مهر های ساسانی ، یکی بودن ورزدهندگان یعنی آماده سازندگان این مواد، با نویسندگان (به زبان پهلوی) و هنرمندانی که اثر انگشتشان بر روی گل مهر ها بجای گذاشته شده است ،نقش کودکان و زنان در آماده سازی گل مهره ها، سن و میزان سلامت افراد درگیر در روند ساخت این آثار، چه همانندی و ناهمانندی میان گل مهرهای مناطق شمالی و جنوبی ،شرقی و غربی وجود دارد و نتایج قابل انتظار از آن ، آیا میان گل بکار رفته در میان مناطق جغرافیایی می توان به یک استاندارد رسید؟ اطلاعات بیولوژیکی قابل استخراج و انتظاراتی که می توانند برآورده کنند، رابطه میان گل مهرها و مراکز مهم اداری یا دینی دوران ساسانی داشته باشد.

به گفته احمدی، با توجه به پارسی بودن ساسانیان و هخامنشیان و توجهی که پادشاهان ساسانی به آن دوره درخشان داشته‌اند و اغلب آثار خود را در کنار بقایای آثار آنها ایجاد می‌کردند (نقش رستم، تخت جمشید، نقش رجب، ...) این سئوال پیش می‌آید که آیا نتیجه آزمایشات گل مهرهای ساسانی قابل قیاس با  گل نبشته‌های هخاهنشی است؟

وی افزود: برهمین اساس آزمایشات دستگاهی مشابهی بر روی تعدادی از گل مهر های هخامنشی لازم است که نهایتا می‌تواند منجر به طرحی مشابه جهت بررسی گل مهرهای هخامنشی  شود.

احمدی گفت :آزمایشات گوناگونی برای پاسخ‌گویی به پرسش‌های مطرح شده لازم است. آزمایش‌هایی نظیر XRF و ICP  برای تعیین عنصری، XRD تعیین فازی، آزمایش‌های OM و SEM  برای بررسی بافت و ریزساختار،  آزمایش‌های ICP-MS برای تعیین همانندی و ناهمانندی‌ها و منشاءیابی و علاوه بر موارد فوق، تصاویری با دقت و کیفیت بسیار بالا نظیر استفاده از مستندنگاری تحلیلی برای بررسی اثر انگشت‌های به جامانده نیز نیاز خواهد بود.

رئیس پژوهشکده حفاظت و مرمت آثار تاریخی - فرهنگی در پایان گفت : آشکار است که فواید ناشی از این آزمایش ها و بهره گیری از شیوه های آماری می تواند پرسش های مختلفی از تاریخ ایران روزگار ساسانی را بر ما روشن و دستاوردهای علمی آن نیز می تواند سرآغاز راهی نو در سازمان میراث فرهنگی در این زمینه باشد.