چه بر سرِ تابلوی سردار اسعد بختیاری آمده است

چندی پیش انتشار تصاویری از تابلوی «سردار اسعد بختیاری» یکی از مهم‌ترین تابلوهای کمال‌الملک که در موزه مجلس نگهداری می‌شود و صدمات وارده به اثر در هنگام مرمت آن؛ با واکنش هنرمندان روبرو شد. گرچه این اتفاق مربوط به امروز نیست و حدود 6 الی 7 سال پیش که این تابلو توسط گروهی به سرپرستی حسینعلی جعفریان مرمت شد؛ رخ داد اما نارضایتی‌هایی از مرمت تابلو تا امروز ادامه یافته است.

خانه ملت در همان روزها نوشت: تا تیر 91 مرمت حدود ۱۵اثر در این مرکز به انجام رسیده است.

طبق گزارش این سایت، آسیب‌های برخی تابلوهای کمال‌الملک به حدی بود که در صورت عدم رسیدگی کافی و سریع به آنها، خسارات جبران ناپذیری به این سرمایه‌های ملی وارد می‌شد. از همین رو کارگاه مرمت موزه با همکاری دانشگاه هنر اصفهان مرمت تابلوها را شروع و از هیات علمی این دانشگاه به عنوان «مشاور علمی پروژه» دعوت به همکاری کرد.

مسوولیت مرمت این تابلوها را دانشجویی که در مهر سال 90 از دانشگاه هنر فارغ التحصیل شده؛ برعهده گرفته و او هم دانشجویی خانم را که فارغ‌التحصیل نقاشی است به کمک فراخواند. اگرچه این تیم توسط گروهی از هنرمندان اصفهان تایید شده‌بودند اما پس از پایان کار؛ مقایسه تابلو در قبل و بعد از مرمت؛ از روی عکس‌های منتشره؛ نشان می‌دهد، رنگ کار تغییر محسوسی دارد و از همین رو صدماتی که به اثر حین مرمت اثر وارد شده؛ سر و صدای زیادی در جامعه هنری به راه‌ انداخت.

مدیر بخش مرمت کتابخانه مجلس، آن زمان درباره مرمت این اثر گفته بود: «در مرمت تابلوهای نقاشی تا حد امکان عمل آسترگیری (تقویت پشت اثر توسط یک لایه محافظ مثل پارچه) انجام نمی‌شود و متاسفانه به خصوص در مواردی که ابعاد تابلوها بزرگ است، پارچه‌ای که روی آن نقاشی انجام شده است توان کشیده شدن مجدد روی کلاف خود را نداشته و بنابراین نیاز مبرمی به تقویت تکیه‌گاه نقاشی احساس می‌شود. مخصوصا که بزرگی ابعاد موجب دل دادن تابلو (در این حالت تابلو صاف و قرص روی چارچوب سوار نیست) و عدم ایستایی مناسب می‌شود.»

او با اظهار خشنودی از پایان یافتن این کار، ضمن اشاره به «نگرانی‌ها و استرس‌های ناشی از انجام با کیفیت مرمت این اثر نفیس» از تیم مرمت اعلام رضایت کرده بود.

اما امروز؛ پس از گذشت چندین سال؛ پخش تصاویری از قبل و بعد از مرمت این تابلو و دیگر آثار کمال‌الملک که در مرکز اسناد و موزه مجلس شورای اسلامی نگهداری می‌شود؛ بازهم موجی از نارضایتی‌ها را در جامعه هنری کشور به همراه داشته است.

به گفته کارشناسان؛ اساسا مشکلاتی که برای آثار موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی ایجاد می‌شود به دلیل گرمای زیاد آن، خشکی هوا و نگهداری برای مدت طولانی در یک فضای خشک است. این آثار هنری تنها یک تابلو نقاشی نیستند بلکه بخش‌های تاریخی ایران و سرگذشت یک کشور هستند که در نوع خود بسیار بی‌نظیرند و از آنجا که بخشی از مرمت پیش‌بینی و پیشگیری است؛ متاسفانه شاهد هستیم این آثار فاخر هنری در مخازن و اتاق‌هایی غیراستاندارد نگهداری می‌شوند.

مجید فدائیان (پژوهشگر مرمت آثار هنری) درباره شیوه مرمت تابلوی کمال‌الملک و دیگر آثار هنری اظهار کرد: این مرمت توسط گروهی از فارغ‌التحصیلان و دانشجویان دانشگاه صورت گرفته بود از آنجاکه دانش به روزی در دانشگاه‌های ما وجود ندارد و ارتباط موثری بین دانشگاه و مراکز معتبر مرمت آثار هنری در خارج از کشور نیست ما با چنین مشکلاتی روبرو می‌شویم. البته این را نیز باید بگویم که ما این مشکلات را از زمان دوره قاجار داشتیم زمانی که از روزنامه برای مرمت نسخ خطی استفاده می‌شد.

او با بیان اینکه مرمت دارای تقسیم بندی‌های مختلفی است، گفت: در حقیقت ما به دوره‌ای رسیدیم که بشر باید آنچه را که دارد؛ حفظ کند. برای مرمت نیز نمی‌توان از یک ماده خاص استفاده کرد بلکه باید از موادی استفاده کرد که نه تنها به اثر صدمه نمی‌زند بلکه در عین حال برای طبیعت مناسب باشد.

این پژوهشگر معتقد است؛ امروزه در دنیا روی مواد و متریال جدید مرمت پژوهش‌های بسیاری انجام می‌شود چراکه یکی از مهمترین مسائل این است که مواد در درازمدت چه تاثیری روی اثر خواهد داشت. بارها در مرمت این اتفاق افتاده که استفاده از ماده‌ای مانند چسب با گذشت زمان صدماتی را به کار وارد کرده است.

فدائیان با اشاره به اینکه در دنیا برای مرمت آثار هنری از مواد مناسب و مطابق با آثار و طبیعت استفاده می‌شود، گفت: متاسفانه ما این دانش را نداریم بنابراین به دانش روز و ارتباط متقابل بین مراکز مختلف نیازمندیم البته برخی از سازمان‌ها و مراکز دولتی ما که آثار فاخری در آنها نگهداری می‌شود؛ برای مرمت آثار ارتباطی با مراکز اصلی مرمت در جهان ازجمله متروپولیتن برقرار نمی‌کنند و این موضوع؛ جز خط قرمزهای آنها محسوب می‌شود.

به گفته او، دانشگاه‌های ما در بخش مرمت بسیار عقب‌تر از دنیا حرکت می‌کنند و دانشجویانی که در این مراکز تحصیل می‌کنند حتی یکبار هم در طول دوران تحصیل اثر هنری را مرمت نکرده‌اند و بدون اینکه کار عملی انجام داده‌باشند وارد بازار کار می‌شوند.

این پژوهشگر گفت: یکی از بخش‌هایی که در مرمت آثار هنری بسیار تاثیرگذارند؛ شرکت‌ها و موسساتی هستند که کارهای پژوهش را انجام می‌دهند مانند متروپلیتن. همچنین مراکزی وجود دارند که پخش‌کننده مواد و متریال مورد استفاده در مرمت آثار هستند و به مراکز دانشگاهی وابسته‌اند. متاسفانه ما در ایران از این وجود این مراکز بی‌بهره‌ایم و در این سال‌های اخیر ارتباطمان نیز با این مراکز در دنیا کمرنگ شده‌است.

فدائیان با اشاره به اینکه ما از اتفاقات جدید و به‌روز و پیشرفته دنیا بسیار عقب هستیم، گفت: شرکت‌های معتبری در دنیا وجود دارند که مواد را با همان ترکیب قدیمی خود تولید می‌کنند.  لازم است ما با ارتباط با این مراکز؛ دانش مرمت‌مان را که بسیار کهنه است؛ به‌روز کنیم و از امکانات آنها استفاده کنیم.

او یکی دیگر از مشکلات در زمینه مرمت را اقتباس از شیوه‌های غربی دانست و اظهارکرد: برخی از استادان در موضوع مرمت از شیوه‌های غربی کاملا اقتباس می‌کنند و مانع خیلی از مرمت‌ها می‌شوند. غربی‌ها اصول و استانداردی دارند و در بعضی از زمینه‌ها مانند تذهیب و طلاکاری و ... که تجربه‌ای ندارند؛ به اثر دست نمی‌زنند. متاسفانه ما همین روش را در بخش‌هایی که به هنر داخلی‌مان مربوط می‌شود؛ انجام می‌دهیم.

این پژوهشگر در پایان گفت: تابلوی سردار اسعد بختیاری و آثاری مانند آن از سرمایه‌های ملی و تاریخی کشور محسوب می‌شوند که متاسفانه نه تنها این اثر بلکه بسیاری از آثار در شرایط بدی نگهداری می‌شوند. وقتی هم قرار است مرمتی روی آنها انجام شود با اتفاقات بدی مواجه می‌شوند که دلیل آن‌هم به استفاده از افرادی بی‌تجربه و نبود آموزش مناسب و فرهنگ ما باز می‌گردد. این موضوع ما را با مشکلات اساسی روبرو کرده و باعث نابودی خیلی از آثار شده است.