چرخه‌ی مزمن واسطه‌گری در ایران

قیمت میوه: بازار میوه ایران گرفتار چرخه‌ای مزمن از واسطه‌گری، نبود زیرساخت، کمبود سرمایه در گردش و ضعف نظارت است. نتیجه این چرخه، افزایش فاصله قیمت باغ تا بازار، کاهش شدید سهم باغداران و تبدیل میوه به کالایی نیمه‌لوکس برای خانوارهاست. طرح روستابازار قرار بود راه نجات باشد اما به دلیل مشکلات مالی و اجرایی، هنوز نتوانسته ساختار معیوب توزیع و دلالی را اصلاح کند.

بازار میوه زیر سایه واسطه‌ها؛ شکاف قیمتی که هر سال عمیق‌تر می‌شود

بازار میوه ایران سال‌هاست با مجموعه‌ای از اختلالات ساختاری روبه‌روست؛ اختلالاتی که ریشه آنها نه در تولید، بلکه در مسیر پرپیچ‌وخم توزیع و حضور پرقدرت واسطه‌هاست. با وجود اینکه تولید سالانه میوه در بسیاری از مناطق فراتر از نیاز مصرف داخلی است، قیمت‌ها در بازار به گونه‌ای افزایش یافته که بسیاری از خانوارها میوه را کالایی غیرضرور تلقی می‌کنند.

قیمت‌های نجومی؛ مصرف‌کننده زیر فشار، باغدار بی‌نصیب

در شرایط فعلی قیمت ۱۰۰ تا ۲۰۰ هزار تومانی بسیاری از میوه‌ها در مغازه‌ها و فروشگاه‌ها عادی شده است. بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد سهم باغدار از این قیمت‌ها معمولاً بیشتر از ۳۰ درصد نیست و بخش عمده سود در حلقه‌های واسطه‌گری جذب می‌شود. همین موضوع سبب شده بسیاری از تولیدکنندگان به دلیل نیاز مالی، محصول خود را چند ماه زودتر و با قیمتی ناچیز پیش‌فروش کنند.

دست‌های پنهان بازار؛ از معاملات چندمرحله‌ای تا تعیین نرخ پشت پرده

در میدان‌های میوه و تره‌بار، میوه معمولاً بدون تخلیه کامل و بدون ثبت فاکتور چندین‌بار بین واسطه‌ها جابه‌جا می‌شود. این روند عملاً به دلالان اجازه داده تا کف قیمت را تعیین کنند و بدون اینکه نقشی در تولید داشته باشند، مدیریت بازار را در اختیار بگیرند. علاوه بر این، برخی واسطه‌ها با قراردادهای چندساله، محصول آینده باغداران را نیز از پیش خریداری می‌کنند و اختیار بازار را کاملاً در دست می‌گیرند.

روستابازار؛ طرحی با انتظار بالا اما کارنامه ناواضح

طرح «روستابازار» در ابتدا قرار بود مسیر مستقیم میان باغدار و مصرف‌کننده ایجاد کرده و فاصله قیمتی را کاهش دهد. تعداد این مراکز طی سه سال از حدود ۱۴۵ واحد به بیش از ۲۵۰ واحد رسیده؛ اما با وجود تبلیغات گسترده، هنوز گزارشی شفاف از تأثیر واقعی این طرح بر کاهش قیمت‌ها منتشر نشده است. بسیاری از استان‌ها حتی یک مرکز فعال ندارند و سرعت گسترش طرح با وعده‌ها فاصله زیادی دارد.

کمبود سرمایه در گردش؛ مانعی جدی برای حضور باغداران

باغداران با هزینه‌های بالای کود، سم، دستمزد کارگر و آبیاری مواجه‌اند و همین هزینه‌ها آنها را به سمت پیش‌فروش محصول سوق می‌دهد. در چنین شرایطی چگونه می‌توان انتظار داشت که بخشی از محصول مستقیم در روستابازار عرضه شود؟ تسهیلات ۱۳ درصدی معرفی‌شده نیز برای کشاورزی که پیش‌تر بدهکار بانک یا واسطه بوده، عملاً جذابیتی ندارد.

زیرساخت‌هایی که هنوز ساخته نشده‌اند

حمل‌ونقل مناسب، سردخانه استاندارد، بسته‌بندی صحیح و سامانه رهگیری کالا، حلقه‌هایی هستند که در بسیاری از مناطق وجود ندارند. نبود این زیرساخت‌ها باعث شده حتی اگر باغدار بخواهد محصول خود را مستقیم عرضه کند، امکان نگهداری مطمئن و رقابتی آن فراهم نیست. در نتیجه، مسیر برای ورود دوباره واسطه‌ها باز می‌ماند.

شفافیت گمشده؛ چرا اثر اجرای طرح‌ها قابل اندازه‌گیری نیست؟

با وجود هزینه‌ها و تبلیغات طرح روستابازار، هیچ داده رسمی درباره میزان کاهش فاصله قیمتی یا افزایش سهم باغداران منتشر نشده است. نبود گزارش‌های تحلیلی، این نگرانی را ایجاد می‌کند که طرح‌ها بدون ارزیابی و نظارت کافی اجرا شده و تنها ظاهر سیستم را تغییر داده‌اند.

راهکارهای واقعی؛ نیاز بازار به اصلاحات عمیق

کارشناسان معتقدند بدون اصلاحات جدی، هیچ طرحی—even در مقیاس بزرگ—قادر به ساماندهی بازار میوه نخواهد بود. مهم‌ترین اقدامات شامل موارد زیر است:

ایجاد صندوق حمایت از سرمایه در گردش باغداران

جلوگیری قانونی از قراردادهای پیش‌فروش بلندمدت

توسعه سردخانه، انبار و حمل‌ونقل استاندارد

راه‌اندازی سامانه شفاف رهگیری محصول

انتشار گزارش‌های دوره‌ای از عملکرد روستابازارها

ارائه وام‌های کم‌بهره یا بدون بهره ویژه باغداران

بازار میوه ایران تنها با اجرای این اقدامات قابل درمان است؛ در غیر این صورت، حتی ایجاد هزاران روستابازار نیز صرفاً شکل جدیدی از چرخه واسطه‌گری خواهد بود و گره‌ای از مشکلات تولیدکنندگان و مصرف‌کنندگان باز نخواهد کرد.

این گزارش بر پایه بررسی‌های تحریریه اطلاع باما و مرور داده‌های منتشرشده در رسانه‌های کشور تنظیم شده است.