روسیه پهناورترین کشور جهان است که در شمال آسیا و اروپا قرار دارد. روسیه با کشورهای نروژ، فنلاند، استونی، لتونی، لیتوانی، لهستان، بلاروس، اوکراین، گرجستان، جمهوری آذربایجان، قزاقستان، چین، مغولستان و کره شمالی همسایه است. این کشور همچنین با کشورهای آمریکا (از طریق ایالت آلاسکا)، سوئد و ژاپن (از طریق دریا) همسایه است. روسیه با تولید ناخالص داخلی ۲.۲هزار میلیارد دلار در سال ٢٠٢٢ هشتمین اقتصاد بزرگ جهان (بر مبنای تولید ناخالص داخلی) بوده است. تولید ناخالص داخلی سرانه این کشور در سال ٢٠١٥ حدود ٥هزار دلار (بر مبنای قدرت برابری خرید) بوده که این کشور را در رتبه ششم دنیا قرار می‌دهد.
ارزش تجارت روسیه در سال ٢٠٢١ حدود ٧٨٦میلیارد بوده که ٤٩٢میلیارد دلار آن متعلق به صادرات بوده و ٢٩٤میلیارد دلار واردات این کشور است. عمده مقاصد صادراتی روسیه را کشورهای چین، هلند، آلمان و ترکیه تشکیل می‌دهند که حدود ٣٤درصد از کل ارزش صادرات این کشور را شامل می‌شود؛ در مقابل کشورهای چین، آلمان، آمریکا و بلاروس با سهم ۴۵.۳درصدی عمده مبادی وارداتی این کشور هستند. نفت خام، سایر روغن‌های نفتی و گاز طبیعی عمده کالای صادراتی این کشور است و بیشتر واردات روسیه را محصولات دارویی و مصرفی تشکیل می‌دهد. نکته قابلتوجه درخصوص تجارت روسیه، تجارت این کشور با اتحادیه اروپا بوده که با شروع اعمال تحریم‌های این اتحادیه علیه روسیه از فوریه ٢٠٢٢ به‌شدت بر تجارت ماهانه روسیه با این اتحادیه تاثیرگذار بوده است.
روسیه از طریق دریای خزر با ایران همسایه است. براساس آمار گمرک ایران، در سال ١٤٠١ ارزش تجارت ایران با روسیه ۲.۳میلیارد دلار بوده که سهم بیشتر آن را واردات ایران از روسیه تشکیل داده است (ارزش صادرات ایران به روسیه ٧٥١میلیون دلار و ارزش واردات ایران از روسیه ۶.۱میلیارد دلار است). در میان گروه‌های کالایی مختلف در سال ١٤٠١، وابستگی ایران به چهار گروه کالایی «چوب و اشیای چوبی؛ زغال چوب»، «غلات»، «محصولات صنعت آردسازی؛ مالت؛ نشاسته و فکول، اینولین و گلوتن گندم» و «سبزیجات، نباتات، ریشه و غده‌های زیرخاکی خوراکی»، از سایر گروه‌ها بیشتر بوده است. به دلیل رابطه استراتژیک ایران با روسیه، معاونت بررسی‌های اقتصادی اتاق تهران در یک گزارش پژوهشی، آمارهای تجارت روسیه را مورد تحلیل قرار داده و رابطه تجاری ایران با این کشور را بررسی کرده است.
آمارهای تجارت روسیه
کل تجارت روسیه با جهان در سال ٢٠٢١ حدود ٧٨٦میلیارد دلار بوده که ٦٣درصد آن (معادل حدود ٤٩٢میلیارد دلار) را صادرات و ٣٧درصد باقی‌‌مانده (معادل حدود ٢٩٤میلیارد دلار) را واردات این کشور از جهان تشکیل داده است. نکته قابلتوجه در خصوص تجارت روسیه با جهان افزایش تجارت آن در سال ٢٠٢١ پس از دو سال طی کردن روند نزولی بوده است. تجارت روسیه با جهان در سال ٢٠٢١ با افزایش ٣٥درصدی نسبت به سال ٢٠٢٠ همراه بوده که عامل اصلی در افزایش آن سهم ٢٧واحد درصدی صادرات طی مدت مذکور بوده است. بر اساس آمار و اطلاعات سازمان تجارت بین‌المللی، بزرگ‌ترین شریک تجاری روسیه در صادرات، چین است؛ به‌طوری‌که حدود ١٤درصد از ارزش صادرات روسیه در سال ٢٠٢١ به این کشور اختصاص دارد.
هلند با سهم حدود ۸.۶درصد از ارزش صادرات کالایی روسیه و آلمان با سهم حدود ٦درصد، رتبه‌های دوم و سوم بزرگ‌ترین مقاصد صادراتی روسیه را تشکیل می‌دهند. طی سال مذکور ایران در رتبه ۳۴ام از بین مقاصد کالاهای روسیه قرار گرفته است. در سال ٢٠٢١، بیشترین واردات روسیه از کشور چین و حدود ۷۲.۷میلیارد دلار است. این میزان سهم ۲۴.۸درصدی از کل ارزش واردات روسیه از جهان را شامل می‌شود. آلمان با سهم حدود ۹.۳درصد از ارزش کل واردات و آمریکا با سهم حدود ۵.۹درصد در رتبه‌های بعدی عمده مبادی وارداتی روسیه قرار می‌گیرند. طی سال مزبور، ایران در میان کشورهای صادرکننده کالا به روسیه در جایگاه ٤٢ام قرار دارد که حدود ۰.۳۳درصد از نیاز وارداتی روسیه را تامین کرده است. عمده کالاهای صادراتی روسیه را نفت خام، سایر روغن‌های معدنی و گاز طبیعی بوده که به ترتیب حدود ٢٦، ١١ و ٨درصد از کل ارزش صادرات روسیه در سال ٢٠٢٢ را تشکیل می‌دهند؛ در مقابل، عمده کالاهای وارداتی روسیه طی مدت مذکور سایر داروها، تلفن‌های هوشمند و محصولات دارویی هستند. سهم اقلام مذکور از کل ارزش وارداتی روسیه در سال ٢٠٢٢ به ترتیب حدود ٤، ٢ و ١ درصد است.
رابطه تجاری ایران با روسیه
ارزش کل تجارت ایران و روسیه در سال ١٤٠١ به بالاترین حد خود طی ٥ سال منتهی به این سال رسیده است (افزایش حدود ٤درصدی در مقایسه با سال ١٤٠٠). رقم کل تجارت این دو کشور در سال مذکور حدود ۲.۳میلیارد دلار بوده که حدود ٦٨درصد از آن، معادل ۱.۶میلیارد دلار، متعلق به ارزش واردات ایران از روسیه است و مابقی، معادل ٧٥١میلیون دلار، به صادرات ایران به این کشور اختصاص داشته است. طی ٦ماهه نخست ١٤٠٢ نیز ارزش کل تجارت ایران و روسیه حدود ۱.۴میلیارد دلار (٤٤٠میلیون دلار صادرات و ٩٢٥میلیون دلار واردات) بوده که رشد ۱۱.۵درصدی را نسبت به مدت مشابه سال قبل تجربه کرده است. در ۵ سال گذشته تراز تجاری ایران و روسیه همواره به نفع روسیه مثبت بوده است.
تجارت ایران با روسیه
عمده کالاهای صادراتی ایران در سال ١٤٠١ به روسیه «سایر اجزا و قطعات توربوجت‌ها»، «سایر انواع میگو» و «کیوی تازه» بوده است. نکته قابلتوجه در خصوص ١٠ کالای عمده صادراتی ایران به روسیه در سال ١٤٠١، سهم بالای آنها از صادرات کل کشور در سال ١٤٠١ بوده است. به عنوان نمونه، صادرات ایران به روسیه در «سایر اجزا و قطعات توربوجت‌ها» حدود ٩٩درصد کل ارزش صادرات این کالا در سال مذکور را تشکیل داده است. همچنین ١٠ کالای عمده صادراتی ایران به روسیه حدود ٤٨درصد از کل ارزش صادرات ایران به این کشور در سال ١٤٠١ است. در این سال ایران ۵۷.۸میلیون دلار میگو، ۵۲.۹میلیون دلار کیوی، ۴۴.۷میلیون دلار پسته و ۳۴.۸میلیون دلار فلفل رنگی به روسیه صادر کرده است. همچنین در این سال ایران ۲۱.۷میلیون دلار هندوانه و ۱۹.۴میلیون دلار انگور خشک‌شده به روسیه صادر کرده است.
در مقابل در بخش واردات، در سال ١٤٠١، «گندم معمولی»، «اجزا و قطعات رآکتورهای هسته‌ای» و « چوب اره‌شده»، عمده کالاهای وارداتی ایران از روسیه بوده‌اند. میزان وابستگی ایران به روسیه برای واردات سه کالای ذکرشده نیز به ترتیب ٣٦، ١٠٠ و ٨٥درصد بوده است. همچنین ١٠ کالای نخست وارداتی ایران از روسیه در سال ١٤٠١ حدود ٨٥درصد از کل واردات ایران از این کشور را تشکیل می‌دهند. در سال ۱۴۰۱، ایران ۷۳میلیون دلار گندم، ۱۶۱میلیون دلار تجهیزات هسته‌ای، ۱۳۹میلیون دلار چوب اره‌شده و ۱۰۹میلیون دلار ذرت دامی از روسیه واردات داشته است.
پتانسیل‌های صادراتی روسیه
روابط تجاری ایران و روسیه، به‌ویژه با توجه به موقعیت روسیه به عنوان دهمین شریک تجاری مهم ایران، اهمیت زیادی دارد. تجارت دوجانبه بین این دو کشور، علی‌الخصوص پس از آغاز جنگ روسیه و اوکراین، می‌تواند منافع اقتصادی متقابلی را به همراه داشته باشد. برای ایران، با توجه به اعمال تحریم‌های بین‌المللی علیه روسیه، این کشور می‌تواند به عنوان بازاری حیاتی برای صادرات غیرنفتی ایران عمل کند و فرصت‌های متنوعی را برای ایران به وجود آورد.
علاوه بر این، تخصص روسیه در بخش‌هایی مانند انرژی هسته‌ای و توسعه زیرساخت‌ها، فرصت‌های ارزشمندی برای پیشرفت اقتصادی ایران ارائه می‌دهد. بررسی واردات روسیه طی سه سال گذشته (٢٠٢٠ تا ٢٠٢٢) نشان می‌دهد عمده نیاز وارداتی این کشور طی بازه مورد بررسی مربوط به «رآکتورهای هسته‌ای، دیگ‌های بخار آب گرم، ماشین‌آلات و وسایل مکانیکی، اجزا و قطعات آنها»، «ماشین‌آلات و دستگاه‌های برقی و اجزا و قطعات آنها، دستگاه‌های ضبط و پخش صوت، دستگاه‌های ضبط و پخش صوت و تصویر تلویزیونی» و «وسایل نقلیه زمینی غیر از نواقل روی خط راه‌آهن یا تراموا و ...» بوده که حدود ٣٩درصد از کل نیاز وارداتی این کشور طی بازه مذکور را تشکیل می‌دهد.
سهم ایران در برآورده کردن نیاز وارداتی روسیه در فصول در گروه‌های مذکور بسیار ناچیز بوده است و ایران تنها توانسته در میان ده گروه عمده وارداتی روسیه در گروه «میوه‌های خوراکی؛ پوست مرکبات یا پوست خربزه و همانند» حدود ٥درصد از سهم بازار این کشور را از آن خود کند. بالاترین سهم روسیه در صادرات فصول مختلف کتاب مقررات صادرات و واردات، طی سه سال گذشته (١٣٩٩ تا ١٤٠١) و بر اساس آمار منتشرشده توسط گمرک، متعلق به گروه «الیاف سنتتیک یا مصنوعی غیریکسره»، «توتون و تنباکو و بدل توتون و تنباکوی ساخته‌‌شده» و «لکوموتیوهای راه‌آهن یا تراموا، نواقل روی خط و...» بوده که سهم این کشور در صادرات ایران در گروه‌های مذکور به ترتیب ۳۱.۵، ۱۶.۳ و ۱۵.۸درصد است.
نکته قابلتوجه در این خصوص سهم پایین ایران در تامین نیاز وارداتی در گروه‌های ذکرشده بوده که تنها در گروه الیاف سنتتیک حدود ۳.۴ درصد و در دو فصل دیگر به ترتیب ۰.۲ و ۰.۱درصد است. در انتها می‌توان گفت وضعیت تجارت ایران با روسیه شباهت چندانی به رابطه استراتژیک ایران با این کشور ندارد. بررسی جزئیات آمار تجارت ایران با روسیه نشان می‌دهد ایران در حوزه کشاورزی و محصولات غذایی، با تولید محصولات با استانداردهای جهانی، می‌تواند حضور پررنگ‌تری در بازار این کشور داشته باشد. با توجه به مناسبات سیاسی مثبت ایران و روسیه، در حوزه‌های محصولات معدنی و حتی خدمات نیز شرکت‌های ایرانی می‌توانند با مطالعه دقیق بازار این کشور، همکاری در این بخش‌ها را نیز گسترش دهند.
