به گزارش ایران اکونومیست، تا آخرین سال‌های سقوط رژیم شاهنشاهی خیل عظیمی از کودکان لازم‌التعلیم از امکان ورود به مدارس محروم بودند و به همین دلیل روزبه‌روز با توجه به روند صعودی رشد جمعیت بر تعداد بیسوادان جامعه افزوده می‌شد؛ به‌طوری‌که طبق سرشماری سال ۱۳۵۵ خورشیدی، از کل جمعیت ۲۷.۱ میلیون نفری شش سال به بالا ۱۴.۲ میلیون نفر (۵۲.۵ درصد) بیسواد بوده‌اند.
تاسیس نهضت سوادآموزی در سال ۵۸ با هدف از بین بردن بیسوادی
افزایش ۱۱ میلیونی باسوادان در سال ۶۵
یک سال پس از پیروزی انقلاب اسلامی در ایران و با توجه به اهمیت و ضرورت سوادآموزی، به‌فرمان امام خمینی در دی‌ماه ۱۳۵۸ نهضت سوادآموزی تأسیس شد. در اساسنامه نهضت سوادآموزی، هدف از تشکیل این نهاد از بین بردن بیسوادی در کشور اعلام شد و در این اساسنامه که در سال ۱۳۶۳ به تصویب مجلس شورای اسلامی رسید، نهضت سازمانی وابسته به وزارت آموزش‌وپرورش اعلام شد.
در این اساسنامه قید شد که سرپرست نهضت به‌عنوان معاون وزیر آموزش‌وپرورش و رئیس سازمان انجام وظیفه کند. پس از تأسیس نهضت سوادآموزی تا سال ۱۳۶۵ نزدیک به ۱۱ میلیون نفر به باسوادان کشور افزوده شد و نرخ باسوادی کشور از ۴۷.۵ به حدود ۶۱.۸ درصد رسید. لیکن به علل گوناگون ازجمله رشد سریع جمعیت و فقدان امکانات آموزشی برای همه خردسالان، قدر مطلق بیسوادی نه‌تنها کاهش نیافته بلکه حدود ۶۰۰ هزار نفر نیز افزایش داشت.
براساس کتاب منتشر شده از سوی سازمان نهضت سوادآموزی در دی ماه سال ۱۴۰۰، با اجرای طرح بسیج عمومی سوادآموزی در سال ۱۳۶۹ و آموزش بیش از ۴.۱ میلیون نفر بیسواد مطلق در طول یک دهه، در سال ۱۳۷۵ نرخ باسوادی در ایران به ۷۹٫۵ درصد رسید (۱۸ درصدافزایش). این افزایش در سرشماری ۱۳۸۵، ۱۳۹۰ و ۱۳۹۵ به ترتیب تا ۸۴.۶ درصد، ۸۴.۸ درصد و ۸۷.۶ درصد ادامه پیدا کرد و در برآورد سال ۱۴۰۰ این رقم به ۹۰.۵ درصد (در گروه سنی شش سال و بالاتر) افزایش یافت.
نزدیک شدن به ریشه‌کنی بی سوادی در کشور
وجود ۴میلیون بیسواد مطلق و کم‌سواد؛ رفع بی سوادی این افراد کار سختی است
درحال حاضر مسئولان سازمان نهضت سوادآموزی اعلام می کنند که نرخ باسوادی در ایران به ۹۷.۱ درصد (در گروه سنی ۱۰ تا ۴۹ سال) رسیده است. علیرضا عبدی، رئیس سازمان نهضت سوادآموزی در این باره می گوید: «اکنون در مقطع زمانی ویژه‌ای از جریان نهضت سوادآموزی قرار داریم و شمار بیسوادان باقی مانده نسبت به گذشته کاهش قابل توجهی پیدا کرده و به ریشه‌کنی بیسوادی نزدیک شده‌ایم. بر اساس آمارها بیش از چهار میلیون نفر بیسواد مطلق یا کم‌سواد در کشور که یک میلیون و ۷۰۰ هزار بی سواد مطلق در کشور در گروه سنی ۱۰ تا ۴۹ سال داریم و باسواد کردن این افراد کار بسیار سختی است.»
تجزیه‌وتحلیل وضعیت سواد در کشور
بررسی و مطالعه نتایج شش سرشماری نفوس و مسکن انجام شده در چهاردهه گذشته موارد ذیل را نشان می‌دهد:
- افزایش درصد باسوادی در گروه سنی شش سال و بالاتر
جمعیت شش سال و بالاتر کشور بالغ‌بر ۷۱ میلیون و ۵۰۶ هزار و ۳۹۲ شمارش شده است که ۶۲ میلیون و ۶۶۶ هزار و ۷۶۰ نفر آنها خود را باسواد و هشت میلیون و ۷۹۵ هزار و ۵۵۳ نفر فاقد سواد اعلام کرده‌اند. بر این اساس درصد باسوادی از ۴۷.۵ درصد سال ۱۳۵۵ به ۸۷.۶ درصد در سال ۱۳۹۵ رسیده و در برآورد سال ۱۴۰۰ به عدد ۹۰.۵ درصد افزایش یافته است.
به‌عبارت‌دیگر میزان باسوادی در سال‌های پس از پیروزی انقلاب اسلامی بالغ‌بر ۴۲.۵ درصد افزایش یافته است.
- افزایش درصد باسوادی در گروه سنی ۴۹-۱۰ ساله
کل جمعیت ۴۹-۱۰ ساله ۵۱ میلیون و ۷۳۱ هزار و ۳۳۴ نفر بوده‌اند که از این رقم تعداد ۴۹ میلیون و شش هزار و ۷۹۶ نفر باسواد، دو میلیون و ۶۹۲ هزار و ۳۸۹ نفر بیسواد و ۳۲ هزار و ۱۴۹ نفر اظهار نشده بوده‌اند. درصد باسوادی در این جمعیت حدود ۴۸.۸ درصد در سال ۱۳۵۵ بوده است، درحالی‌که طبق سرشماری سال ۱۳۹۵ این رقم به ۹۴.۷ درصد رسیده است و قریب به ۴۶ درصد رشد نشان می‌دهد و این رقم در برآورد سال ۱۴۰۰ به رقم ۹۷.۱ درصد افزایش یافته است.
- کاهش فاصله درصد باسوادی بین زنان و مردان
در راستای تحقق هدف ایجاد عدالت جنسیتی در سوادآموزی همچنین ضمانت دسترسی کامل و عادلانه دختران به آموزش پایه باکیفیت مناسب در سال‌های مورد مطالعه با اختصاص حدود ۸۰ درصد از فعالیت‌های سوادآموزی به دختران و زنان بخصوص در مناطق روستایی موجب شده شاخص سواد در قشر زنان با شتاب بیشتری افزایش پیدا کند، به‌طوری‌که نتایج سرشماری انجام شده در بین سال‌های ۱۳۵۵ لغایت سال ۱۳۹۵ نشان می‌دهد تفاوت نرخ باسوادی در بین زنان و مردان از ۲۳.۴ درصد در سال ۱۳۵۵ به حدود ۶.۸ درصد در سال ۱۳۹۵ کاهش یافته و این رقم در برآورد سال ۱۴۰۰ به کمتر از ۶.۱ درصد رسیده است.
- کاهش فاصله درصد باسوادی بین مناطق شهری و روستایی
به‌منظور تحقق عدالت آموزشی و کاهش اختلاف سواد بین مناطق شهری و روستایی کشور، اختصاص حدود ۵۵ درصد از فعالیت‌های سوادآموزی به مناطق روستایی در ۳۹ سال گذشته، موجب شده شاخص سواد در مناطق محروم کشور بهبود پیدا کند، به‌طوری‌که طبق سرشماری‌های انجام شده بین سال‌های ۱۳۵۵ لغایت ۱۳۹۵ میزان باسوادی مناطق شهری از ۶۵.۴ درصد در سال ۱۳۵۵ به ۹۰.۸ درصد در سال ۱۳۹۵ افزایش یافته است.
در همین زمان نرخ باسوادی مناطق روستایی از ۳۰.۵ به ۷۸.۵ درصد افزایش نشان می‌دهد. به‌عبارت‌دیگر میزان افزایش باسوادی در مناطق روستایی با شتاب بیشتری صورت گرفته است و تفاوت درصد باسوادی در بین مناطق شهری و روستایی از ۳۴.۹درصد سال ۱۳۵۵ به حدود ۱۲.۳ درصد در سال ۱۳۹۵ کاهش یافته و این رقم در برآورد سال ۱۴۰۰ به ۱۱ درصد رسیده است.
مروری بر طرح‌های در حال اجرای سوادآموزی
سازمان نهضت سوادآموزی در کنار چهار هدف محوری مهمی که در ذیل به آن اشاره شد، طرح‌هایی را طی سالیان گذشته به اجرا درآورده که در زمینه انسداد مبادی بیسوادی موثر بوده و توانسته است امر سوادآموزی را در رده های سنی و اقشار از جمله اتباع خارجی، زندانیان، سربازان، اولیای بیسواد دانش آموزان، کارکنان و کارگران و زنان سرپرست خانوار ارتقاء دهد.
- آموزش اولیای بیسواد دانش آموزان
این طرح باهدف به صفر رساندن بیسوادی در بین اولیای دانش آموزان از طریق تقویت نقش و مسئولیت مدیر مدرسه، استفاده از ظرفیت و امکانات مدرسه و بهره‌گیری مطلوب از نقش دانش آموزان در شناسایی و جذب و آموزش اولیاء تدوین شده و به اجرا در آمده است. این طرح از آغاز به کار خود در سال ۹۳ توانسته است قریب به ۵۰۰ هزار نفر والدین بیسواد را در سراسر کشور شناسایی و آموزش دهد.
همچنین این طرح به‌عنوان یک تجربه ملی موفق توسط یونسکو اعلام و در وب‌سایت موسسه آموزش مادام‌العمر UIL درج شد. این طرح در سال‌های ۹۳ تا ۹۹ به‌طورجدی پیگیری و دنبال شده و در سال ۱۴۰۰ تعداد ۲۸۷۳۶ نفر والدین بیسواد را تحت آموزش قرار داده است.
- سوادآموزی گروه سنی ۱۹-۱۰ ساله
طرح سوادآموزی گروه سنی ۱۹-۱۰ ساله باهدف ارائه آموزش سواد پایه به افراد غیر محصل این گروه سنی که در سرشماری سال ۱۳۹۵ یا پایگاه اطلاعات ثبتی سطح سواد بیسواد شناخته شده یا فاقد سابقه آموزشی معادل و بالاتر از سوم ابتدایی بودند، به اجرا درآمده است.
این طرح از ابتدای شروع به کار خود (سال ۱۳۹۴) تاکنون توانسته است تعداد ۹۹۲۲۶ فرد بیسواد و کم‌سواد ایرانی و خارجی را در این گروه سنی تحت پوشش ببرد.
- سوادآموزی عشایر
طرح سوادآموزی عشایر باهدف ارتقاء شاخص باسوادی و بالا بردن سطح آگاهی جامعه عشایری کشور با هماهنگی سازمان امور عشایری ایران در حال اجراست. این طرح از آغاز به کار خود، تاکنون با توانمندسازی هزاران نفر از آموزش‌دهندگان باسواد جامعه عشایری و روستایی توانسته است بیش از ۳۲۸ هزار نفر از زنان و دختران عشایری را تحت پوشش دوره سوادآموزی برده و آموزش دهد.
لازم به ذکر است که آمار سوادآموزان عشایری سال ۱۴۰۰ تا تاریخ ۱۴۰۰/۱۱/۰۲ است.
- سوادآموزی اتباع خارجی
یکی از رسالت‌هایی که بر عهده دولت‌ها گذاشته شده است؛ سوادآموزی اتباع خارجی یا پناهندگان است. به‌طوری‌که ماده ۲۶ اعلامیه جهانی حقوق بشر که شامل پناهندگان نیز می‌شود حق بهره‌مندی از آموزش‌وپرورش را برای آنها در نظر گرفته است. در این راستا سازمان نهضت سوادآموزی از آغاز تأسیس تاکنون سوادآموزی اتباع خارجی به‌خصوص آموزش اتباع افغانستانی را در دستور کار خود قرار داده و با تدوین برنامه‌های آموزشی مناسب در این راه کوشش کرده است به‌طوری‌که تقریباً در بیش از سه دهه گذشته باهدف برخورداری ملت افغانستان از فرصت‌های یادگیری در داخل ایران یا در خاک افغانستان خدمات قابل‌توجه و شایانی را ارائه کرده است.
سازمان نهضت سوادآموزی بنا بر تأکید مقام معظم رهبری، در راستای تقویت این حرکت اسلامی و انسانی و به‌منظور توانمندسازی اتباع خارجی اقدام به سوادآموزی برای مهاجرین بیسواد و کم‌سواد به‌ویژه پناهندگان افغانی کرده و توانسته است از سال ۱۳۶۳ تا ۱۳۸۹ تعداد ۶۸۱۱۵۳ نفر و از سال ۱۳۹۰ تاکنون بیش از ۱۹۵ هزار نفر از اتباع بیسواد را از خدمات سوادآموزی منتفع کند. درمجموع از سال ۶۳ تاکنون ۸۸۱۳۱۶ نفر از اتباع تحت پوشش برنامه‌های مختلف سوادآموزی قرارگرفته‌اند.
تذکر: آمار سوادآموزی اتباع خارجی سال ۱۴۰۰ تا تاریخ ۱۴۰۰/۱۱/۰۲ است.
همچنین این سازمان علاوه بر فعالیت‌های سالانه‌ی معمول خود با همکاری نهادهای بین‌المللی همانند کمیساریای عالی پناهندگان ملل متحد شورای مهاجرین کشور نروژ و ریلیف با هماهنگی اداره کل اتباع وزارت کشور با انعقاد تفاهم‌نامه‌های همکاری مشترک نسبت به شناسایی و جذب ۵۰۶۹۶ نفر از اتباع و مهاجرین خارجی اقدام نموده است.
- سوادآموزی زندانیان
این طرح باهدف آموزش سواد پایه و مهارت‌های اساسی زندگی به زندانیان بیسواد و کم‌سواد گروه سنی ۶۰-۱۰ ساله ارائه می‌شود که با مشارکت سازمان زندان‌ها و اقدامات تأمینی تربیتی کشور در سراسر کشور در حال اجراست. این طرح از ابتدا تا سال ۱۳۸۹، تعداد ۷۶۹۶۷۵ نفر و از سال ۱۳۹۰ تاکنون نیز ۲۹۱۲۱ نفر مددجو را تحت پوشش برده و باسواد کرده است.
- سوادآموزی نیروهای مسلح
این طرح باهدف شناسایی و آموزش سربازان بیسواد در مراکز نظامی و پادگان‌ها با مشارکت نیروی‌های مسلح کشور به اجرا درمی‌آید که با استفاده از ظرفیت نیروی انسانی نیروهای مسلح توانسته است از آغاز به کار خود تا سال ۹۰ اقدام به شناسایی و آموزش سواد به ۵۴۱۵۷۴ نفر سرباز بیسواد و کم‌سواد کرده و از سال ۹۰ تاکنون، ۴۵۴۰ نفر را باسواد کند.
- سوادآموزی کارکنان و کارگران
پیرو دستور حضرت امام (ره) مبنی بر فعالیت نهضت سوادآموزی در امر آموزش بزرگسالان بیسواد و کم‌سواد جامعه، هیئت‌وزیران قوانینی را مصوب کردند که همه کارکنان و کارگران بخش دولتی و خصوصی که قادر به خواندن و نوشتن نیستند، موظفند در کلاس‌های سوادآموزی ثبت‌نام کرده و حداقل تا کسب مدرک قبولی دوره‌های سوادآموزی (مقدماتی - تکمیلی) تحصیل کنند. این طرح از سال ۱۳۶۱ اجرا شد و در سال ۱۳۶۳ با تصویب آیین‌نامه سوادآموزی رسماً تمام دستگاه‌ها ملزم به اجرای برنامه‌های سوادآموزی شدند. در سال ۱۳۶۶ مصوبه اصلاح شد و سوادآموزی تا مقطع پنجم بزرگسال به تصویب رسید.
در سال ۱۳۷۱ هیئت‌وزیران پس از تصویب قانون کار جمهوری اسلامی ایران و جدا شدن بخش خصوصی از دولت، با استناد به ماده ۱۵۵ قانون کار و با توجه به مقررات موضوعه و وجود اهرم‌های مناسب ترغیب و تشویق در محیط‌های کارگری و کارمندی طرح آموزش کارکنان و کارگران به اجرا گذاشته شد. اجرای این طرح از سال ۱۳۶۱ تاکنون موجب شده کلیه بیسوادان و کم‌سوادان دستگاه‌های دولتی و بیش از ۸۰ درصد بیسوادان بخش خصوصی و کارگری تحت پوشش آموزش قرار گیرند.
- پروژه توانمندسازی زنان سرپرست خانوار
تجربه نشان داده است که برنامه‌هایی می‌تواند در سوادآموزی موفق باشد که در کنار خواندن و نوشتن مؤلفه‌های دیگری همچون مهارت‌های زندگی و حرفه‌ای را نیز موردتوجه قرار بدهد. به عبارتی فرد را برای زندگی بهتر توانمند سازد با توجه به نیاز زنان سرپرست به درآمدزایی و حمایت اقتصادی خانواده خود سازمان نهضت سوادآموزی با مشارکت نمایندگی صندوق آموزش جمعیت ملل متحد در جمهوری اسلامی پنج مرکز آموزش ترکیبی‌سواد و مهارت‌های زندگی ویژه زنان و دختران محروم و سرپرست خانواده را از سال ۱۳۸۰ تا سال ۱۳۸۸ در شهرستان اهواز راه‌اندازی کرد.
طی هشت سال فعالیت این مراکز بیش از ۲۰۰۰ نفر از محروم‌ترین زنان حاشیه‌نشین شهرستان تحت پوشش قرار گرفته شد؛ از این تعداد به ۵۰۳ نفر از زنان سرپرست خانواده واجد شرایط وام خوداشتغالی پرداخت شد تا با توجه به مهارت‌های آموخته شده بتوانند با تولید خانگی گامی در حل مشکلات زندگی و گرداندن چرخ اقتصاد خانواده خود بردارند. شایان‌ذکر است از سوی نمایندگان صندوق جمعیت در سطح ملی و بین‌المللی در مراحل مختلف فعالیت این مراکز مورد بازدید قرار گرفت.
اجرای طرح شتاب بخشی برای کاهش قدرمطلق بیسوادی
کاهش قدر مطلق بیسوادی و پراکندگی بیسوادان باقیمانده در شهرستان‌ها و مناطق، سوادآموزی به روال معمول را قدری مشکل‌تر و پرداختن به سوادآموزی محلی، منطقه‌ای و بسیج ظرفیت‌های موجود استان برای اجرای طرح شتاب بخشی را ضروری کرده است. از طرفی بنا به پیچیدگی کار و درخواست استان‌ها یکی از سیاست‌های سازمان در سال ۱۳۹۸ توجه بیش‌ازپیش به استقرار عدالت آموزشی با روی‌آوری به اجرای طرح‌های شتاب بخشی به سوادآموزی به‌عنوان رویکرد مورد تأکید مقام معظم رهبری بود.
این طرح از دهه ۸۰ با عنوان طرح‌های محلی منطقه‌ای اجرا و به موجب صدور بخشنامه ای مقرر شد استان ها ترتیبی اتخاذ کنند که هرگونه طرح سوادآموزی محلی موردنظر با اولویت‌بخشی به مناطق مرزی و یا کم برخوردار، استان در این قالب تهیه و پس از تصویب در جلسه شورای پشتیبانی سوادآموزی استان به سازمان ارسال شود.
مصوبات شورای پشتیبانی: بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۵ مرکز آمار ایران از کل جمعیت ۵۱ میلیون و ۷۳۱ هزار و۳۳۴ نفر گروه سنی ۱۰-۴۹ ساله حدود ۲ میلیون و ۶۹۲ هزار و ۳۸۹ نفر بیسواد هستند. به‌عبارت‌دیگر از هر ۱۰۰ نفر جمعیت این گروه سنی حدود پنج نفر بی‌سوادند و پیدا کردن این تعداد در وسعت جغرافیای کشور ایران و بالغ‌بر ۸۰ میلیون نفر جمعیت کار بسیار سخت و پیچیده‌ای است.
دامنه اختلاف درصد باسوادی در جامعه ایرانی در بین استان‌های کشور ۱۷.۸ درصد است (بالاترین استان شهر تهران با ۹۹ درصد و پایین‌ترین استان سیستان و بلوچستان با ۸۱.۳ درصد) و مسئله ضرورت برنامه‌ریزی خاص متناسب با شرایط هر استان در حوزه سوادآموزی را طلب می‌کند. بر اساس سرشماری سال ۱۳۹۵ مرکز آمار ایران و با توجه به سیاست‌های این سازمان، استان‌های کشور در سه سطح ازنظر آمار جمعیت و وضعیت سواد در گروه سنی -۴۹-۱۰ سال تقسیم‌بندی شد:
سطح اول استان‌های بالاتر از حد میانگین: ۱۰ استان
سطح دوم استان‌های در حد میانگین: ۱۲ استان
سطح سوم استان‌های پایین‌تر از حد میانگین یا محروم ازلحاظ وضعیت سواد: ۱۰ استان
این در حالیست که تأکید شده طرح شتاب بخشی در همه استان‌ها خصوصاً در استان‌های سطح سوم اجرا شود.
اما آمار جمعیت و وضعیت سواد استان‌های پایین میانگین در گروه سنی ۴۹-۱۰ ساله برحسب تابعیت طبق سرشماری سال ۱۳۹۵ به این شرح است:
شش استان از استان‌های سطح سوم موظف شدند که حتماً برنامه شتاب بخشی داشته باشند که شامل استان‌های کرمان، کردستان، آذربایجان غربی، سیستان و بلوچستان، خراسان شمالی و لرستان می‌شود. برای این منظور ۱۱ مرحله گام اجرایی تعریف و زمان اجرای آنها از نیمه اول ۹۸ تا پایان ۱۴۰۴ تعیین شده است.
