تحولات قفقاز جنوبی و شعله‌ورشدنِ هر از چندگاه درگیری‌های دیرپا میان جمهوری آذربایجان و ارمنستان از جمله کانون‌های توجه تحلیلگران مسائل منطقه‌ای و بین‌المللی بوده و برای کارشناسان و صاحب‌نظران ایرانی هم چگونگی پیگیری منافع ملی در گروی برقراری ثبات و مقابله با ناامنی در منطقه، اهمیت قابل‌توجهی داشته است.
اندیشکده جریان در روزهای اخیر نشستی تخصصی با عنوان «ایران و تحولات قفقاز جنوبی» برگزار کرده که «رامین فرهودی» مدیر اندیشکده ترند، «علی حیدری» تحلیلگر مسایل ترکیه و قفقاز و «حامد خسروشاهی» کارشناس مسایل قفقاز در آن به بیان دیدگاه‌های خود پرداخته‌اند؛
۶۵ درصد درگیری‌های جمهوری آذربایجان و ارمنستان قومی است
فرهودی سخنران نخست این نشست درگیری آذربایجان و ارمنستان را یک مساله قومی و دینی عنوان کرد و در تشریح آن گفت: نکته اصلی که در قفقاز جنوبی به چشم می‌آید این است که قفقاز چه در جنوب و چه در شمال کانون منازعات قومی و مذهبی بوده است. تقریباً ۶۵ درصد مسائل به صورت قومی و نژادی و مابقی دینی بوده است. برای نمونه رفتارهای دوگانه دولت جمهوری آذربایجان در منطقه قفقاز جنوبی در مقابل ارمنستان و آن چیزی که وجود دارد بیشتر وجهه نژادی دارد و همین مسائل باعث شده است جنگ‌های متعددی را در قفقاز شاهد باشیم. مقامات آذری در حالی جمهوری ارمنستان را به تغییر مساجد به محل نگه‌داری خوک متهم می‌کنند که خودشان هم در داخل کشور اقدام به تخریب مساجد کرده‌اند. پس آنان یک ژست مذهبی از بُعد سیاسی می‌گیرند.
بازیگران غربی و اهمیت تازه قفقاز
از دید مدیر اندیشکده ترند، نقطه مهم اتصال ایران و روسیه در قفقاز است در واقع آنچه که در یک سال گذشته بر منطقه قفقاز تاثیرگذار بوده درک غرب از شکل‌گیری این اتصال بوده است. ایران و روسیه با تاکید بر تکمیل کریدور شمال و جنوب برای بهبود تجارت خودشان و پیوستن ایران به پیمان شانگهای و خواستِ دولت چین از ایران برای تبدیل شدن به پل ارتباطی ترانزیت کالا به غرب، دست به دست هم داده‌اند تا منطقه قفقاز ناخودآگاه تبدیل به یک نقطه اتصال و اقتصادی و استراتژیک میان این سه قدرت منطقه‌ای و جهانی شود.
رامین فرهودی مدیر اندیشکده ترندفرهودی در خصوص اینکه غرب چگونه جای پای خود را در منطقه قفقاز بیشتر باز می‌کند، بیان داشت: در وهله نخست تلاش شده که گرجستان به ناتو بپیوندد که این اقدام فعلاً امکان‌پذیر نیست چون در حال حاضر تنها کشورهایی می‌توانند عضو ناتو باشند که اختلافات ارضی نداشته باشند و گرجستان این مشکل را دارد. فرهودی: مشغول شدن مسکو به جنگ اوکراین باعث شد جای خالی روسیه در قفقاز از سوی قدرت‌های خارجی تا حدی پر شود. این وضعیت بدون شک منافع ملی ایران را مورد تهدید قرار خواهد داد
به گفته این کارشناس مسائل بین‌المللی، موضوع دیگری که باعث شد حضور غرب و به ویژه آمریکا در یک سال اخیر شدت بگیرد ورود روسیه به جنگ با اوکراین است. در واقع مشغول شدن روسیه به جنگ اوکراین باعث شد جای خالی روسیه در قفقاز از سوی قدرت‌های خارجی تا حدی پر شود که این وضع بدون شک منابع ملی ایران را مورد تهدید قرار خواهد داد. چون روسیه مشغول جنگ اوکراین است، این فرصت بسیار بزرگی برای ایران به وجود آورده که جای پای خود را در منطقه قفقاز جنوبی بعد از عهدنامه‌های ننگین باز کند.
فرهودی افزود: مشکل دیگری که در منطقه از قدیم‌الایام وجود داشته این است که گرجستان و جمهوری آذربایجان هر ۲ با حضور روسیه مخالف هستند و از طرف دیگر به کمک گرفتن از قدرت‌های غربی مانند آمریکا و فرانسه و حتی رژیم صهیونیستی علاقمندند. برای اثبات این مدعا باید گفت جمهوری آذربایجان به تازگی قانون ایجاد سفارت جمهوری آذربایجان در منطقه یهودی‌نشین فلسطین را اعلام کرد و سفارتخانه زدند. این اقدامات نشان می‌دهد که مناسبات کشورهای غربی با منطقه قفقاز پیوند خورده است و به شکل پرشتابی به این سمت در حال حرکت است که منافع غرب از این منطقه به دست بیاید. غربی‌ها تلاش دارند معادلات مرزی منطقه را تحت تاثیر خود قرار دهند و با این رویه قطعاً منافع ملی ایران تحت تاثیر قرار گرفته است.
قفقاز برای دستگاه دیپلماسی چقدر اهمیت دارد؟
مدیر اندیشکده ترند ضمن انتقاد از عملکرد دستگاه سیاست خارجی در حوزه قفقاز گفت: کشورهای حوزه قفقاز یک رابطه عاطفی و فرهنگی با ایران دارند و همیشه زمینه‌ساز گسترش روابط با ایران بوده‌اند اما کم‌توجهی به این مناطق جای سوال دارد و گاهی اوقات این شائبه وجود دارد که به خاطر ملاحظات مربوط به روسیه ما از منافع خود از قفقاز چشم‌پوشی کرده‌ایم. همچنین دستگاه دیپلماسی کریدور شمال و جنوب به حال خود رها کرده است.
فرهودی در ادامه به سیاست جمهوری آذربایجان در قبال ایران پرداخت و اضافه کرد: سران باکو به خاطر مشی دینی ایران مانع از روابط حسنه با کشورمان شده‌اند و حتی ساز تجزیه‌طلبی را کوک کرده‌اند. بسیاری از رسانه‌های جمهوری آذربایجان علیه ایران تولید مطلب کرده و بارها به شایعات دامن زده‌اند.
علی حیدری تحلیلگر مسائل ترکیه و قفقازمذاکراتی که برای کاهش اختلافات مرزی به انجام رسید
علی حیدری سخنران دوم این نشست بود که در ابتدا به تحولات رخ داده در قفقاز و اتفاقات بعد از آتش‌بس پرداخت و گفت: بعد از جنگ ۴۴ روزه میان ارمنستان و آذربایجان روی آتش‌بس توافق شد اما یکی از گره‌های اصلی بعد از آتش‌بس موضوع کریدور بود که باید تحت کنترل روس‌ها قرار می‌گرفت و همینطور بین نخجوان و جمهوری آذربایجان باید ارتباط و کنترل روس‌ها محقق می‌شد. حیدری: ایران به شدت مخالف دادن کریدور و قطع شدن مرزهای شمالی است و نمی‌خواهد مرزهای خود را با ارمنستان از دست دهد
به گفته وی، جمهوری آذربایجان و ارمنستان برای رفع اختلافات و بحث مرزها که باعث درگیری‌های پراکنده میان دو کشور شده بود چندین بار مذاکره کردند. چهار دور این مذاکرات در بروکسل انجام گرفت که نتیجه جالبی به همراه نداشت سه دوره دیدار رهبران در روسیه برگزار شد که نتیجه تنها چیزی بود که روسیه می‌خواست. همچنین بحث دیدار رهبران در پراگ بود که با میانجی‌گری اتحادیه اروپا شکل گرفت و نتیجه این بود که نیروهای اتحادیه اروپا در مرزها مستقر شوند و بر امنیت مرزها نظارت کنند. اما دیدار سه جانبه ارمنستان، آذربایجان و ترکیه یکی از مهم‌ترین دیدارهایی بود چون در آن دیدار بحث به‌رسمیت شناختن مرزهای دو کشور پیش کشیده شد و براساس بیانیه آلماتی ۱۹۹۱ بود در این بیانیه ذکر شده که جمهوری‌های شکل گرفته باید مرزهای یکدیگر را به رسمیت بشناسند و این مرزها نباید تغییر داده شوند.
حیدری افزود: بحث سفر نانسی پلوسی رئیس سابق مجلس نمایندگان آمریکا به ارمنستان یکی دیگر از موضوعات مهم اتفاقات اخیر میان دو کشور بود. پلوسی اقدامات آذربایجان را محکوم کرده و خواسته بود هر چه سریعتر از ارمنستان عقب بکشند. این خود نشان می‌دهد آمریکا می‌خواهد در منطقه جای پا داشته باشد.
ایران به شدت مخالف قطع مرزهای شمالی با ارمنستان است
تحلیلگر مسائل ترکیه و قفقاز در خصوص موضع کشورهای ایران، ترکیه، روسیه و ارمنستان در قبال خواسته‌های جمهوری آذربایجان گفت: الهام علی‌اف خواستار کریدور و قره‌باغ است. ارمنستان مخالف است و تلاش می‌کند کریدوری به آذربایجان داده نشود. همچنین درباره قره‌باغ طرفین در حال مذاکره هستند؛ اگرچه گفته می‌شود در پراگ ارمنستان توافق کرده که قره‌باغ جزو آذربایجان باشد اما عملاً این توافق صورت نگرفته است. روسیه در بحث کریدور و قره‌باغ طبق سیاستی که دارد پیشنهاد کرده این بحث فعلاً مسکوت بماند و در آینده به آن پرداخته شود.
به گفته حیدری، ایران به شدت مخالف دادن کریدور و قطع شدن مرزهای شمالی است و مخالفت خود را به صراحت اعلام کرده است. در واقع ایران نمی‌خواهد مرزهای خود را با ارمنستان از دست دهد. ترکیه هم در این خصوص به دنبال رویای بیش از صد سال گذشته خود است یعنی پیوستگی آنچه ترکستان جهانی می‌نامند تا بتواند هژمونی خود را در آن منطقه مسلط کند.
حامد خسروشاهی کارشناس مسائل قفقازراههایی پیش پای دیپلماسی ایران در قفقاز
به گفته فرهودی در قبال رفتار جمهوری آذربایجان چاره‌ای نیست جز اینکه حداقل در خبرگزاری‌ها جواب تندروی آنها داده شود. روسیه به خاطر منافع خودش با همه کشورها قرارداد می‌بندد و حتی در حوزه قفقاز با ترکیه مذاکره کرده است. مسوولان ما باید به این موارد توجه کنند. خسروشاهی: ایران باید به بازیگری واقعی و فعال در قفقاز برگردد و برای تحقق آن دیپلماسی بسیار قدرتمند نیاز است
حامد خسروشاهی آخرین سخنران این نشست در این ارتباط بیان داشت: همان‌گونه که ترکیه از اهرم‌های قدرت خود استفاده می‌کند، ایران هم باید این کار را انجام دهد. ترکیه با روسیه معامله ای انجام داد. ماجرای لیبی و سوریه و قره‌باغ جدای از هم نبودند و در رفت و آمد میان روسیه و ترکیه یک امتیازاتی گرفته شد. این در حالی است که دستگاه دیپلماسی ایران در این باره کنش مطلوبی ندارد و در ۳۰ سال اخیر قفقاز در اولویت مباحث ایران و روسیه قرار نگرفته است.
خسروشاهی افزود: ایران به تازگی دریافته که یک بازی بزرگی در حوزه قفقاز در حال رخ دادن است. نکته قابل توجه اینکه اگرچه طول و عرض قفقاز بسیار کوچک است اما بازیگران بزرگی در آن نقش آفرینی می‌کنند. ایران باید به بازیگری واقعی و فعال در قفقاز برگردد اما این اقدام تنها با شعار دادن نیست بلکه باید دیپلماسی بسیار قوی وجود داشته باشد. این نوع ادبیات که نخجوان باید به ایران برگردد و واکنش‌هایی از این قبیل تنها مصرف داخلی دارد و خارج از واقع‌بینی است. همچنین با این تحولات نباید گزینشی برخورد کرد بلکه ضرورت دارد همه جوانب دیده شود و تنها به مسائل یک ناحیه و اتفاقات آن کشور توجه نشود.
حیدری نیز در پایان ضمن انتقاد از دستگاه دیپلماسی ایران در سه دهه گذشته گفت: ایران در قبال قفقاز هیچ دکترین و راهبردی ندارد. بنابراین در وهله نخست مهم‌ترین اقدام این است که در خصوص قفقاز پیش از این که موضوع کریدور به شکل حیثیتی تبدیل شود باید راهبردی در نظر گرفته و با طرف روسی به عنوان تاثیرگذارترین کشور در این خصوص گفت‌وگویی داشته باشیم چون جمهوری آذربایجان و ارمنستان اگرچه تلاش می‌کنند از زیر سایه مسکو بیرون بیایند اما به دلایل بسیاری نمی‌توانند. پس باید نظر روس را جویا شد که موضع روسیه درباره اختلافات قفقاز چیست.
