به گزارش خبرنگار سیاست خارجی ایران اکونومیست، مراسم بزرگداشت روز خواجه حافظ شیرازی با حضور سفیر جمهوری اسلامی ایران و شخصیت‌های ادبی و فرهنگی و تاجیکستان در محل اتحادیه نویسندگان این کشور برگزار شد.
«عطا میرخواجه» معاون رئیس اتحادیه نویسندگان تاجیکستان این مراسم را افتتاح کرد و گفت: بزرگداشت روز خواجه حافظ شیرازی در حقیقت بزرگداشت شعر عالی و سرشار از راز و رمز حقیقت هستی است.
وی نقش خواجه حافظ و سایر بزرگان ادب فارسی در تامین و تحکیم پیوند میان مردمان تاجیکستان، ایران و افغانستان را بی‌بدیل خواند و گفت: هیچ ملتی در دنیا به اندازه ادبیات مشترک ما نتوانسته است تعداد بیشمار بزرگان ادب و به ویژه شعر را به بشریت تقدیم کند. استاد رودکی، فردوسی، سینا، عمر خیام، مولانا، سعدی، حافظ، نظامی، عطار، ناصر خسرو کمال خجندی، و دهها شاعر دیگر آثار جهانشمول از خود به میراث گذاشته‌اند.
معاون رئیس اتحادیه نویسندگان تاجیکستان، جایگاه خواجه حافظ شیرازی را در بین مردم فارسی زبان استثنایی توصیف و تصریح کرد: تاجیکان به حافظ بسیار ارادت دارند.
میرخواجه در بخش دیگری از سخنان خود با ابراز خوشحالی از رو به گسترش بودن روابط فرهنگی میان دو کشور دوست و برادر تاجیکستان و ایران بیان داشت: راهی که تاجیکستان و ایران می‌پویند راه عشق است و به قول خواجه حافظ در این راه بروز مشکلاتی طبیعی است.
وی افزود: اما نکته مهم این است که همه مشکلات در سایه ارزش‌های مشترک بسیار فراوان و وجود اراده قاطع دو ملت دوست و برادر همواره از بین رفته و خواهد رفت. بنابراین احساس خوشبختی می‌کنیم که یک دوره کمرنگ شدن برنامه‌های مشترک فرهنگی بین اتحادیه نویسندگان تاجیکستان و سفارت جمهوری اسلامی ایران پشت سر شده و امروز بزرگداشت روز خواجه حافظ شیرازی ما را دیگرباره به هم آورده و با کلام ملکوتی خویش تاکید می کند:
درختِ دوستی بنشان که کامِ دل به بار آرد
نهالِ دشمنی برکن که رنج بیشمار آرد.
سپس معاون رئیس اتحادیه نویسندگان تاجیکستان با قدردانی از همکاری و مشارکت سفارت ایران در «دوشنبه» جهت برگزاری این مراسم، رشته صحبت را به «محمدتقی صابری» سفیر جمهوری اسلامی در تاجیکستان واگذار کرد.
حافظ درخشانترین ستاره فرهنگ پارسی است
محمدتقی صابری، سفیر جمهوری اسلامی ایران با تقدیر از برگزاری این مراسم و به فال نیک گرفتن تقارن آن با ایام ولادت با سعادت پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد (ص) و همچنین ابراز خوشحالی از فرصت سخن گفتن در جمع اصحاب دانش و ادب کشور هم فرهنگ و هم زبان دوست و برادر تاجیکستان، بیان کرد: ۲۰ مهرماه در تقویم رسمی جمهوری اسلامی ایران روز بزرگداشت خواجه حافظ شیرازی، شاعری که مهرش در عمق جان مردم پارسی زبان نشسته و شاعری که متعلق به همه قرن‌ها و محبوب همه قشرهاست، نامگذاری شده است. روز بزرگداشت حافظ، لسان الغیب را گرامی می‌داریم و به تمامی علاقه‌مندان این شاعر سخن‌پرداز، اندیشه‌ورز و نکته‌سنج که بند بند کلام منظوم و عاشقانه‌اش، پس از هفت قرن، تازه و بی تکرار و روح پرور و روح افزا است، بر تمامی پارسی زبانانِ جهان، به ویژه اهل معرفت و خرد ایران و تاجیکستان گرامی باد.
محمدتقی صابری ادامه داد: حافظ درخشانترین ستاره فرهنگ پارسی است و در طول چند قرن تا امروز، قشرهای متعددی، به زبان او شرح وصف حال خود را یافته‌اند. در طول این چند قرن تا امروز هیچ شاعری به قدر حافظ در اعماق و زوایای ذهن و دل مردم پارسی زبان نفوذ نکرده است. او شاعر تمامی قرنهاست و همه قشرها از عرفای مجذوب جلوه های الهی تا ادیبان و شاعران خوش ذوق، تا رندان و مردم معمولی هر کدام در حافظ، سخن دل خود را یافته اند و به زبان او شرح وصف حال خود را سروده‌اند.
شاعری که دیوان او تا امروز هم پر نشرترین و پر فروشترین کتاب بعد از قرآن است و دیوان او در همه جا و در بسیاری از خانه ها یا بیشتر خانه‌ها با قداست و حرمت در کنار کتاب الهی گذاشته می‌شود. شاعری که لفظ و معنا و قالب و محتوا را با هم به اوج رسانده است و در هر مقوله‌ای زبده‌ترین و موجزترین و شیرین‌ترین گفته را دارد. دیوان اشعار او در ایران، تاجیکستان و افغانستان و دیگر کشورهای حوزه تمدنی مورد توجه عاشقان و علاقه مندان او است.
وی در بخش دیگری از سخنان خود، ابراز داشت: درباره حافظ سخن‌ها گفته‌اند و قلم‌ها زده‌اند و صدها کتاب در شرح حال او یا دیوان اشعارش نوشته‌اند اما این شاعر بزرگ و غزلیاتش اگرچه در تاریخ شهره و شناخته شده‌اند، اما باید اعتراف کنیم و بگوییم ایشان و هم شعرش تاکنون آن‌چنان که سزاوار است، شناخته نشده‌اند.
سفیر جمهوری اسلامی در تاجیکستان ادامه داد: ما امروز در اینجا جمع شده‌ایم تا از حافظ تجلیل کنیم. زیرا این شاعر بزرگ دو ویژگی مهم دارد که ما را وا می‌دارد از ایشان تجلیل کنیم و یاد او را زنده نگاه داریم، ویژگی اول زبان فاخر اوست که همچنان بر تارک زبان و شعر پارسی ایستاده است. ویژگی دوم، معرفت حافظ است که خودِ او تاکید می‌کند که از قرآن بهره گرفته است و در سرودن اشعارش از مفاهیم قرآن استفاده کرده است.
حافظا در کنج فقر و خلوتِ شب‌هایِ تار
تا بود وردت دعا و درسِ قرآن غم مخور
سفیر جمهوری اسلامی ایران با بیان اینکه «شناخت ابعاد جهانی شخصیت هنری حافظ، در واقع اعتلا بخشیدن به فرهنگ و معرفت جهانی است»، اظهار داشت: به شهادت تاریخ، بزرگان اندیشه و فرهنگ در طول حیات بشری همواره مشعل دارانِ راه پیشرفت فرهنگی بوده‌اند. البته اینگونه افراد، هیچگاه محدود به زمان و محیط خاصی نبوده و نخواهند بود. بلکه متعلق به تمام جهان هستی هستند. به ویژه زمانی که شاعری چون حافظ، سرشار از احساس، وسعت اندیشه، دید وسیع و کلام استوار باشد، شعرش زمان و مکان را در هم مینوردد و کام مشتاقان ذوق و هنر را در تمام سرزمین‌ها سیراب می‌کند.
صابری افزود: شعر حافظ در زمان حیاتِ او چون قند پارسی تا بنگاله می‌رفته، و سیه‌چشمان کشمیری بدان می‌نازیده و ترکان سمرقندی با آن در رقص و طرب بوده‌اند:
به شعر حافظ شیراز می‌رقصند و می‌نازند
سیه‌چشمان کشمیری و ترکان سمرقندی
وی در بخش دیگری از سخنان خود بیان داشت: بیش از ۷۰۰ سال است که غزلیات ناب حافظ در دل و دست ایرانیان و تاجیکان و پارسی دوستان جای دارد، آنان این غزل‌ها را می‌خوانند و عزیزش می‌دارند و حکیمان و عارفان و معلمان اخلاق از آن نکته‌ها می‌آموزند و مقالات و کتاب‌های خود را با بیت‌های آن زینت و طراوت می بخشند همانگونه که میر سید علی همدانی» با اینکه سالخورده‌تر از حافظ بود و مقام شامخی داشت، در زمان حیات حافظ، شرحی بر یکی از غزلیات او نگاشت و در شیراز به دیدارش شتافت.
از ویژگی‌های ممتاز شعر حافظ، می‌توان به فرا خواندن انسان ها به محبت و دوستی، استفاده هنرمندانه از قالب غزل برای رساندن پیام، تصویرگری در غزل، شورآفرینی کلامی، استفاده مناسب از موسیقی الفاظ و گوش نوازی کلمات و به‌کارگیری معانی رمزی و کِنایی نام برد.
وی با اشاره ما ایرانیان و تاجیکان، امروز حق داریم به خود ببالیم و افتخار کنیم که حافظ شیرازی داریم که می‌توانیم شعرهای نغز او را همه جا و نزد همه پارسی زبانان بخوانیم و بفهمیم و از آن لذت ببریم. به راستی کدام ایرانی و تاجیک است که از شنیدن غزلیات حافظ سرمست نشده باشد:
بیا تا گل برافشانیم و می در ساغر اندازیم
فلک را سقف بشکافیم و طرحی نو دراندازیم
اگر غم لشکر انگیزد که خون عاشقان ریزد
من و ساقی به هم سازیم و بنیادش براندازیم
سفیر جمهوری اسلامی در تاجیکستان افزود: اینک مائیم و انسانی به نام «خواجه حافظ شیرازی» که استوار بر بلندای تاریخ ما ایستاده و ما را به عشق و مهرورزی دعوت می‌کند.
از دم صبح ازل تا آخر شام ابد
دوستی و مهر بر یک عهد و یک میثاق بود
سفیر ایران در بخش پایانی سخنان خود گفت: ادب و حق‌شناسی اقتضا می‌کند او را گرامی بداریم و غزلیات گرانبهای او را که شاهکار ادبیات غِنایی در جهان است ارج بگذاریم. امیدوارم پروژه‌ها و تحقیقات حافظ‌شناسی در دانشگاه‌ها و محافل علمی ایران و تاجیکستان بیش از پیش مورد توجه قرار گیرد.
ارادت تاجیکان به حافظ شاعر بزرگ فارسی
«عبدالنبی ستارزاده» محقق شناخته ادبیات و عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی طی سخنانی روز بزرگداشت خواجه حافظ شیرازی به همه فارسی زبانان دنیا تبریک گفت و تبیین کرد: مولانا عبدالرحمن جامی در «نفحات الانس» از نام یکی از عزیزان سلسله خواجگان نقشبندیه فرموده است که هیچ دیوانی به از دیوان حافظ نیست. اگر این گفته حقیقت نمی‌داشت تلاش برای گردآوری دیوان شاعر درست در همان سال مرگ ایشان، یعنی در ۱۳۹۰، آغاز نمی‌شد.
وی به استناد منابع علمی از وجود نزدیک به ۱۷۰۰ نسخه خطی دیوان حافظ در میان فارسی زبانان یاد کرد و گفت: بر پایه فهرست‌های موجود، شمار مخطوطات دیوان حافظ دست کم در کتابخانه‌های ایران و در قیاس با نسخه‌های خطی آثار دیگر بزرگان ادب فارسی در جایگاه نخست قرار دارد. پس از آن بزرگانی چون فردوسی، مولوی، سعدی، نظامی گنجوی، عطار و سنایی قرار دارند.
محقق شناخته ادبیات و عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی بیان کرد: دیوان حافظ نه تنها در میان مردمان فارسی زبان، بلکه در سایر کشورهای شرق، از جمله شبه قاره هند، ترکیه و کشورهای عربی نیز شهرت تمام دارد. این امر را وجود نسخه های خطی بسیار زیاد دیوان حافظ در این سرزمین ها و پیدا شدن سلسله شرح های با ارزش به دیوان حافظ، نشر و تحقیق آثار حافظ و همچنین ترجمه های گوناگون شعر حافظ به زبان های مردم شرق، از قبیل اردو، پنجابی، سندی، هندی، پشتو، بلوچی، عربی، ترکی، آذری، ازبکی، قزاقی، قرقیزی، ترکمنی و غیره تائید می کند.
این محقق تاجیک از آن یاد کرد که «پرویز خانلری» دانشمند نامی ایران در سال ۱۹۷۱ پس از سفر خویش به تاجیکستان و حضور در جشن بزرگداشت حافظ، سفرنامه ای پر از محبت به مردم تاجیک و سرزمین تاجیکان با عنوان «از شهر حافظ تا دیار رودکی» نوشت و در آن عشق و علاقه فوق العاده تاجیکان به حافظ و شعر او را اینگونه به قلم داد بود: اما دلبستگی تاجیکان به شعر حافظ اگر بیشتر از ایرانیان نباشد کمتر نیست. همۀ ایشان لااقل چند شعری از این شاعر جادوسخن را از بر دارند. در آنجا هم در زمان های گذشته و هم در مکتب‌های قدیم خواندن و نوشتن را با شعر حافظ می آموختند و بعضی از مادران تاجیک دیوان حافظ را برای تیمم و تبرک زیر سر کودکان خویش می‌گذاشتند. خلاصه اینکه اگرچه حافظ را که زادگاه او و محل زندگانی اش صدها فرسنگ از آنجا دور است، شاعر ملی خود می شمارند و این به جا و سزاوار است، زیرا مرزهای سیاسی غیر از مرزهای فرهنگی است.
ستارزاده ادامه داد: شاعر برجسته تاجیک استاد «میرزا ترسون‌زاده» می گوید که «مردم تاجیک در بین همه کتاب ها دیوان حافظ را کتاب مقدسترین می شمارند». و شاعر دیگر نامی تاجیک استاد زنده یاد «مومن قناعت» بیت مشهوری دارد که:
اگر در خانه تاجیک تمام چیز ناچیز بود
به هر گهواره حافظ بود یا دیوان حافظ بود
وی در بخش دیگری از صحبت های خود در مورد نشر و تحقیق آثار خواجه حافظ در تاجیکستان و کارهای ارزشمند انجام شده اطلاع داد.
محقق شناخته ادبیات و عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی در رابطه به دلیل شهرت بی‌اندازه حافظ، اظهار داشت: نگاه حافظ به عالم و آدم، مخلوقات و موجودات، کون و مکان، عالم صغیر و کبیر، جامعه، دیروز، امروز آینده زندگی، زندگی و مرگ، خلاصه به همه چیز جهانی است و از دایره نگاه فراگیر او چیزی بیرون نمی‌ماند.
ستارزاده ادامه داد: همه مردمان دنیا، قوم و قبایل مختلف، پیروان ادیان و مذاهب گوناگون، همه طوایف، دارا و نادار شعر حافظ یکسان پذیرفته می‌شود. جالب است که در میان ناشران، مترجمان و پژوهشگران شعر حافظ نمایندگان رشته‌ها و حرفه‌های مختلفی به نظر می‌رسند.
وی تصریح کرد: سبک حافظ اینگونه است که خوش‌ترین، زیباترین، پاک و بی‌غش‌ترین، لطیف ترین و دلکش ترین، شیرین ترین و موزون ترین کلمات را به کار گرفته است. همچنین استحکام در زبان و بیان از دیگر عناصر برجسته شعر حافظ است. همه واسطه و وسیله، اسباب و ابزار، صنعت بدیع همگی مناسب، موافق و طبیعی بوده و هرگز مصنوعی و نمایشی نمی باشد. می توان گفت که شعر حافظ امتزاج یا سنتز بهترین دستاوردهای ادبیات فارسی تا زمان حافظ است.
بهترین مفسر حافظ خود حافظ است
در بخش دیگری از این مراسم، «رستم وهاب‌زاده» شاعر مردمی تاجیکستان، عضو فرهنگستان زبان و ادب فارسی و سردبیر مجله ادبی «صدای شرق» در خصوص ویژگی های اشعار حافظ به چندین نکات قابل توجه اشاره کرد.
وی گفت: درباره تفسیر، تعبیر، چهره‌نمایی و باطن‌کشایی شعر حافظ آن قدر آثار تحقیقاتی، توصیفی و تفسیری نوشته شده است که شاید یک کتابخانه بزرگ را تشکیل دهد. ولی باز هم مهمترین مفسر حافظ خود حافظ است. در مورد بحث‌های که روی اشعار حافظ می شود، در نهایت پاسخ را از خود اشعار حافظ می‌توان پیدا کرد. این نکته در مورد سایر شاعران هم صدق می‌کند، زیرا مفسر و معبر هر شاعری قبل از همه خود او است.
شاعر مردمی تاجیکستان خاطرنشان کرد: توجه به آثار خود شاعر ما را از خیلی از بحث های طولانی می رهاند. امتیاز حافظ قبل از همه در زبان مبرا، فاخر، شکوهمند و استادانه او است. به این نکته خود «گوته» شاعر و سخنور بزرگ که خود را مرید حافظ می دانست، اشاره دانشمندانه و دقیقی دارد. می گوید که حافظ به زبان فارسی تا جایی تسلط دارد بدون آنکه خود احساسی را از قلبش رد کند، با جا به جایی کلمات می تواند مستمع را بخنداند و بگریاند. چنین شناخت دقیق از شعر حافظ ممکن است به این دلیل باشد که گوته زبان فارسی را بلد بود.
وهاب‌زاده ادامه داد: در حقیقت این نکته تا جای تائید خود را در مثال تصرف های که حافظ بر اشعار دیگران کرده است، یافته است. خیلی از ابیات سعدی، خواچو و دیگر پیشینیان حافظ در دیوان حافظ گرد آمده اند. حافظ گاهی با جا به جایی یک بیت دو کلمه در این ابیات آنها را به اوج کمال رسانده است. طبق قانون ادبی استفاده از پاره های اشعار دیگران نه تنها عیب نیست، بلکه هنر است. زیرا شاعری که این کار را می کند می تواند صرفا سخن خود را بگوید. ولی چرا به سخنان دیگران متوسل می شود؟ چونکه آن ریشه در ذهن جامعه دارد و از این فرصت و موقعیت شاعر توانای بعدی استفاده و ارتباط خود را با مردم حفظ می کند.
وی افزود: مثلا حافظ می‌گوید «من از بازوی خود دارم بسی شکر، که زور مردم آزاری ندارم» و سعدی می‌گوید «کجا خود شکر این نعمت گزارم، که زور مردم آزاری ندارم». حافظ با افزودن یک مصراع، به این بیت فضا و محتوای کاملا دیگری می‌بخشد.
خود حافظ هم در باره مقام شعر خود اشاره‌های صریحی دارد:
شعر حافظ همه بیت‌الغزل معرفت است
آفرین بر نفس دلکش و لطف سخنش
یا این مورد از تفاخر زیبنده حافظ:
شعر حافظ در زمان آدم اندر باغ خلد
دفتر نسرین و گل را زینت اوراق بود
این محقق و شاعر شناخته تاجیک در بخش دیگری از صحبت‌های خود بیان کرد: ما حافظ را همیشه در حال التهاب، گداختگی باطنی و سرشتی می بینیم. موقعی شعر حافظ را می خوانیم این احساس را نداریم که فضای شعر او فضای است که فقط ضمن نوشتن وارد آن می شود و در حالات دیگر بیرون از آن قرار دارد. این حالت شوق، شعف و شوری است که سطح معرفت او را به نمایش می گذارد، سطحی که هرگز از آن پایین نیامده است. این را می‌توان حالت سکر یا حیرت عارفان نامید. در هر صورت امتیاز حافظ این است که با وجود چنین یک حالتی خویشتن‌دار است و حدود را رعایت می‌کند. و الا به لحاظ حالت روانی در جایگاه منصور قرار دارد. از اینجاست که می‌گوید:
کشد نقش انا الحق بر زمین خون
چو منصور ار کشی بردارم امشب
جای دیگر تصریح می کند:
گفت آن یار کزو گشت سر دار بلند
جرمش این بود که اسرار هویدا می‌کرد
وی افزود: یعنی با همه پرده براندازی که در شعر حافظ مشاهده می‌کنیم، او باز هم حافظ اسرار است. بنابراین با وجود چنین یک حالتی باز هم رندی، آزاد اندیشی و اختیار حافظ بالاتر از خیام است. به عنوان مثال خیام می گوید:
گر دست به لوحه قضا داشتمی
با میل و مراد خویش بنگاشتمی
غم را ز جهان یکسره برداشتمی
وز شادی به چرخ سر برافراشتمی
وهاب‌زاده عنوان کرد: اینجا «گر» خیام مشروط است، بلکه عذر ناتوانی است. اما حافظ می گوید:
بیا تا گل برافشانیم و می در ساغر اندازیم
فلک را سقف بشکافیم و طرح نو دراندازیم
اگر غم لشکر انگیزد که خون عاشقان ریزد
من و ساقی بهم سازیم و بنیادش براندازیم.
وی خاطرنشان کرد:چنین شهامتی در هیچ یک از شاعران دیگر زنهار دیده نمی‌شود. بنابراین با توجه به بیانات مکرر حافظ در می یابیم که او کسی است که شوق، شور، مستی و وارستگی‌اش حاصل درک و معرفت بسیار پراحساس و نزدیک به یقین مرتبه انسانی است که از طرف خداوند به وی داده شده است. حافظ وعده های الهی را که در کتاب آسمانی است، به حد یقین درک کرده است.
فیض روح‌القدس ار باز مدد فرماید
دیگران نیز کنند آن چه مسیحا می‌کرد.
منظور «دیگران» خود حافظ لسان‌الغیب است. و همین گونه حافظ اسطوره بزرگی چون جام جم را که از شاهنامه آمده، به یکی از برگزیده ترین سمبل های شعر خود و به رمز جامع قلب بینا و دانای عارف تبدیل کرده است.
رستم وهاب‌زاده همچنین در مورد سایر ویژگی های آثار حافظ صحبت کرد و به سخنان خود با قرائت شعری را که به تازگی به مناسبت بزرگداشت روز حافظ ایجاد کرده است، خاتمه بخشید:
حافظ، به پیکر ادبیات جان تویی
در قلب خاک گوهر هفت آسمان تویی
دست زمان به نور وجودت نمی‌رسد
دنیا کهن شدست و همانا جوان تویی
مردم به فال نیک تو امید می‌کنند
در این جهان حادثه‌پرور امان تویی
گویند که دری‌ست زبان بهشتیان
حقا اگر عیارگر این زبان تویی
ارزنده وارث پدر شعر فارسی
مفتون نغمه‌های خوش مولیان تویی
ساز کلام تو که بسی تاجیکانه است
طومار مهر کودک هر خاندان تویی
هر جا که سایه می‌فکنی مرز وحدت است
سیمرغ قاف قرب بلندآشیان تویی
در دفترت نوای دو عالم فراهم است
باغ نشسته در ثمر مهرگان تویی
بنهفته در سرشت و درآمیخته به خون
با عمر خلق و حکمت حق جاویدان تویی
در بخش دیگری از این مراسم «فیروز عمراف» هنرمند مردمی تاجیکستان، «بزرگمهر حکیم» شاعر جوان، «سعادت شریف زاده» دوستدار شعر و ادب فارسی- تاجیکی و تنی چند از شاعران جوان پاره های از اشعار جاودانه حافظ قرائت کردند.
همچنین سفیر ایران آمادگی سفارت برای همکاری با اتحادیه نویسندگان تاجیکستان در زمینه های مورد علاقه متقابل اعلام کرد و از جمله خواستار تبدیل صحبت های این مراسم به سلسله بحث های ادبی و پژوهشی در مورد آثار خواجه حافظ شد.
محمدتقی صابری همچنین اعلام کرد که سفارت جمهوری اسلامی آمادگی اعزام دو نفر از ادیبان جوان تاجیک را که در مورد حافظ مطلب نوشته و پژوهش انجام داده اند، به ایران دارد تا همچنین از آرامگاه فردوسی، حافظ و سعدی بازدید کنند. وی همچنین دیوان نفیس حافظ را به اتحادیه نویسندگان تاجیکستان تقدیم کرد.
در پایان این مراسم «سیف‌الدین اکرم» خواننده شناخته تاجیک چند غزلی از حافظ اجرا کرد.
