به گزارش خبرنگار حوزه میراث‌فرهنگی ایران اکونومیست، یکسال از سپردن سکان اداره کشور به دولت سیزدهم می‌گذرد، دولتی که به ریاست آیت‌الله سیدابراهیم رئیسی و با شعار دولت مردمی، ایران قوی کار خود را آغاز کرد و به اذعان بسیاری از کارشناسان و ناظران، در تاریخ دولت‌های پس از انقلاب، هیچ دولتی به‌اندازه دولت سیزدهم و آیت‌الله رئیسی میراث‌دار مشکلات، ضعف‌ها و کاستی‌های برجای‌مانده از دولت پیش از خود نبوده است.
وضعیت بد شاخص‌های کلان اقتصادی، کسری بودجه، کاهش ارزش پول ملی، تورم بالا و بسیاری دیگر از چالش‌ها که ماحصل سیاست‌گذاری‌ها و اقدامات نادرست سال‌های پیش از ۱۴۰۰ بود شرایطی را رقم زد که به گفته آیت‌الله رئیسی در اولین حضور وی در جلسه هیات دولت که با وزرای دولت قبل برگزار شد، نخستین چالش پرداخت حقوق مردادماه بود!
با این‌حال گرچه چالش‌ها بسیار زیاد بوده و هست، اما با همت مسئولان دولت سیزدهم اعم از رئیس‌جمهوری، وزیران و سایر ارکان دستگاه اجرایی، طی یکسال گذشته علاوه بر رفع بسیاری از چالش‌های گذشته و تلاش برای ریل‌گذاری صحیح برای حرکت به سوی شرایط بهتر، اقدامات ارزشمندی نیز در حوزه‌های مختلف عملکردی صورت گرفته است که به نظر می‌رسد با گذشت یک سال از استقرار دولت اکنون نوبت به بازخوانی آن رسیده است.
در این گزارش به اقدامات و دستاوردهای دولت سیزدهم در حوزه میراث فرهنگی خواهیم پرداخت.
محوطه قره حسنلو نمین در اردبیلتابوها و دو قطبی‌هایی که شکست
شاید هر وزیر دیگری جز سیدعزت‌الله ضرغامی به ارگ آزادی می‌رفت، تا این حد نمی‌توانست حوزه میراث‌فرهنگی را از مهجوریت در این وزارتخانه که حتی وزیرش را صرفا «وزیر گردشگری» می‌دانند، خارج کند. ویژگی رسانه‌ای ضرغامی و شناخت مخاطب و بهره‌گیری از فضای مجازی در یک سال گذشته، میراث‌فرهنگی را با همه مسائل و مشکلاتش از حاشیه و کم‌توجهی تا متن و کانون توجهات آورد؛ از همان روزهای نخست از داستان حفر چاه در پاسارگارد تا مخازن موزه ملی ایران، از بافت تاریخی شیراز و طرح‌های توسعه، تا معارض‌های تپه کلار در کلاردشت و محوطه قره حسنلو اردبیل، از مرمت گنبد مسجد امام اصفهان تا خسارت سیل به بافت تاریخی یزد، هر کدام موضوع میراث‌فرهنگی را صدر اخبار و نقد و تحلیل‌های کارشناسی و رسانه‌ای قرار داد و یعنی میراث‌فرهنگی حوزه اولویت‌دار دولت مردمی است و نباید آنرا باهیچ حوزه دیگری دو قطبی و تابوسازی کرد.
میدان نقش جهان اصفهانضرغامی از همان روز نخست که به عنوان وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی و عضو کابینه دولت سیزدهم شد، هر سه حوزه تخصصی را سه ضلع یک مثلث در نظر گرفت که بقای هر کدام دوام دیگری را تضمین می‌کند، در این نگاه هیچ‌کدام از این بخش‌ها از هم جدا نیستند و به یکدیگر ارجحیت ندارند. با این حال وزارت ضرغامی در یک سال اول دولت سیزدهم بر اساس سفرهای استانی نشان داد او برای توازن و تعادل در سه ضلع مثلث تخصصی این وزارتخانه، به مسائل بافت‌های تاریخی و فرسوده، تعارضات موجود در این بافت‌ها -که از مشکلات مردم است- و بر لزوم حافظت از آثار و میراث‌فرهنگی تاکید و توجه ویژه دارد.
میراث فرهنگی سرمایه و ظرفیت نهفته ملی است که می‌تواند دلبستگی، نشاط و هویت ملی را قوام و دوام بخشد
اگر چه دو بخش گردشگری و صنایع‌دستی ماهیت اقتصادی، درآمدزایی و ارزآوری دارند، و میراث‌فرهنگی بنا به ضرورت نگهداری و مرمت، هزینه‌زا است، و بنا بر همین تفاوت بیشتر مورد توجه فعالان بخش خصوصی و سرمایه‌گذاران و حتی مدیران توسعه‌گرای دولتی است، اما باید توجه داشت میراث‌فرهنگی سرمایه و ظرفیت نهفته ملی است که می‌تواند دلبستگی، نشاط و هویت ملی را که ارزش‌های غیرمادی و ضروری هر جامعه‌ای است، قوام و دوام بخشد.
با همین رویکرد دولت سیزدهم در کنار توجه به صنعت گردشگری، نقطه تمرکز و ثقل را در وزارتخانه تخصصی، میراث‌فرهنگی قرار داد تا این حوزه مهجور نماند و بتواند همسان دو بخش دیگر به عنوان مولفه‌ای مهم در نظام برنامه‌ریزی وزارت میراث‌فرهنگی ارتقای جایگاه پیدا کند و در مرکز توجهات عمومی، رسانه‌ای و مدیریتی کشور قرار گیرد.
در همین چارچوب وزیر میراث‌فرهنگی در یک سال گذشته نخستین هم‌اندیشی‌های تخصصی را با پیشکسوتان حوزه میراث‌فرهنگی و متخصصان باستان‌شناسی برگزار کرد، و اولین گروهی هم که مورد تجلیل قرار گرفتند ۱۲ چهره ماندگار این حوزه، اعم از اساتید دانشگاه، پژوهشگران، مرمت‌کاران بناهای تاریخی، آثار باستانی و تاریخی همین حوزه بودند. آیینی که با هدف تکریم پیشکسوتان، ایجاد انگیزه برای دانشجویان و فعالان این حوزه، تبیین جایگاه تمدنی تاریخی کشور، ترویج فرهنگ قدرشناسی، تدوین تاریخ شفاهی میراث فرهنگی و بهره‌بردن از ظرفیت‌های سرمایه‌های انسانی پایه گذاری شده است و برگزاری ادوار آن در سال گذشته قطعا ثمرات شیرینی در جامعه بزرگ میراث فرهنگی دارد.
نگاه آسیب‌شناسی ضرغامی به موزه‌ها
سید عزت‌الله ضرغامی وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایعدستیمیراثفرهنگی؛ دو نهضت و یک انجمن
در یک سال گذشته با همه مشکلاتی که این حوزه اعم از قاچاق اشیا تاریخی، حفاری‌های غیرمجاز، تجاوز به حرایم وجود داشت، اما وزارت میراث‌فرهنگی با رویکرد مساله‌شناسی تلاش کرد توجه سیاستگذاران فرهنگی کشور را به مشکلات عمده این حوزه معطوف کند. مسائلی که به گفته وزیر میراث فرهنگی در ۲۰ محور احصا شده است. مخزن جزو مسائلی نامبارک موزه‌های کشور است، بیش از ۹۰ درصد اشیاء موزه‌ای کشور درون کمدها و مخازن مجموعه‌ها نگهداری می‌شود، و آنچه امروز در ویترین در معرض نمایش عمومی است فقط ۱۰درصد داشته‌های موزه‌های ما است.
تاسیس انجمن خیرین میراث فرهنگی نقطه عطف اقدامات وزارت میراث‌فرهنگی است
وزارت میراث‌فرهنگی همچنین چالشی را که محوطه‌های تاریخی ثبت شده سال‌هاست درگیر آن هستند را آشکار کرد، کمبود بودجه برای نگهداری، مرمت و حفاظت این بناها، عددی باورنکردی برای ۳۵ هزار محوطه و بنای ثبت که به طور میانگین روزانه ۳۰۰هزار تومان می‌شود، این نوع شفاف‌سازی اگر چه غم بار است اما متولیان امور را به فکر فرو می برد که برای حفاظت از آثار فرهنگی کشور باید اعتبارات بودجه ای را نیز افرایش داد.
البته وزارت میراث‌فرهنگی برای جلب مشارکت‌های عمومی چند اقدام ویژه انجام داد، نهضت ملی حفاظت از میراث فرهنگی که بر ضرورت افزایش سواد میراثی تاکید داشت، نهضت تفویض اختیار که بخش مهمی از تصمیمات و اقدامات بیش از ۶۰ مورد مربوط به این حوزه را احصا و به مدیران استانی واگذار کرد، اما نقطه عطف اقدامات، تاسیس انجمن خیرین میراث‌فرهنگی است که مشارکت و همکاری همه ایرانیان (شهروندان ساکن کشور و هموطنان خارج از ایران) در امر حفاظت و مرمت آثار تاریخی را تسهیل می‌کند.
محوطه باستانی چغازنیل در شوش استان خوزستانمیراثفرهنگی به متن آمد
یکی دیگر از مسائل حوزه میراث‌فرهنگی که در یک سال گذشته آسیب‌شناسی شد، دو قطبی‌سازی میان دوران تاریخی است، تقابل نگاه دینی و نگاه ملی است، که مسئولان وزارت میراث‌فرهنگی بارها تلاش کرده‌اند فضای عمومی و نخبگانی کشور را به این مساله معطوف کنند که تقابلی میان دوره‌های تاریخی نیست. آنچه اکنون به عنوان میراث برای نسل ما و نسل آینده باقی مانده مسئولیت و وظیفه همگانی در حفاظت و نگهداری این مواریث برای همه مردم و مجموعه حاکمیت است. مسئولان وزارت میراث فرهنگی در ۱۲ ماه گذشته برخی دوقطبی را شکستند و تلاش کردند گفتمان میراث فرهنگی با دین تعارضی ندارد را ترویج کنند.
میراث‌فرهنگی به دوگانه‌زدایی و مشارکت و سرمایه‌گذاری بخش خصوصی نیاز دارد
در یک سال گذشته در برخی از شهرها مانند شیراز نسبت به تخریب بافت و خانه‌های قدیمی انتقاداتی از سوی فعالان حوزه میراث‌فرهنگی به مسئولان این حوزه عنوان می‌شود، اما رویکرد مدیران وزارتخانه چه در ستاد و چه در صف مبتنی بر حفظ بناهای تاریخی است. هر کدام از مدیران ستادی که به استان‌های مختلف سفر کرده‌اند بر حفظ آثار باستانی و بافت تاریخی تاکید کرده‌اند.
توجه به معرفی آثار ثبت جهانی در هر دو بخش ملموس و ناملموس، نگاه بلندمدت به فرایند جهانی ثبت در یونسکو به عنوان یک اولویت در برنامه های وزارت میراث فرهنگی قرار گرفته است به طوری که پرونده‌های ثبت جهانی تا سال ۱۴۱۱ مشخص شده است و نشان می‌دهد میراث‌فرهنگی از حاشیه خارج و به متن آمده و در کانون توجه دولت، مردم و نخبگان جامعه قرار داده است.
تخت جمشید مرودشت استان فارساگر چه یک سال، فرصت مناسبی برای آسیب‌شناسی، مساله‌شناسی، ترسیم چشم‌انداز، برنامه‌ریزی و اقدامات فوری در حوزه مدیریت کلان است، اما زمان منطقی برای رسیدن به دستاوردهای اثربخش حداقل در حوزه میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی نیست؛ این حوزه‌ها نه فقط نیازمند تحول رویکردی، دوگانه‌زدایی و شناخت مساله هستند، بلکه به سرمایه‌گذاری بخش خصوصی و تامین اعتبارات ویژه در دولت هم نیاز دارند. محوطه ها و موزه‌هایی که حدود دو سال را تقریبا بدون بازدیدکننده گذراندند و در همین مدت بخش‌هایی مانند صنعت گردشگری و صنایع‌دستی، دچار بیشترین آسیب از شیوع کرونا شدند، اکنون بیش از گذشته نیازمند برنامه‌های احیا و بسته سیاست‌های حمایتی دولت هستند، و دولت سه سال فرصت دارد تا اهداف و برنامه های خود را در این سه حوزه محقق کند.
