به گزارش اداره کل پژوهش و بررسی های خبری ایران اکونومیست، صنعت گردشگری همواره نقش مهمی درتوسعه اقتصادی، رشد درآمد ارزی و اشتغال نیروهای جوان یک کشور ایفا کرده و بعد از نفت، دومین صنعت پول‌ساز در سراسر جهان محسوب می‌شود.
در این میان، منطقه خاورمیانه با تاریخی کهن و غنی به واسطه دارا بودن پتانسیل‌های فرهنگی و طبیعی بسیار، همواره از جذابیتی قدرتمند برای جذب گردشگران برخوردار بوده و در یک دهه گذشته، به یک مقصد ویژه برای گردشگری و تفریح تبدیل شده است. همین موضوع باعث شده تا گردشگری به یک منبع مهم درآمد و رشد اقتصادی کشورهای این منطقه تبدیل شود.
صنعت گردشگری خاورمیانه در سال های ۲۰۱۱ تا ۲۰۱۸ میلادی، اگرچه در برخی سال‌ها در نتیجه ناآرامی‌های سیاسی و بی‌ثباتی اقتصادی در منطقه، دچار آسیب‌های مقطعی شد، اما به طور کلی روندی رو به رشد را در پیش گرفته بود و در سال ۲۰۱۹ به اوج خود رسید، اما با شیوع ویروس کووید ۱۹ در سراسر جهان و درگیرشدن کشورها با پاندومی کرونا، بیشترین آسیب بر صنعت گردشگری وارد و سال ۲۰۲۰ به نقطه افول گردشگری خاورمیانه در یک دهه گذشته تبدیل شد.
مهار نشدن ویروس کرونا، نگرانی افراد برای سفر، لغو بسیاری از پروازها و شرایط نابسامان اقتصادی از جمله موارد محدودکننده گردشگری بین المللی در سال ۲۰۲۰ میلادی به‌شمار می‌رود.
رشد گردشگری همواره در دو بعد داخلی یا بین المللی ارزیابی می شود و در بعد گردشگری بین‌المللی، منابع و روش‌های جمع‌آوری داده‌ها در کشورهای مختلف متفاوت است. در برخی کشورها، داده‌ها از تعداد افراد غیر اتباع وارد شده به پست‌های بازرسی مرزی (فرودگاه‌ها، بنادر و گذرگاه‌های زمینی) تکمیل می‌شود و در برخی دیگر، داده‌ها از موسسات اقامتی گردشگری به دست می‌آید و مربوط به گردشگرانی است که وارد یک کشور شده و یک شب در هتل اقامت دارند، بنابراین باید احتیاط لازم را در مقایسه کشورها در زمینه تعداد گردشگران بین‌المللی به کار برد.
در گزارش پیش رو تعداد گردشگران ورودی به خاورمیانه با استناد به داده های سازمان جهانی گردشگری(UNWTO) وابسته به سازمان ملل متحد مورد بررسی قرار گرفته و این داده‌ها به تعداد ورود گردشگران به کشورهای مختلف اشاره دارد، نه به تعداد افرادی که سفر می‌کنند؛ بنابراین در این پژوهش، شخصی که در یک دوره معین، چندین سفر به یک کشور انجام داده، هر بار به عنوان یک تازه وارد محاسبه شده است.
در این نوشتار، آمار گردشگران ورودی به ۱۴ کشور خاورمیانه شامل ایران، بحرین، مصر، رژیم صهیونیستی، اردن، عمان، قطر، عربستان سعودی، سوریه، امارات متحده عربی، یمن، ترکیه، عراق و لبنان مورد بررسی و مقایسه قرار گرفته است.
در سال ۲۰۱۱ میلادی، ترکیه با ورود ۳۴ میلیون و ۷۰۰ هزار گردشگر بالاترین جایگاه را در صنعت گردشگری خاورمیانه دارا بود و پس از آن، عربستان سعودی، مصر و امارات متحده عربی به ترتیب بیشترین گردشگران ورودی را به خود اختصاص دادند. ایران در سال ۲۰۱۱ با ورود سه میلیون و ۴۰۰ هزار گردشگر خارجی جایگاه نه چندان مطلوبی را پس از سوریه و اردن کسب کرده بود. در این سال بحرین با ۸۰۰ هزار گردشگر وارد شده و عمان با یک میلیون گردشگر ورودی، پایین‌ترین جایگاه را در میان کشورهای منطقه دارا بودند.
این روند در پنج سال بعد یعنی سال ۲۰۱۵ میلادی با تغییرات شگرفی روبرو شد و اگرچه ترکیه همچنان صدرنشین بود، اما امارات متحده عربی از نظر تعداد ورود گردشگر به عربستان سعودی بسیار نزدیک شد و ایران نیز در این سال، با استقبال از پنج میلیون و ۲۰۰ هزار گردشگر پس از ترکیه، امارات، عربستان و مصر در جایگاه پنجم منطقه قرار گرفت. یمن با با ۴۰۰ هزار گردشگر ورودی، پایین ترین جایگاه را میان همسایگان خود دارا بود.
در سال ۲۰۱۹ که سال شکوفایی گردشگری در خاورمیانه محسوب می‌شود، ترکیه با ورود بیش از ۵۱ میلیون گردشگر، امارات متحده عربی با ورود بیش از ۲۵ میلیون گردشگر، عربستان با ۱۷ میلیون و ۵۰۰ هزار گردشگر ورودی و مصر با ۱۳ میلیون گردشگر وارد شده، همچنان در صدر قرار داشتند و ایران نیز به عنوان پنجمین کشور منطقه با ورود ۹ میلیون و ۱۰۰ هزار گردشگر، صعود خیره‌کننده‌ای را تجربه کرد و در این میان، لبنان با یک میلیون و ۹۰۰ هزار گردشگر ورودی در انتهای جدول قرار گرفت.
ایران
ایران در سال ۲۰۱۹ تحت تاثیر افزایش نرخ دلار و سایر ارزها، جزو ارزان‌ترین کشورها برای سفرهای توریستی قرار گرفت و همین امر در اشتیاق گردشگران خارجی برای سفر به ایران بسیار تاثیرگذار بود، اما درست در ابتدای سال ۲۰۲۰ میلادی که ویروس کووید۱۹ در سراسر جهان شیوع پیدا کرد، گردشگری ایران همچون سایر کشورها بیشترین سقوط را تجربه کرد.
هر چند ادامه روند تحریم‌ها و افزایش آن در دوران ترامپ تا حد زیادی به بحران گردشگری در ایران اضافه کرد، اما آن چه تیر خلاصی بر پیکر گردشگری ایران بود، شیوع گسترده ویروس کرونا در جهان بود و سایه مهیب ویروس کرونا جدا از همه بحران‌های اقتصادی که با خود به همراه داشت، بار سنگینی بر صنعت گردشگری کشور گذاشت که بیرون آمدن از زیر فشار مداوم آن، به نظر کار ساده‌ای نیست.
درحال حاضر ایران هم چنان از فقدان برنامه‌ریزی منظم، زیرساخت‌های مناسب گردشگری، توان ترابری زمینی و هوایی، فقدان آموزش کافی و بحران سرمایه‌گذاری در این صنعت رنج می‌برد و هنوز نتوانسته صنعت گردشگری خود را نیز از زیر آوار کرونا بیرون بکشد.
ایران در شاخص‌های و فرهنگی ظرفیت بالایی دارد و این نشان از ظرفیت بالای کشور در جاذبه‌های گردشگری است اما تنها جاذبه‌ها اهمیت ندارند، بلکه زیرساخت‌ها بسیار مهم‌تر از دیگر شاخص‌ها هستند، چراکه آمارها نشان می‌دهد کشورهایی توانسته‌اند گردشگران زیادی را جذب کنند که در زیرساخت‌ها، خدمات‌دهی و بهداشت وضعیت مطلوبی ارائه کنند.
ایران با کسب رتبه اول و شناخته شدن به عنوان یکی از ارزان‌ترین مقاصد دنیا برگ برنده بزرگی دارد، ادامه این روند در کنار توسعه زیرساختی می‌تواند نقش بزرگی در رشد صنعت گردشگری کشور داشته باشد. در کنار این‌ها تلاش برای نشان دادن چهره واقعی ایران امن و کاستن از تنش‌های بین‌المللی نیز محرک مهم دیگری برای توسعه در گردشگری خواهد بود.
ترکیه
ترکیه یکی از ۱۰ کشور برتر توریستی جهان است و در سال ۲۰۱۸ رتبه ششم، برترین کشورهای گردشگرپذیر را از آن خود کرد. ترکیه در سال ۲۰۱۸ با رشد ۶ درصدی پذیرای حدود ۴۶ میلیون گردشگر خارجی بود.
ترکیه بیش از هر کشور دیگری در این قلمرو توانسته گردشگران را به سوی خود جذب کند. وسعت جغرافیایی، تنوع تاریخ و طول عمر گردشگری موجب شده که ترکیه در یک دهه گذشته میزبان برای طیف وسیعی از بازدیدکنندگان جذاب باشد با این حال در سال ۲۰۱۶ صنعت گردشگری ترکیه آسیب شدیدی دید و شمار گردشگران ورودی آن از ۳۹ میلیون و ۵۰۰ هزار نفر در سال ۲۰۱۵ به ۳۰میلیون و ۳۰۰ هزار نفر در سال ۲۰۱۶ رسید.
در سال ۲۰۱۵ در پی بروز تنش سیاسی بین ترکیه و روسیه به علت ساقط شدن هواپیمای جنگی روسی در مرزهای ترکیه و روسیه توسط نیروی هوایی ترکیه و نیز بروز چندین فقره حادثه تروریستی در شهرهای مختلف این کشور، میزان ورود گردشگران خارجی ترکیه کاهش چشمگیری یافت، به طوری که ورود ۶ میلیون گردشگر روسی به ترکیه به صفر رسید و از سایر کشورهای اروپایی و خاورمیانه نیز به علت ترس از حملات تروریستی، گردشگران کمتری به ترکیه سفر کردند. این روند در سال ۲۰۱۶ نیز ادامه یافت و با بروز برخی حملات تروریستی، میزان ورود گردشگران خارجی ترکیه در این سال به شدت کاهش یافت. اما پس از آن ترمیم روابط ترکیه با روسیه و اتخاذ تدابیری موثر در مبارزه با نیروهای حزب کارگران کردستان (پ. ک.ک)، داعش و گروه‌های افراطی مسلح باعث شد تا ثبات و امنیت آرام آرام به فضای جامعه ترکیه برگردد و با برچیده شدن فضای وحشت از عملیات های تروریستی هولناک در جامعه ترکیه، روند سفر گردشگران خارجی از سال ۲۰۱۷ دوباره صعودی شد.
امارات متحده عربی
زیرساخت‌های صنعت سرگرمی و تفریحی از مهمترین موارد تاثیرگذار در توسعه صنعت گردشگری هر کشور است و امارات متحده عربی در این زمینه تلاش‌های بسیاری کرده و توانسته با توسعه این زیرساخت ها در میان کشورهای خلیج فارس، موفق‌ترین کشور در جذب گردشگر باشد و سالانه میلیون‌ها نفر را برای تفریح و گردشگری به سمت خود بکشاند و همواره روند صعودی ورود گردشگر خارجی را حفظ کند.
شهر دبی در کشور امارات متحده عربی یکی از مقاصد گردشگری چندجانبه است و برای هر سلیقه‌ای گزینه‌های جذابی داراست. از همین رو دبی نه تنها مقصدی معروف برای علاقمندان به خرید است، بلکه برای کسانی که سلیقه گردشگری متفاوتی دارند، هم گزینه های مناسبی دارد و برای سرگرمی و تفریحات گردشگران فضای مناسبی را ایجاد کرده است.
عربستان سعودی
مهمترین عامل رونق گردشگری عربستان سعودی، ورود زائران مذهبی به این کشور است، چنانچه همه ساله میلیون‌ها مسلمان به قصد انجام حج تمتع و حج عمره و حضور در مسجدالحرام و مسجد النبی راهی این کشور می شوند.
عربستان با وجود اینکه بزرگ‌ترین کویر پیوسته جهان را دارد و حدود ۸۰ درصد این کشور خالی از سکنه است، اما در نقاط قابل سکونت خود درحال ساخت مقاصد جدید گردشگری است که می‌توان به ایجاد شهر تفریحی خارج از ریاض به‌نام نئوم و یک شهر آینده‌نگر جدید در شمال غربی این کشور که احتمالا بخش اول آن تا سال ۲۰۲۵ تکمیل می‌شود، اشاره کرد که نشان از تلاش این کشور برای کاهش وابستگی به نفت، تنوع بخشیدن به اقتصاد و خروج بازار گردشگری از گردشگری مذهبی و زیارتی صرف در دو شهر مکه و مدینه دارد.
مصر
سوابق تاریخی حاکی از آن است که مصر حتی در دوران باستان نیز مقصد گردشگری بوده است و در حال حاضر هم یکی از مهمترین کشورهای دارای جاذبه‌های تاریخی و فرهنگی در جهان با قومیت‌ها و مذاهب گوناگون و یکی از مقاصد مهم گردشگری خاورمیانه به شمار می‌آید که دارای تنوع بسیاری در بعد تاریخی، فرهنگی و طبیعی است. این کشور علاوه‌بر جذب گردشگران فرهنگی و تفریحی گردشگران دینی بسیاری را به خود جذب می‌کند.
مصر یک برنامه اصلاحی به‌منظور «تنظیم بازار گردشگری» در کشور تصویب کرده است که هدف از آن، احیای وضعیت گردشگری به‌عنوان یکی از ستون‌های اصلی اقتصاد و منبع اصلی درآمد ارزی این کشور بوده است. این برنامه اصلاحی در سال ۲۰۱۸ موجب رونق گردشگری این کشور شد و تاثیر مثبتی بر بخش‌های مختلف اقتصادی آن داشت.
کلام آخر
اگر چه از ایران به عنوان ۱۰ کشور جذاب برای سفر و گردشگری یاد می‌شود، اما سوال اینجاست آیا زیرساخت‌های لازم هم به همین تناسب رشد داشته و برای پذیرش و میهمان‌نوازی از گردشگران مشتاق سفر به ایران مهیا است؟
اگر قرار باشد گردشگر ورودی هم داشته باشیم، آیا تاسیسات گردشگری می‌تواند چنین باری را تحمل کند یا خدمات استاندارد به گردشگران بین المللی ارائه کند؟ همه علائم نشان می‌دهد صنعت گردشگری ایران و صنایع وابسته آن از حمل و نقل تا پذیرایی و اقامت، نیازمند یک بازبینی عمیق و برنامه‌ریزی علمی و منطقی برای توسعه است.
امیر هاتفی، نایب رئیس انجمن صنفی کارفرمایی دفاتر سفر هوایی گردشگری و زیارتی استان تهران در گفت و گو با پژوهشگر ایران اکونومیست می گوید: «با همه اقداماتی که انجام می‌شود و شعارهایی که داده می‌شود، صنعت گردشگری هنوز اولویت اقتصادی در نظام برنامه‌ریزی و تصمیم‌گیری کشور نیست، هنوز هم تصمیمی برای گسترش جذب گردشگر خارجی وجود ندارد، تا قبل از آن تشکیل وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی جایگاه تشکیلاتی آن در کابینه دولت‌ها تقریباً تشریفاتی بود و صنعت گردشگری مورد توجه قرار نمی‌گرفت، به نظرم با اینکه سه سال از تشکیل این وزارتخانه می گذرد، این نگاه هنوز هم وجود دارد.»
وی معتقد است «ترکیه توانست با صنعت گردشگری جلوی توسعه اقتصاد نفتی بایستد. ترکیه دوبرابر درآمد نفتی ایران از گردشگری درآمد دارد، صنعت گردشگری ایران می‌تواند ۵ برابر گردشگری ترکیه درآمد داشته باشد، جاذبه‌های باستانی ایران در شهرهای شیراز، اصفهان، یزد، کرمان و کاشان هوش از سر گردشگر می‌برد و یک بار سفر و دیدن این شهرها آنها را راضی نمی‌کند، اما مساله اصلی فراهم نبودن زیرساخت‌های گردشگری برای پذیرش گردشگری خارجی است».
منبع:
Routledge Handbook on Tourism in the Middle East and North Africa.Edited by Dallen J.Timothy
https://knoema.com/atlas/
https://www.unwto.org/tourism-data
