به گزارش خبرنگار میراث‌فرهنگی ایران اکونومیست، از زمان برگزاری آیین‌های عزاداری محرم و صفر در ایران (دوران صفوی به بعد) اغلب مراسم‌ها مانند تعزیه و شبیه‌خوانی در تکیه‌ها برپا میشد. تهران در دوره قاجار دارای تکیه‌های زیاد و معتبر بود که برخی از آنها همچنان فعال هستند، برخی هم که به شخصیت‌های معروف و به خاندان سلطنتی منتسب بودند با مرگ بانیانشان فراموش شدند، برخی هم که توسط اصناف آن دوران دایر شده بودند، با تغییر و تحولات اجتماعی و تعطیل شدن این نوع اصناف، این تکایا هم تعطیل شدند.
تقریبا همه تکیه‌ها در دوران تهران عتیق (تهران قبل از دوره ناصرالدین شاه قاجار) قرار داشتند و به نظر می‌رسد از آن زمان به بعد ساختن تکیه از اعتبار افتاد. آنچه امروز از تکیه‌های قدیمی تهران باقیمانده است بیشتر تکایایی است که به نام محلات قدیمی مانند تجریش، شمیران، پامنار و نفرآباد و ... نام‌گذاری شده‌اند، از بقیه تکایا فقط نام و نشان و مقداری بقایا در محله‌های قدیمی باقیمانده است، یا با عنوان حسینیه و با همان نام‌ها آیین‌های عزاداری را برگزار می‌کنند.
در کتاب جغرافیای تاریخی تهران (محسن معتمدی. مرکز نشر دانشگاهی. ۱۳۸۱) به نقل از حجت بلاغی (تاریخ‌نویس) نام حدود ۷۰ تکیه معروف در تهران قدیم آمده است، برخی از این تکیه ها که شاید امروز هیچ اثر و بقایی از آن نمانده باشد و یا تغییر نام داده باشند، عبارتند از:
تکیه آب‌پخش‌کن در محله سنگلج
تکیه اسماعیل بزاز در جنوب خیابان مولوی
تکیه امین‌الضرب در خیابان ری
تکیه بربری‌ها نزدیک عمارت مسعودیه
تکیه پیرزن در محله عودلاجان
تکیه زرگرها در محله چاله میدان
تکیه زنبورکخانه بعد از خیابان سیروس
تکیه عرب‌ها در خیابان ناصر خسرو
تکیه قاطرچی‌ها در محله کوچه غریبان
تکیه کورها در کوچه غریبان
تکیه نوروزخان نرسیده به بازار آهنگرها
تکیه هفت‌تن در بازار کنار مسجد هفت‌تن
تکیه حلبی‌سازها در بازار بی الحرمین (بین مسجد امام و مسجد جامع تهران)
تکیه حسام‌السلطنه (عموی ناصرالدین شاه و فاتح هرات) در محله بازار
تکیه عزت‌الدوله (خواهر ناصرالدین شاه) در شرق خیابان سیروس
تکیه چال حصار
تکیه چال حصار از تکایای قدیم ومعروف تهران است که چون در یک محله پرجمعیت قرار داشت غالبا مراسم سوگواری و تعزیه در آن برپا میشد. اهمیت آن این بود که خبر برگزاری مراسم در این تکیه در روزنامه های نیمه رسمی آن زمان از جمله وقایع اتفاقیه (شماره ۲۹۳ تاریخ ۱۲۷۳) منتشر می شده است.
تکیه عباس‌آباد
تکیه عباس‌آباد در انتهای بازار عباس آباد قرار داشت و ظاهرا از ساخته های حاج میرزا آقاسی صدر اعظم محمدشاه قاجار بوده است، این تکیه پیش از ساخته شدن تکیه دولت در کاخ گلستان مهمترین تکیه تهران به شمار می‌رفته است.
لیدی شیل همسر وزیر مختار انگلیس در ایران در خاطرات خود درباره برگزاری مراسم عزاداری در زمان ناصرالدین شاه در تکیه عباس‌آباد می‌نویسد: «...جایگاه مخصوص شاه در بالا و رو به روی صحنه قرار داشت و در سمت راست آن ابتدا جایگاه عموهای شاه و صدراعظم (امیرکبیر) و پس از آن به ترتیب محل نشستن وزیر مختار انگلیس و وزیر مختار روسیه و دیگران بود. در سمت چپ جایگاه مادر شاه، زنهای شاه، همسر صدراعظم من و همسر وزیر مختار روسیه قرار داشت. در حین مراسم با پذیرایی مستمر با چای قهوه و قلیان رفع خستگی تماشاگران میشد محوطه نمایش یک سکوی گرد در وسط تکیه بود و مردم عادی دورادور آن نشسته بودند. محل زنها و مردم‌ها از هم جدا بود.»
هر اندازه از عصر ناصرالدین شاه دور و به دوره پهلوی نزدیک می‌شویم از اهمیت تکیه کاسته می‌شود و نه تنها تکایای جدید احداث نمی‌شود، بلکه آنچه هم وجود دارد اندک اندک از میان می‌رود، چنان که در خیابان‌کشی‌های جدید از میان رفت و قسمتی دیگر به پارک تبدیل شد، قسمتی دیگر هم از آنچه باقی مانده بود به صورت حراج به فروش گذاشته شد.اکنون تعداد تکیه‌های باقیمانده از دوران قدیم تهران به تعداد انگشتان دست‌ها می‌رسد.(جغرافیای تاریخی تهران. محسن معتمدی. مرکز نشر دانشگاهی. ۱۳۸۱).
حسینیه ارشادحسینیهها
حسینیه علاوه بر آنکه محل روضه‌خوانی و عزاداری است، مراکز فرهنگی مذهبی هستند که در دوره های مختلف و همزمان با تحولات سیاسی اجتماعی محلی برای سخنرانی های مذهبی و سیاسی شد. حسینیه ها عموما معماری متفاوت از تکیه‌ها دارند، فضاهایی شبیه مساجد شیعیان دارند و اغلب دارای کتابخانه هم هستند. حسینیه‌های مشهور از دوره قاجار تا سال ۱۳۵۰ عبارتند از :
حسینیه ارشاد در خیابان شریعتی (شمیران)
حسینیه اصفهانی‌ها در خیابان آب‌منگل
حسینیه آیت‌الله استرآبادی در خیابان پامنار
حسینیه تیمچه در بازار کفاش‌ها
حسینیه حاج سیدآقا جواهری در سرچشمه
حسینیه سادات اخوی در خیابان سیروس
حسینیه سیداسماعیل صراف در نزدیک بازار
حسینیه محمد شیرازی در خیابان پامنار
حسینیه سیدهاشم شیرازی در خیابان شاه‌آباد
حسینیه عضدالملک(نایب السلطنه) در ضلع جنوبی پارک شهر
حسینیه حاج سیدحسن احمدزاده در خیابان زرگنده
هیات‌ها و حسینیه‌ها یکی از مردمی‌ترین تشکل‌های موجود جهان هستند، حسینیه‌ها مرکز جلسات هیات‌های مذهبی هستند و تعلیم قرآن، آموزش احکام، وعظ و سخنرانی، خواندن روضه و خواندن ادعیه در آنها رواج دارد. امروزه حتی می‌توان هیات‌های مذهبی را یافت که در دوره قاجاریه تاسیس شده و تا به امروز -به‌رغم فشار دولت‌های پهلوی- به کار خود ادامه می‌داده‌اند. کارکردهای حسینیه‌ها را می‌توان اقامه عزا، تعظیم شعائر دینی، تعمیق دانش دینی و تقویت حافظه تاریخی جامعه شیعه ایران دانست.
حسینیه(تکیه) سادات اخویتکیه حلبی‌سازها و حسینیه بزازها / زینبیه و سجادیه عناوین جدید اماکن مذهبی
سعید روشن مدیر موسسه تهران‌شناسی در گفت‌وگو با خبرنگار میراث‌فرهنگی ایران اکونومیست درباره تکایا و حسینیه‌های قدیمی تهران اظهار داشت: حلبی‌سازها به تکیه صدرالعلما هم شناخته می‌شود، این صنف در آن تاریخ کسانی بودند که سقف‌های شیروانی می‌ساختند و صنف بودند. مکانی که آن زمان حلبی‌سازها در آن تکیه داشتند همچنان باقی است، اما نام و عنوان تغییر کرده است و به حسینیه حلبی‌سازها تبدیل شده‌اند. تکیه یا حسینیه سادات اخوی از نمونه های بارز این نوع تغییر نام است.
وی افزود: حسینیه بزارها (پارچه‌فروشان) هم یکی از قدیمی‌ترین مکان‌های عزاداری اصناف در تهران است، هنوز هم یکی از مراسم‌های باشکوه محرم را برگزار می‌کنند، در چهارراه گلوبندک هستند و همان نام را دارند، فقط شکل و شمایل کمی مدرن‌تر شده است.
تکیه بزارهاروشن تصریح کرد: از مجموع تکیه‌های تهران برخی تغییر نام دادند، برخی هم که به نام اشخاص بودند بعد از فوت بانیان آن برچیده شدند، آن گروه از تکایایی که صنفی بودند مانند خرازها که مراسم عزا را در مسجد ملک برگزار می‌کنند، اما برخی صنف‌ها که از بین رفتند، تکیه‌هاشان نیز جمع آوری شدند. شمیران، تجریش، دزارشیب، دربند که محله‌های قدیمی تهران هستند، تکیه‌های آنها نیز پابرجاست یا مانند دربند به حسینیه دربند تغییر نام داده‌اند. البته در چند دهه اخیر برای مکان‌های فرهنگی مذهبی عناوینی مانند زینبیه و سجادیه هم انتخاب می‌شود، که مشخص است جدید است.
تکیه کورها و تکیه پیرزن
پژوهشگر تهران‌شناس خاطرنشان کرد: برخی تکیه‌ها که محلی بودند و شهرت چندانی نداشتند برای قبل از توسعه شهر تهران در زمان ناصرالدین شاه قاجار فعالیت می‌کردند، تکیه کورها و تکیه پیرزن از همین نوع تکایا هستند که مکان‌های مفصلی نداشتند، در این تکایا افراد شاخص و سرشناسی نبودند یا روضه‌خوان‌های مشهوری نداشتند، همچنین اطلاعات محلی دقیق و زیادی در دسترس نیست؛ برعکسِ تکیه‌هایی مانند تکیه دولت یا حسینیه سادات اخوی. حتی برخی از تکیه‌های معروف در خاطره نویسی و سفرنامه های افراد مشهور نام برده شده اند.
روشن توضیح داد: در تکیه کورها یا بانی و متولی آن فرد نابینایی بوده یا جمعی از نابینایان دور هم جمع میشدند و مراسم عزاداری برگزار می‌کردند. حتی شاید بیناها هم آنجا می رفتند، در حال حاضر فقط نام عنوان آن و محدوده محلی آن باقی مانده است. در صورتی تکیه شوفرها و سوپورها که برای دوره پهلوی دوم است صنفی و فعال هستند و عزاداری هم می کنند. در تکیه سوپورها در دزاشیب نه همان گروه بانی اولیه بلکه گروه دیگری همچنان در همان محله و کوچه مراسم برگزار می کنند. تکیه شوفرها هم برقرار است و تعزیه هم برگزار می کنند.
