ظرفیت‌های اقتصادی برای کاهش تنش در منطقه

آخرین بار در سال ۱۳۶۲، شینارو آبه، پدر نخست‌وزیر فعلی به ایران سفر کرده بود. شینزو آبه در حالی خود را برای این سفر آماده می‌کند که بعد از شدت گرفتن تنش میان ایران و امریکا و دیدار اخیر آبه با ترامپ، این گمانه قوت گرفت که او حامل پیام مهمی از طرف واشنگتن برای ایران است تا بحرانی که به واسطه خروج یک جانبه امریکا از برجام ایجاد شد، کاهش یابد. این گمانه‌ها در حالی است که برخی مقامات ژاپنی تاکید کردند که او نه یک میانجی و نه حامل پیامی از جانب امریکا است.
در این راستا، ما یک مقام بلندپایه وزارت خارجه ژاپن که نامش در رسانه‌ها فاش نشد، به ژاپن تایمز گفت که هدف اصلی نخست‌وزیر این است که تنش‌ها را کاهش داده و از بدتر شدن اوضاع جلوگیری کند. ما هیچ برنامه غافلگیرکننده‌ای نداریم. نخست‌وزیر به عنوان یک میانجی یا پیام‌آور به تهران نخواهد رفت. از طرفی ژاپن حامی هیچیک از طرفین ایران و امریکا نیست. هرچند اظهارات ژاپنی‌ها محافظه‌کارانه است اما باید این نکته را مدنظر قرار داد که توقعات بالای سیاسی و دیپلماسی بر سفر آبه سایه افکنده و سامورایی‌ها درصدد هستند تا از این طریق ریسک ماموریت دیپلماتیک نخست‌وزیر را به حداقل برسانند.
ماموریت آبه، کاهش موقت تنش‌ها
سفر آبه به ایران، ابعاد قابل اهمیت فراوانی دارد. هر چند ژاپن یکی از هم‌پیمانان امریکا است اما همواره رابطه خوبی با کشورهای خاورمیانه و آسیایی نیز داشته است. این سفر از آن جهت اهمیت می‌یابد که اواخر ماه مه‌، دونالد ترامپ در سفری چهار روزه به ژاپن، با امپراتور این کشور و دیگر مقامات ژاپنی دیدار و گفت‌وگو کرد. محورهای این سفر چهار روزه، مساله تحریم ایران و کره شمالی در کنار افزایش حجم تجارت بین امریکا و ژاپن بود. نکته دیگر در سفر ترامپ به ژاپن در اظهارنظر ترامپ نهفته است.
رییس‌جمهور امریکا در همان ابتدای نشست خود با نخست‌وزیر ژاپن اعلام کرده بود: «من می‌دانم که نخست‌وزیر آبه و کشور ژاپن روابط بسیار خوبی با ایران دارند. بنابراین منتظر می‌مانیم تا ببینیم که چه پیش می‌آید.»
هر چند بسیاری از تحلیلگران مسائل خاورمیانه در ژاپن هشدار داده‌اند که ممکن است آبه شینزو در نهایت دست خالی از تهران به توکیو بازگردد. چرا که ژاپن برای هر گونه میانجیگری، در ابتدا باید امریکا را وادار به بازگشت به موقعیت قبلی یعنی سال امضای برجام کند. اما این کار غیرممکن است چرا که قدرت‌های دیگر از جمله فرانسه و آلمان نیز نتوانستند امریکا را مجبور به بازگشت کنند. از سوی دیگر ایران به عنوان یکی از تامین‌کنندگان سنتی انرژی مورد نیاز ژاپن به شمار می‌رود و طبیعی است که نخست‌وزیر برای کاهش تنش‌ها در منطقه خاورمیانه و دریافت مجوز واردات نفت از ایران، انگیزه لازم را داشته باشد.
از سویی دیگر مرتضی رحمانی‌موحد، سفیر ایران در ژاپن در مورد ظرفیت‌های اقتصادی ژاپن برای گسترش روابط با ایران می‌گوید: در این رابطه در تلاش هستیم مکانیسم مالی خاصی را با ژاپنی‌ها طراحی کنیم که براساس آن تبادلات مالی بین دو کشور و همچنین بین شرکت‌ها تسهیل شود تا از این طریق شاهد افزایش مبادلات اقتصادی بین دو کشور باشیم. رحمانی‌موحد تاکید کرد که ایران انتظار دارد ژاپن در جهت برقراری و تسهیل ارتباطات تجاری - اقتصادی و گسترش آن و همچنین استمرار خرید نفت از ایران گام بردارد و در خصوص اجرای تعهدات اقتصادی برجام و قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت سازمان ملل، اقدامات لازم را به عمل آورد.
۹۰ سال رابطه دیپلماتیک با ایران
۹۰ سال است که بین ایران و ژاپن رابطه رسمی دیپلماتیک برقرار است. این رابطه از حدود خرید نفت فراتر رفته و ژاپن در بسیاری از طرح‌های ایران، سرمایه‌گذاری کرده است. با وجود ۹۰ سال رابطه استراتژیک ایران و ژاپن که در چند سال آن، تحریم‌ها دست و پای دو کشور را برای مبادله بیشتر بسته بود، اما توسعه روابط بین دو کشور همواره یکی از گزینه‌های پیش روی دو کشور بود. بر این اساس بیش از ۲ میلیارد دلار تجارت نفتی و ۵۷ میلیون دلار صادرات غیرنفتی نتیجه مبادلات تجاری ایران و ژاپن در سال ۹۷ بوده است.
در طول سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۶، حجم مبادلات ایران و ژاپن، دستخوش تغییر فراوانی شده است. طبق آمار اتاق بازرگانی در سال ۸۹ صادرات کالا به ژاپن ۴۵۸ میلیون دلار و واردات نیز ۱۵۶۸ میلیون دلار بود. در دوران تحریم صادرات، به شدت کاهش یافت و در سال ۱۳۹۱ صادرات و واردات به رقم‌های ۵۸ و ۵۸۴ میلیون دلار رسید. اما طبق آخرین آمارهای گمرک در سال ۹۷، واردات به ۴۳۱ و صادرات نیز به ۲۴۱ میلیون دلار رسید. مناسبات نفتی ایران با ژاپن، متفاوت‌تر از سایر کشورها است. به عنوان مثال در سال ۱۹۵۲ که یک سال از ملی شدن صنعت نفت ایران گذشت و بسیاری از کشورها خرید نفت از ایران را تحریم کردند، شرکت ایده میتسو، نفتکشی را برای خرید نفت به ایران فرستاد. این اتفاق در زمانی که ایران درگیری‌های داخلی و خارجی داشت و کشورها تحریم نفت را برای فشار به ایران انتخاب کردند، تاثیر شگرفی بر روابط دوستانه بین دو کشور گذاشت.
آمارها نشان می‌دهد که روابط اقتصادی ایران و ژاپن به خصوص در زمینه انرژی، از سال ۲۰۱۲ میلادی و با اعمال تحریم‌های اقتصادی سازمان ملل بر ایران، کاهش داشته است. تا قبل از این تحریم‌ها، ایران نزدیک به ۱۵ درصد از نفت ژاپن را تامین می‌کرد اما بعد از تحریم‌های دور قبل به حدود ۵ درصد و ۱۶۵ هزار بشکه رسید. بعد از خروج یک‌جانبه امریکا از برجام، ژاپن به دنبال جایگزین برای نفت ایران بود. آخرین محموله نفت ایران در اوایل اکتبر سال گذشته به ژاپن رسید، زیرا پالایشگاه‌ها و بانک‌های ژاپنی تلاش داشتند کلیه مبادلات مربوط به نفت را پیش از آغاز تحریم‌های امریکا تسویه کنند.
میزان واردات نفت ژاپن از ایران در ماه اگوست سال گذشته روزانه ۱۸۳ هزار بشکه بود که این مقدار در ماه سپتامبر به ۴۳ هزار بشکه رسید. بعد از بازگشت تحریم‌ها و در مهلت ۱۸۰ روزه معافیت‌ها، واردات نفت خام این کشور از ایران ۴۲ درصد به صورت ماهانه کاهش یافت و در ماه آوریل به ۱۶۹ هزار بشکه در روز رسیده است. این کاهش یک ماه پس از افزایش واردات این کشور از ایران تا ۲۹۲ هزار بشکه در روز اتفاق افتاد. ژاپن واردات نفت ایران را به خاطر تحریم‌های امریکا متوقف کرده بود به طوری که در ماه آوریل، پالایشگاه‌های ژاپن واردات نفت از ایران را پس از افزایش تنش‌های ژئوپلیتیکی بین واشنگتن و ایران و لغو معافیت‌ها تعلیق کردند اما تا ماه مارس به خرید خود در حجم کم ادامه دادند. با وجود اینکه ژاپن ۸۰ درصد از انرژی مورد نیاز خود را وارد می‌کند و جزو مشتری‌های بزرگ نفت ایران است، با تحریم‌های امریکا دچار مشکلات فراوانی شده است. به نظر می‌رسد نخست‌وزیر ژاپن به دنبال راهی برای واردات نفت از ایران باشد تا بتواند همچنان یکی از قدرت‌های اقتصادی جهان باقی بماند.
روابط اقتصادی موثر
علاقه‌مندی ژاپنی‌ها برای حفظ ارتباط با ایران بسیار بالا است و این امیدواری وجود دارد تا با دیدار نخست‌وزیر ژاپن از ایران بخشی از این محدودیت‌ها برطرف و رابطه خوب گذشته بازگردد. همچنین پیش از این کمیته مشترک بازرگانی میان ایران و ژاپن تشکیل شده که در حال تبدیل شدن به اتاق بازرگانی است و به زودی شاهد تاسیس اتاق مشترک ایران و ژاپن خواهیم بود. در حال حاضر بخش اعظم صادرات غیرنفتی ایران به ژاپن را خشکبار، فرش، انواع کنسانتره میوه تشکیل می‌دهد و در مقابل واردات ما بیشتر شامل ماشین‌آلات و لوازم بخش الکترونیکی است.
در عین حال تا قبل از این تحریم‌ها، ایران نزدیک به ۱۵ درصد از نفت ژاپن را تامین می‌کرد اما بعد از تحریم‌ها به حدود ۵ درصد رسید و اکنون نیز کاملاً متوقف شده است. انتظار می‌رود آبه شینزو، نخست‌وزیر ژاپن در جریان سفر به ایران راه‌های گسترش این بخش از مناسبات را مورد رایزنی قرار دهد. افزون بر این، ایران در پاره‌ای از اوقات نزدیک به ۷۰ درصد از کل ۸۵ درصد از نفت مورد نیاز ژاپن را تامین کرده است و اکنون رقابت سختی با کشورهایی نظیر عربستان و امارات دارد به هر صورت امیدواری‌های زیادی وجود دارد که آبه بتواند از امریکا معافیت‌هایی بگیرد و خریدهای نفتی کشورش را از ایران ادامه دهد. ژاپن نمی‌خواهد فقط به یکی دو منبع از خاورمیانه مانند عربستان و امارات وابسته باشد این کشورها هم نمی‌توانند امنیت انرژی ژاپن را تأمین کنند هر اختلالی در نفت‌رسانی از سوی این دو کشور یک زیان بزرگ برای سومین اقتصاد دنیا خواهد بود.
منبع: روزنامه اعتماد