هرچند نگارش گزارش در خصوص اولین پالایشگاه کشور می‌تواند جذاب باشد، اما آنچه که در این گزارش به آن می‌پردازیم وضعیت صنعت پالایش در کشور است که علی‌رغم تلاش‌های صورت گرفته به منظور افزایش ظرفیت پالایش، اما همچنان روزانه یک میلیون و 800 هزار بشکه نفت خام بیشتر در کشور پالایش نمی‌شود که حجم قابل توجهی از فرآیند این پالایش تبدیل به نفت کوره و مازوت می‌شود که در بین دیگر فراورده‌های نفتی ارزش خاصی ندارد. هرچند که پالایشگاه میعانات گازی ستاره خلیج فارس نیز رفته‌رفته به مدار تولید می‌آید، اما این پالایشگاه نفت خام را پالایش نمی‌کند بلکه خوراک آن، میعانات گازی است. به هرحال اگر با اغماض آن را نیز به عنوان پالایش نفت خام محاسبه کنیم با اضافه شدن پالایشگاه ستاره خلیج فارس با ظرفیت 360 هزار بشکه میعانات در روز، این رقم به 16/2 میلیون بشکه در روز خواهد رسید.
هر چند که برنامه‌ریزی و مطالعه برای راه‌اندازی پالایشگاه‌های نفتی متعددی در ابتدای برنامه چهارم توسعه انجام شده است، اما هیچ‌کدام تا به امروز به ثمر ننشسته است. با راه‌اندازی پروژه‌های جدید پالایشی، ظرفیت پالایشی کشور به حدود چهار میلیون بشکه در روز و معادل با میزان تولید فعلی کشور می‌رسد.
وضعیت پالایشگاه‌های موجود کشور
به طور کلی پالایشگاه‌ها را با توجه به خوراک ورودی آنها به دو نوع پالایشگاه نفتی و پالایشگاه میعانات گازی تقسیم‌بندی می‌کنند. مطابق با این تقسیم‌بندی، تمام پالایشگاه‌های کشور تا قبل از راه‌اندازی فاز اول پالایشگاه ستاره خلیج فارس، نفتی محسوب می‌شوند و این پالایشگاه به عنوان اولین پالایشگاه میعانات گازی در کشور محسوب می‌گردد.
پالایشگاه‌های نفتی
صنعت پالایش نفت، صنعتی است که با آن از تفکیک و تصفیه نفت خام، محصولات متنوع و باارزشی از قبیل گاز مایع، سوخت اتومبیل و هواپیما، سوخت موتورهای دیزل، نفت سفید، حلال‌های نفتی، مواد اولیه صنایع پتروشیمی، روغن موتور، انواع گریس و روغن‌های روان‌کننده و ده‌ها فرآورده دیگر تولید می‌شود. پالایشگاه از یک طرف در بخش پایین‌دستی صنعت نفت قرار می‌گیرد و از طرف دیگر محصولات ناشی از تقطیر این صنعت به عنوان خوراک سایر صنایع بالادست و پایین‌دست کاربرد دارد.
همان‌طور که اشاره شد، ظرفیت پالایش نفت خام در کشور، دو دهه است که تغییر خاصی نکرده است.
در این میان پالایشگاه امام خمینی در شازند اراک و پالایشگاه بندرعباس به عنوان جدیدترین پالایشگاه‌های نفتی کشور به حساب می‌آیند. پس از راه‌اندازی پالایشگاه بندرعباس در سال 1376 هیچ پروژه پالایشی مستقل جدیدی در کشور به اتمام نرسیده است هرچند که باید خاطرنشان کرد، بعضا در کنار پالایشگاه‌های موجود، طرح‌های توسعه‌ای و افزایش بهره‌وری تأسیس یا در حال راه‌اندازی است.
پالایشگاه‌های در حال تأسیس کشور
در ابتدای برنامه چهارم توسعه مطالعاتی به منظور ساخت هفت پالایشگاه جدید نفتی آغاز شد و مطابق با این مطالعات ساخت پالایشگاه‌های جدید نفت و میعانات گازی ستاره خلیج فارس، هرمز بندرعباس، پارس شیراز، کاسپین گلستان، آناهیتا کرمانشاه، شهریار تبریز و نفت سنگین خوزستان در دستور کار قرار گرفت؛ اما بیش از 10 سال می‌گذرد و این پالایشگاه‌ها هنوز به نتیجه نرسیده‌اند.
در این میان، تنها فاز اول پالایشگاه میعانات گازی ستاره خلیج فارس به بهره‌برداری رسیده است. پروژه‌ای که در حال حاضر 12 میلیون لیتر بنزین یورو 5 به صورت روزانه تولید می‌کند و در صورت افتتاح کامل آن، نیاز کشور به بنزین وارداتی، مرتفع خواهد شد.
پالایشگاه نفت خام فوق سنگین هرمز با ظرفیت 300 هزار بشکه در روز و با چهارمیلیارد دلار سرمایه‌گذاری مقرر بود در کنار پالایشگاه بندرعباس ساخته شود و سپس طی برنامه ششم توسعه، مردادماه سال گذشته، صحبت از انتقال پالایشگاه هرمز از بندرعباس به جاسک مطرح شد. عملیات اجرایی پالایشگاه هرمز در سال 1385 آغاز شده بود و انتظار می‌رفت در سال 1391 به بهره‌برداری برسد.
پالایشگاه نفت کاسپین گلستان (گرگان) قرار بود تا پنج سال پیش تکمیل شود. با تکمیل آن امکان پالایش و فرآورش روزانه 300 هزار بشکه نفت خام تولیدی کشورهای حاشیه دریای خزر فراهم می‌شود.
همچنین پالایشگاه آناهیتا نیز برای جلوگیری از خام فروشی و تبدیل آن به فرآورده‌های با ارزش افزوده بیشتر و برای رفع نیاز منطقه غرب کشور به فرآورده‌های نفتی درنظر گرفته شده است. به‌علاوه به دلیل قدمت و فرسودگی واحدهای پالایشگاه موجود کرمانشاه، موقعیت این پالایشگاه در درون‌شهر و لزوم جابه‌جایی آن به دلیل الزامات زیست محیطی، احداث پالایشگاه آناهیتا با ظرفیت تولید 150 هزار بشکه، مورد توجه مسئولان قرارگرفت و در دی‌ماه سال 1385 به تصویب هیات محترم وزیران رسید.
یکی دیگر از هفت پالایشگاه طراحی شده، پالایشگاه شهریار است که مقرر بود تا سال 1390 در منطقه آذربایجان به بهره‌برداری
برسد. این پروژه با ظرفیت اسمی 150 هزار بشکه در روز شامل تولید بنزین به
ظرفیت 4/11میلیون لیتر و گازوئیل به ظرفیت 33/12میلیون لیتر در روز به
عنوان یکی از
اهداف بود.
اما پالایشگاه خوزستان که دیگر پروژه در دست ساخت است، به عنوان پالایشگاه دوم آبادان با هدف پالایش نفت خام فوق سنگین میدان‌های نفتی آزادگان و یادآوران و تولید فرآورده‌های سبک مانند بنزین و نفت‌گاز به ظرفیت 180 هزار بشکه درروز در دستور کار قرار گرفت. عملیات اجرایی پالایشگاه دوم آبادان نیز مقرر بود براساس برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته، تا پایان سال 1390 به پایان برسد.
پالایشگاه‌های میعانات گازی
همان‌طور که پیش از این نیز اشاره شد، پالایشگاه‌ها به دو دسته نفتی و میعانات گازی تقسیم می‌شوند. ایران تا پیش از راه‌اندازی فاز اول پالایشگاه ستاره خلیج‌فارس در حوزه پالایشگاه از نوع میعانات گازی، فاقد چنین پالایشگاهی بود. با افتتاح کامل این پالایشگاه 360 هزار بشکه در روز به ظرفیت پالایشی کشور از میعانات گازی افزوده خواهد شد.
بزرگ‌ترین پالایشگاه میعانات گازی دنیا
به غیر از موارد بالا، بایستی طرح فراگیر پالایشی سیراف را نیز اضافه کرد. تا پیش از این طرح، پالایشگاه ستاره خلیج فارس به عنوان بزرگ‌ترین واحد پالایشی دنیا با ظرفیت 360 هزار بشکه در روز بود که در صورت راه‌اندازی سیراف، عنوان بزرگ‌ترین پالایشگاه میعانات گازی دنیا را سیراف به خود اختصاص می‌دهد. به گفته علیرضا صادق‌آبادی، مدیرعامل شرکت ملی پالایش و پخش ایران، طرح فراگیر پالایشی سیراف با ظرفیت 480 هزار بشکه میعانات گازی، به عنوان بزرگ‌ترین پالایشگاه میعانات گازی دنیا خواهد بود که در سال 1394 عملیات اجرایی آن شروع شده است. این طرح با هدف جلوگیری از خام‌فروشی میعانات گازی، ایجاد ارزش افزوده و اشتغال‌زایی احداث می‌شود. محصولات اصلی پالایشگاه‌های سیراف شامل گاز مایع تصفیه‌شده، نفتای سبک و سنگین تصفیه شده، سوخت جت و نفت گاز (مطابق با استاندارد یورو 5) است که ظرفیت تولید سالانه آنها در مجموع هشت پالایشگاه حدود 20 میلیون تن در سال خواهد بود. که بدین ترتیب پالایشگاه‌های میعانات گازی سیراف حدود 22 درصد به ظرفیت پالایشی کشور اضافه خواهند کرد.
خلاصی از خام فروشی، ورود به عرصه صادرات فرآورده
ظرفیت فعلی پالایشی کشور بدون در نظر گرفتن پالایشگاه ستاره خلیج فارس در حدود 8/1 میلیون بشکه است. اگر طرح فراگیر پالایشی سیراف با ظرفیت 460 هزار بشکه‌ای در روز را نیز به مجموعه پالایشگاه‌های در حال تأسیس کشور (حدود 7/1میلیون بشکه) اضافه کنیم، نزدیک به 2/2 میلیون بشکه، طرح پالایشی در شرف بهره‌برداری در کشور وجود دارد.
از مجموع این دو عدد به ظرفیت چهار میلیون بشکه‌ای در روز می‌رسیم که تقریبا معادل با ظرفیت تولید نفت خام و میعانات در کشور است. با تکمیل این پروژه‌ها، کشور در مسیر فروش فرآورده به جای خام فروشی قرار می‌گیرد.
مسیری که علاوه بر ایجاد ارزش افزوده و درآمد بالاتر، کشور را از واردات فرآورده به صادرات کننده آن تبدیل می‌کند. همچنین با تکمیل زنجیره ارزش این صنعت، تولید و اشتغال زایی در
پایین دست صنعت نفت نیز افزایش خواهد یافت.
اما شاید مهم‌ترین تاثیر آن در بحث مربوط به تحریم‌های حوزه فروش نفت برای ایران باشد چراکه علی‌رغم توافق برجام، سایه تحریم، علی‌الخصوص فروش نفت، کماکان بر سر کشور ما وجود دارد. صادرات فرآورده نسبت به نفت خام از این جهت حائز اهمیت است که محدودیت در تعداد و نوع مشتریان که علی‌القاعده پالایشگاه‌های معدودی در دنیا با گرید خوراک مشخص هستند را از بین می‌برد.
در فروش فرآورده‌های نفتی، تعداد مشتریان از ده‌ها مورد به هزاران مورد بدل خواهد شد که این مساله، اولین عامل در خنثی‌سازی تحریم خواهد بود. همچنین محموله‌های فروش فرآورده قابلیت فروش جزئی‌تر نسبت به نفت خام را بخصوص در سطح منطقه فراهم می‌کند که همین خرد شدن و تعدد محموله‌های فرآورده نیز عامل دیگری برای کاهش احتمال شناسایی و تحریم‌های مربوطه خواهد بود.
