آب شرب یکسال کشور از آسمان بارید اما کجا رفت؟

میزان مصرف آب شرب در کشور سالانه چیزی در حدود 5 تا 6 میلیارد مترمکعب است. این نیاز که تقریبا 60 درصد از آن از ذخایر سدهای کشور و به عبارتی منابع سطحی تأمین می شود و حدود 40 درصد از آن از منابع زیرزمینی استحصال می شود، گاها در فصول گرم سال با تنش در بخش تأمین مواجه است.

در فاصله روزهای ششم تا هشتم بهمن ماه سال جاری گسترش موج بارش ها، در اقصی نقاط کشور موجب بارش باران و برف شد. طبق گزارش رسمی شرکت مدیریت منابع آب ایران حجم بارش های 48 ساعته به 5 میلیارد و 200 میلیون مترمکعب رسید؛ یعنی به میزان مصرف یک سال آب شرب کشور از آسمان باران و برف بارید.

شاید در ابتدا این تصور ایجاد شود که با بارش های 5 میلیارد مترمکعبی، دیگر نباید نگران تأمین آب شرب سال آینده کشور باشیم، اما این تصور اشتباه است. غالبا حدود 70 درصد بارش ها دوباره تبخیر می شوند و تنها حدود 30 درصد آنها باقی می ماند. از این 30 درصد بخشی با جریان یافتن در کوهپایه ها و دشت ها به آب های سطحی تبدیل شده و بخشی نیز با نفوذ در زمین به سفره های زیرزمینی می پیوندند.

بخشی که به صورت طبیعی در مسیر جریان یافتن خود به زمین نفوذ می کند کمک کننده احیای سفره های زیرزمینی است. بخشی که بر روی زمین جریان می یابد اغلب به رودخانه های جاری کشور که در طی سالیان دراز تبدیل به مسیرهای طبیعی عبور آب های جاری هر منطقه شده اند، می ریزد.

نکته ای که وجود دارد این است که ما در همه ایام سال شاهد بارش های 5 میلیارد مترمکعبی در 48 ساعت نیستیم، این رخداد نیز در سال آبی 96 - 97 تا امروز فقط یکبار در همین فاصله ششم تا هشتم بهمن ماه رخ داده است. از اینرو بهتر است روی کنترل بهینه و مهار هر چه بیشتر این حجم از آب برنامه ریزی کنیم.

ما تنها می توانیم روی بخشی از بارش ها که در جریان طبیعی خود به رودخانه های کشور می رسند، برنامه ریزی داشته باشیم. مدیریت و برنامه ریزی روی بارش هایی که به منابع آب های سطحی کشور اضافه می شوند، از طریق سازه های آب‌بند که به اسم سد آنها را می شناسیم صورت می گیرد. سدهای کشور امروز مهمترین محل اتکای تأمین آب شرب هستند.

اما تمامی رودخانه های ایران به مخازن سدها ختم نمی شود و شاهد این هستیم که آب شیرینی که از آسمان نازل شده و بر پیکره رودخانه ها جریان می یابد، بعضا بدون هیچ گونه استفاده ای از مرزهای خاکی و آبی کشور عبور می کند و سالانه میلیاردها مترمکعب آب بدون استفاده از مرزهای کشور خارج می شود. از اینرو تنها بخشی از بارش هایی که در رودخانه ها جریان یافته در مخازن سدهای کشور برای تأمین مدیریت شده نیاز آبی در طول سال مهار می شود.

بخش کمی از بارش ها (نسبت به میزان بارش ها در مناطق غیرشهری) نیز در شهرها به صورت برف و یا باران صورت می گیرد که در بارش 48 ساعته اخیر نیز شهرهای مختلفی با بارش برف و باران مواجه بوده اند. اما هیچ سیستم مجزایی برای جمع آوری آب باران و برف در شهرهای کشور وجود ندارد و تمامی این بارش ها به همراه آلایندگی هایی که در سطح شهر جذب می کنند به سیستم فاضلاب شهری ختم می شود و با هزینه قابل توجه تصفیه شده اما بخش کمی از این پساب تصفیه شده دوباره به مصرف می رسد و بخش زیادی از آن دوباره رهاسازی می شود.

کشور ایران کشوری است که حجم بارش های آن کمتر از یک سوم متوسط بارش های جهان است؛ بارش های آن سیکل منظمی نداشته و پراکندگی بارش ها بسیار زیاد است. ایران کشوری سیل خیز است که در طول سالها (مخصوصا ماههای پایانی زمستان و ابتدایی بهار) منابع آبی ناشی از ذوب شدن برف ها و بروز باران های سیل آسا به جاری شدن حجم زیادی از آب در زمانی کوتاه منجر می شود که اگر سیستم های مهار آب‌های با دبی بالا را در نقاط مختلف کشور تعبیه نکنیم (سدهای بزرگ در برخی نقاط کشور و سیستم های آبخیزداری و آبخوان داری در برخی نقاط که باید متناسب با ظرفیت ها تعیین شوند)، هم شاهد خسارت های ناشی از بروز سیلاب ها در مناطق مسکونی خواهیم بود و هم حجم زیادی از آبی که با حجم زیاد در بازه زمانی مثلا 48 ساعته باریده را به راحتی از دست می دهیم.