پدیده تغییر اقلیم پدیده تعریف شده ای است و ارتباط مستقیمی با تخریب سرزمین و بیابانزایی دارد و به همین دلیل راهکار ورود به پایان تغییر اقلیم، مقابله با بیابانزایی به صورت هماهنگ، علمی و تعریف شده است.
با این مقدمه نگاهی می اندازیم به وضعیت خوزستان و وضعیت فوق بحرانی ریزگردها در سال ۹۴ و ۹۵ که توام با آسیب های متعدد بود.
وضعیت فوق بحرانی در خوزستان
خوزستان در سال ۹۴ به عنوان یکی از آلوده‌ترین شهرهای جهان شناخته شد. روزهایی که ریزگردها باعث مشکلات تنفسی ساکنان این شهر شده بود. در آبان ۱۳۹۴ در پی بارش باران اسیدی در این استان، برای صدها نفر مشکلات تنفسی پیش آمد که آنان را به بیمارستان کشاند.
برای برون رفت از وضعیت فعلی خوزستان و ایلام، سه حوزه باید احیا شوند؛ ۵۵۰هزار هکتار اراضی کشاورزی، بازگرداندن پوشش گیاهی به ۳۵۰هزار هکتار شن زار و بازگرداندن کارون به روزهای پر آب پیشین اما در سال بعد، وضعیت از این هم بدتر شد؛ با قطع آب و برق، خوزستان به حالت نیمه تعطیل درآمد. گرد و غبار شدید و رطوبت زیاد علت این وضعیت اعلام شد.
در همان سال، در طول دو ساعت میزان گرد و خاک هوا از زیر ۱۰۰میکروگرم به بیش از ۱۰هزار میکروگرم رسید، این عدد یعنی آلودگی هوای اهواز ۶۰ برابر استاندارد جهانی است.
برای برون رفت از وضعیت فعلی خوزستان و ایلام، سه حوزه باید احیا شوند؛ ۵۵۰هزار هکتار اراضی کشاورزی، بازگرداندن پوشش گیاهی به ۳۵۰هزار هکتار شن زار و بازگرداندن کارون به روزهای پر آب پیشین.
طرح احیای ۵۵۰هزار هکتار از زمین های کشاورزی
در سفر مقام معظم رهبری در سال ۱۳۷۵ به استان خوزستان، ایشان دستور احیای زمین‌های کشاورزی این استان را صادر کردند. یکسال بعد، طرحی با نام احیای ۵۵۰ هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی استان خوزستان و ایلام آماده و تصویب شد و قرار بود از همان سال اجرای این طرح آغاز شود. در فاصله سال‌های ۷۶ تا ۹۲ فقط حدود ۷۵ هزار هکتار کشاورزی آماده شد، البته آن هم به صورت پراکنده در مناطق مختلف استان خوزستان.
اجرای این طرح بعد از سال ها مسکوت ماندن، در سال ۹۳ با تامین اعتبار از صندوق توسعه ملی، آغاز شد.
حسن روحانی در تاریخ ۲۴ دی ۹۲ این وعده را داده بود که زمین‌های کشاورزی خوزستان را احیا کند. وی در جریان سفر استانی خود به خوزستان در جمع مردم اهواز گفت: «این سرزمین، سرزمینی است که هر مقدار این دولت برای سرمایه‌گذاری تلاش کند، کم است. اولین قدمی که دولت قبل از آغاز این سفر برداشته و بحث‌هایش را انجام داده و به حول و قوه الهی شروع می‌کند، احیای کشاورزی استان خوزستان است. ما برای آباد کردن ۵۵۰ هزار هکتار سرزمین استان به ۱۵۰ هزار میلیارد تومان بودجه نیازمندیم که این رقم در دولت پیش‌بینی شده است«.
رئیس جمهوری تاکید کرد: «ما از طریق صندوق توسعه در طول سه سال آینده همه زمین‌ها را آماده کشت می‌کنیم. در سفر رهبری در حدود ۱۷ سال قبل این برنامه مورد تاکید قرار گرفته و قدم‌هایی هم برداشته شده است که باید تکمیل شود.»
استاندار خوزستان در پاسخ به سوال خبرنگار مهر مبنی بر دلایل بیش از دو دهه مسکوت ماندن این طرح گفت: ما مسئول عملکرد خودمان هستیم؛ دولت‌های گذشته خودشان باید پاسخگو باشند.
وی افزود: در برخی از دولت‌های گذشته شاهد بودیم که منابع سرشاری برای کشور ایجاد شد که می‌توانست با ایجاد زیرساخت‌های اساسی، کشور را بیمه کند، اما متأسفانه این‌گونه نشد.
شریعتی ادامه داد: ما در ۸ سال ۷۵۰ میلیارد دلار فروش نفت و ۲۵۰ میلیارد دلار فروش سرمایه داشتیم؛ این رقم در کشور ما بی‌سابقه بود.
طرحی که هنوز ناتمام مانده است
یدالله شمایلی مدیرعامل موسسه جهاد نصر درباره احیای ۵۵۰هزار هکتار اراضی کشاورزی به خبرنگار مهر گفت: موسسه جهاد نصر عملاً فعالیت خود را در این زمینه از سال ۸۹ آغاز کرد که به دلیل نبود اعتبارات لازم در پنج سال نخست تنها ۱۱۰ هزار هکتار از این اراضی احیا شد.
وی افزود: در این خصوص در سال های گذشته طرح ساخت چند سد و همچنین ایجاد بخشی از شبکه های اصلی و فرعی آبیاری و زهکشی اجرایی شد اما به دلیل کمبود اعتبارات پیشرفت خوبی نداشت. اجرای طرح ۵۵۰ هزار هکتاری مقام معظم رهبری طی سال‌های ۱۳۸۷ تا پایان سال ۱۳۹۲ معادل ۶۶ هزار هکتار در شش سال بوده که به طور متوسط ۱۱ هزار هکتار در سال بوده اما از سال ۹۳ تاکنون به دلیل افزایش اعتبارات، ۱۸۲ هزار هکتار، یعنی سالیانه حدود ۶۰ هزار هکتار بوده است.
شمایلی تصریح کرد: در حال حاضر زیرساخت ها برای مقابله با کانون های داخلی گرد و غبار مهیا شده و در برنامه ششم توسعه نیز ۳۲۰ هزار هکتار از اراضی کانون گرد و غبار تعیین و در دست اقدام قرار می گیرد.
با این حال به نظر می رسد با توجه به اهمیت این طرح و حجم گسترده اراضی باقی مانده و آسیب های موجود، نیاز به تمرکز بیشتر و ورود جدی تر در این حوزه کاملا مشهود است. مسکوت ماندن این طرح به معنای تداوم وضعیت ریزگردهای خوزستان و افزایش مهاجرت است.
بار دیگر این طرح را مرور می کنیم: طرح احیا ۵۵۰هزار هکتار از اراضی خوزستان و ایلام از سوی مقام معظم رهبری در سفر سال۷۵ مطرح شد؛ اولین مرحله عملیات طرح در قانون بودجه سال ۸۷ تحت عنوان وزارت جهاد کشاورزی در سطح ۳۳۲هزار هکتار مصوب شد. در سال ۸۸ به منظور تسریع در اجرای طرح و ابلاغ معاون اول رئیس جمهور وقت موسسه جهاد نصر وارد کار شد، در دی ماه سال۹۲ حسن روحانی در سفر به خوزستان از این طرح اعلام حمایت کرد و با پیشنهاد ایشان به مقام معظم رهبری به منظور تسریع در اجرای طرح مبلغ یک و نیم میلیارد دلار از محل صندوق توسعه ملی به طرح تخصیص یافت.
راه درازی برای احیای اراضی کشاورزی مانده است.
علت پیدایش ریزگردها
می توان گفت منشا اصلی ریزگردها، حدود ۳۵۰هزار هکتار شنزار روان است که از شمال غرب استان و هم مرز با عراق شروع می شود و تا شرق استان ادامه دارد. هفت کانون اصلی ریزگرد داریم که بزرگترین آن به مساحت ۱۱۳ هزار هکتار در جنوب شرق اهواز قرار دارد. کنترل و تثبیت کانون های ریزگرد از سال ۹۴ آغاز شده و تاکنون تنها ۱۰هزار هکتار از مساحت این کانون ها به روش های مختلف اجرا شده است.
از مساحت ۱۱۳ هزار هکتار در جنوب شرقی اهواز، ۴۲هزار هکتار فوق بحرانی است که اسفند سال گذشته وزارت کشاورزی موظف شد در یکسال این کانون را کنترل کندتوفان های گرد و خاک و غبار باعث ایجاد مشکلات متعددی برای کشاورزی، سلامت مردم و تاسیسات برقی شده است. این توفان ها باعث از بین رفتن مزارع، برهنه شدن خاک، صدمه به حیات حیوانی، پرشدن کانال های آبیاری، مسدود شدن جاده ها و همچنین کاهش کیفیت آب و هوا شده است. ضمن اینکه از دست رفتن بهره وری خاک باعث مهاجرت نیروی کار و خالی شدن روستاها و افزایش حاشیه نشینی شده است.
احمد مطیعی مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان خوزستان، با اشاره به علت بحرانی شدن وضعیت ریزگردها گفت: استان خوزستان ۷ کانون اصلی ریزگرد به مساحت ۳۵۰هزار هکتار دارد و بزرگترین آن جنوب شرق اهواز است.
وی درباره علت به وجود آمدن ریزگردها گفت: علت اصلی را باید در کاهش رطوبت و از بین رفتن پوشش گیاهی که عوامل اقلیمی و انسانی در آن دست داشته اند جستجو کرد؛ کاهش و از بین رفتن رطوبت اراضی آبگیر (هورها و تالاب ها) که در اثر کاهش بیلان، رودخانه ها، کاهش بارندگی و تشدید اقدامات انسانی و از بین رفتن پوشش گیاهی حاصل شده عامل ایجاد کانون ها بوده و با وزش باد، ذرات ریز خاک در هوا معلق شده و به حرکت در می آیند.
از سال ۸۱ که ریزگردها شروع شد، بیش از ۸۵درصد آن عوامل خارجی بود و فعالیت و ریزگرد خارجی بوده است، اما الان اثرگذاری کانون های داخلی بالاتر رفته است. ریزگرد خارجی با هوا می آید و طول می کشد که به شهرها برسد اما ریزگرد داخلی چون فاصله اش با مرکز شهرها کم است؛ هم خسارتش بیشتر است و هم سریع تر می رسدوی توضیح داد: از مساحت ۱۱۳ هزار هکتار در جنوب شرقی اهواز، ۴۲هزار هکتار فوق بحرانی است که اسفند سال گذشته وزارت کشاورزی موظف شد در یکسال این کانون را کنترل کند. همان سال مصوب شد که ۷ هزار هکتار نهال در این اراضی کشت شود و قرار شد امسال تا آخر سال نهایی شود.
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان خوزستان گفت: اولویت اول برگشت پوشش گیاهی طبیعی است؛ تا مرتع به کیفیت خوب برگردد. اگر مرتع استعداد داشته باشد طبیعت با قرق و بارش احیا می شود، اما اگر نه، باید درختکاری کنیم.
در صورت تداوم حیات اراضی، تا سه سال آینده ریزگردها ادامه دارد
مدیرکل منابع طبیعی و آبخیزداری استان خوزستان تاکید کرد: نمی توانیم ادعا کنیم که امسال مشکل ریزگرد وجود نداشته باشد. حداقل بعد از کاشت، سه سال نیاز است که پوشش گیاهی مستقر شود و زادآوری طبیعی داشته باشد.
مطیعی ادامه داد: مصوبه قانون برنامه ششم این است که همه کانون ها ظرف ۵ سال تثبیت شود، امیدوارم با توجه به کانون های بحرانی که وضعیت را به شدت حاد کرده است، این اقدام عملیاتی شود.
وی افزود: از سال ۸۱ که ریزگردها شروع شد، بیش از ۸۵درصد آن عوامل خارجی بود و فعالیت و ریزگرد خارجی بوده است، اما الان اثرگذاری کانون های داخلی بالاتر رفته است. ریزگرد خارجی با هوا می آید و طول می کشد که به شهرها برسد اما ریزگرد داخلی چون فاصله اش با مرکز شهرها کم است؛ هم خسارتش بیشتر است و هم سریع تر می رسد.
کارون آبی برای انتقال ندارد
بر اساس آمار، به دنبال سدسازی‌ها و اجرای متعدد طرح‌های انتقال آب از سرشاخه‌های کارون بزرگ، آورد این رودخانه در سال‌های اخیر از ۲۰میلیارد مترمکعب به ۱۴میلیارد مترمکعب کاهش یافته که این میزان کاهش آب ورودی سبب بروز مشکلات بسیاری در پایین دست کارون شده است و متاسفانه با وجود اثرات و خطرات اجرای طرح‌های انتقال آب از سرشاخه‌های کارون بزرگ، مدیران منابع آب کشور برای انتقال دو میلیارد متر مکعب دیگر نیز نقشه کشیده‌اند.
مهدی ضرغام متخصص حوزه آب نیز با اشاره به وضعیت کارون گفت: سال هاست که بحث انتقال آب کارون مطرح است؛ ما تونل های کوهرنگ یک و دو را داریم که از سال بر اساس آمار، به دنبال سدسازی‌ها و اجرای متعدد طرح‌های انتقال آب از سرشاخه‌های کارون بزرگ، آورد این رودخانه در سال‌های اخیر از ۲۰میلیارد مترمکعب به ۱۴میلیارد مترمکعب کاهش یافته که این میزان کاهش آب ورودی سبب بروز مشکلات بسیاری در پایین دست کارون شده است و متاسفانه با وجود اثرات و خطرات اجرای طرح‌های انتقال آب از سرشاخه‌های کارون بزرگ، مدیران منابع آب کشور برای انتقال دو میلیارد متر مکعب دیگر نیز نقشه کشیده‌اند۴۵ آب را منتقل می کنند اما الان دیگر آبی برای انتقال باقی نمانده است.
وی افزود: اگر آب باشد خوزستان آباد می شود؛ متاسفانه الان خیلی جاهای خوزستان تبدیل به کویر شده است و استان خوزستان بیش از هر کجای دیگر به این آب احتیاج دارد.
این متخصص حوزه آب گفت: انتقال آب هزینه بسیاری دارد و در اکثر مواقع بحثی سیاسی است، آب برای خوزستان طبیعی هست و اینجا نیاز به هزینه انتقال نداریم. هر چقدر کشاورزی کنیم ریزگردها کم می شود، کمک به محیط زیست می شود و مهاجرت معکوس خواهیم داشت. در خوزستان آن قدر معضل زیست محیطی داریم که رهاسازی آن در بیابان ها دستاوردش از انتقال آن بیشتر است.
وی افزود: خوزستان یکی از استان هایی است که بیشترین ضریب بیکاری را داد، حالا اگر این آب را هم منتقل کنند که دیگر باید شاهد فاجعه بر سر فاجعه باشیم. ما دو طرح مهم در استان داریم که آب کارون برای آن ها پاسخگو خواهد بود.
ضرغام با اشاره به خشکی آب کارون گفت: نباید چشم ها را به روی واقعیت بست؛ الان حدود ۱۰ سال است که وضعیت کارون خیلی بحرانی شده است اما این نتیجه سیاست های ۳۰ ساله است و الان دارد خودش را نشان می دهد. ما در منابع آب درست مدیریت نکردیم و الان داریم تاوانش را می دهیم و اگر بخواهیم تمام توانمان را برای این کار متمرکز کنیم و کار منفی انجام ندهیم ۲۰ تا ۳۰ سال طول می کشد تا کارون احیا شود.
وی گفت: ما در خوزستان دشت هایی داریم که سطح آب زیرزمینی آن ها ۶۰ تا ۷۰ متر افت کرده، چشمه های پرآبی داشتیم که خشک خشک هستند. الان زمین های حاصل خیر ما به معضل تبدیل شده اند.
در چنین شرایطی است که ریزگردها، به شهرها هجوم می آورند و جای هوای پاک را می گیرند. واقعیت این است که ما با سیاست های نادرست و اقدامات غیرعلمی ریزگردها را ایجاد کرده ایم و تنها راه برون رفت از شرایط فعلی، مهربانی دوباره با طبیعت است.
