به گزارش ایران اکونومیست؛ روزنامه شهروند در این باره نوشت: «ایران که در گذشته یکه‌تاز بازار گیاهان دارویی جهان بود، در حال حاضر بر اساس اعلام انجمن گیاهان دارویی کشور به رده ٦٠ جهان سقوط کرده است. این موضوع در حالی رخ می‌دهد که سرزمین آریایی‌ها یازده اقلیم از ١٣ اقلیم جهان را در مشت دارد. این طبیعت متنوع ٨ تا ١٠هزار گونه دارویی مختلف را برای کشور به ارمغان آورده است که از این میان یک هزار و ٧٢٨ گونه منحصر به ایران است و تنها در این سرزمین است که رشد و نمو دارد. بر اساس نظر پژوهشگران این تنوع خیره‌کننده گونه‌های دارویی در ایران تقریبا معادل ٢ برابر کل قاره اروپاست. ظرفیت ویژه ایران که روزگاری این کشور را به بزرگ‌ترین صادرکننده گیاهان دارویی جهان تبدیل کرده بود، حالا مورد تاخت‌و‌تاز قاچاقچیان قرار گرفته است؛ قاچاقچیانی که با برداشت بی‌رویه و غیراصولی بقای برخی از گونه‌های ارزشمند را به خطر انداخته‌اند. از آن گذشته خشکسالی و نبود برنامه ویژه برای کشت گیاهان دارویی موجب شده است که روند تولید و صادرات گیاهان دارویی با دست‌انداز جدی مواجه شود.
محمدباقر رضایی، رئیس انجمن گیاهان دارویی در این باره می‌گوید كه گروهی را برای کنترل حدود ١٥ گونه صادراتی تشکیل داده‌ایم، زیرا اگر این اقدام اضطراری را انجام ندهیم، صادرات کشور در این زمینه به صفر می‌رسد. این در حالی است که بنا به بند ٢ طرح اقتصاد مقاومتی قرار شده است كه ایران اقتصاد خود را برون‌گرا کرده و صادرات غیرنفتی را توسعه دهد اما در برخی بخش‌ها از جمله تجارت گیاهان دارویی نه تنها نتوانسته‌ایم به اهداف مشخص شده در سندهای چشم‌انداز توسعه‌ای برسیم که جایگاه خود را با سرعت خیره‌کننده‌ای در جهان از دست داده‌ایم.
درآمد ایران از تجارت گیاهان دارویی به یک‌درصد نمی‌رسد
بر اساس گزارش بانک جهانی، تجارت گیاهان دارویی در جهان در سه دهه گذشته تنها ٥ میلیارد دلار بود که هم‌اکنون گردش مالی این بازار حدود ٢٠ برابر شده و به ١٠٠میلیارد دلار رسیده است. بانک جهانی پیش‌بینی می‌کند كه تا سال ٢٠٥٠ گردش مالی این بازار به ٥٠٠میلیارد دلار برسد. در این میان ٣٠ کشور جهان در عرصه تجارت گیاهان دارویی رقابت جدی‌تری دارند. چین، هند، مالزی و کشورهای آفریقایی از جمله رقبای بزرگ بازار جهانی گیاهان دارویی محسوب می‌شوند و مرکز تجارت جهانی گیاهان دارویی در آلمان قرار دارد، زیرا این کشور به عنوان یکی از بزرگ‌ترین واردکنندگان گیاهان دارویی در جهان به شمار می‌آید و با فرآوری ماده خام اولیه، ارزش افزوده خیره‌کننده‌ای به جیب می‌زند.
در این بین در حال حاضر صادرات گیاهان دارویی سالانه حدود تنها ٦٠٠میلیون دلار برآورد شده است. در این میان سهم زعفران به تنهایی ٢٥٠ تا ٤٥٠میلیون دلار و سهم گل محمدی در این بازار ٤٠ تا ٥٠میلیون دلار است. البته در بین انواع گیاهان دارویی، صادرات گل محمدی رشد قابل توجهی داشته است و هم اکنون ٥درصد از اسانس گل‌محمدی بازار جهان را ایران تأمین می‌کند. به این ترتیب می‌توان گفت كه سهم ایران از بازار جهانی گیاهان دارویی به یک‌درصد نیز نمی‌رسد و تنها ٦دهم‌درصد است و تولید و صادرات گیاهان دارویی در ایران وضع وخیمی را تجربه می‌کند.
سند ملی گیاهان دارویی، ناجی غول ورشکسته
شرایط آب‌و‌هوایی و پتانسیل‌هایی که در کشورمان برای تولید انواع گیاهان دارویی وجود دارد، قاعدتا می‌توانست ایران را به یکی از تولیدکنندگان و صادرکنندگان اصلی این گیاهان در دنیا تبدیل کند، اما آن چه اکنون شاهد آن هستیم بر خلاف چیزی است که باید باشد. تمام اینها در حالی است که به دلیل عوارض ناشی از داروهای شیمیایی و صنعتی، گرایش به استفاده از گیاهان دارویی در سطح دنیا روز‌به‌روز در حال افزایش است.
در هر حال موضوع این است که کشورمان یک پتانسیل بزرگ را در رابطه با افزایش میزان تولید و به تبع آن افزایش میزان صادرات گیاهان دارویی از دست داده است؛ پتانسیلی که ایران با داشتن قدمت هفت‌هزار ساله در طب سنتی و داشتن هزاران نوع گیاه دارویی نتوانسته از گنجینه غنی و ارزشمند خود بهره‌های اقتصادی ببرد. به گفته کارشناسان مربوطه حدود هفت‌هزار نوع گیاه دارویی در جهان شناخته شده که تقریبا تمام آنها در ایران وجود دارند اما تاکنون فقط حدود دو‌هزار و ۵۰۰ نوع آن شناسایی شده است. در کشورمان دو‌هزار و ٣٠٠ گونه گیاهان دارویی وجود دارد و سطح زیر کشت این گیاهان ١٤٧هزار هکتار است که ٩٥هزار هکتار آن مربوط به زعفران، حدود ١٥هزار هکتار آن مربوط به گل‌محمدی و در ٣٧هزار هکتار باقیمانده سایر انواع گیاهان دارویی کشت می‌شود.
هر چند که فریبرز غیبی، مجری طرح ملی گیاهان دارویی به افزایش سهم ایران در تجارت جهانی گیاهان دارویی خوشبین و معتقد است که با اجرای سند ملی گیاهان دارویی در آینده سهم ایران در این بازار جهانی افزایش پیدا کند.
کشاورزان به کشت گیاهان دارویی رغبت ندارند
فریبرز غیبی در گفت‌وگو با «شهروند» با اشاره به سهم کمتر از ٣درصدی ایران در بازارهای جهانی گیاهان دارویی می‌گوید: متاسفانه نبود زنجیره یکپارچه تولید تا صادرات موجب شده که کشورمان به جایگاه واقعی خود در صادرات گیاهان دارویی دست پیدا نکند، اما در سند ملی گیاهان دارویی این موضوع لحاظ شده که این زنجیره به وجود بیاید.
حالا نبود صنایع تبدیلی و تکمیلی برای فرآوری گیاهان دارویی موجب خام‌فروشی این کالای ارزشمند شده است و همین موضوع رغبتی برای کشاورزان ایجاد نمی‌کند تا بخشی از کشت و تولید خود را به گیاهان دارویی اختصاص دهند.
مجری طرح ملی گیاهان دارویی به این موضوع صحه گذاشته و تأکید می‌کند که نبود این زنجیره موجب کم شدن تمایل کشاورزان برای کشت گیاهان دارویی شده است و در صورتی که میزان صادرات افزایش پیدا کند، کشاورزان رغبتی برای افزایش سطح زیر کشت و افزایش تولید پیدا خواهند کرد.
غیبی با یادآوری کاهش سطح زیرکشت گیاهان دارویی در سنوات گذشته اعلام می‌کند: یکی از دلایل اصلی این موضوع عدم شناسایی بازارهای هدف و فقدان برنامه‌ای برای استمرار تولید است اما به دنبال اجرای سند ملی گیاهان دارویی شاهد افزایش سطح زیر کشت و میزان تولید از سال گذشته هستیم و این روند ادامه خواهد یافت.
خشکسالی و قاچاقچیان، عامل سقوط تجارت گیاهان دارویی
برداشت بی‌رویه گیاهان دارویی توسط قاچاقچیان و صادرات آن به خارج از کشور یکی از مهم‌ترین دلایل سقوط ایران در تجارت گیاهان دارویی به شمار می‌آید. کارشناسان می‌گویند قاچاقچیان، گیاهان دارویی را به صورت غیر اصولی برداشت می‌کنند و در زمان نامناسب و بدون توجه به نکاتی که برای رویش مجدد گیاه لازم است، گیاهان دارویی را از عرصه‌های منابع طبیعی دستچین و به خارج از مرزهای ایران صادر می‌کنند.
در حالی که کارشناسان و صاحب‌نظران عواملی مانند برداشت بی‌رویه از عرصه‌های طبیعی، کاهش تنوع و در نهایت انقراض بسیاری از گونه‌های گیاهی را در کاهش میزان تولید و به‌تبع آن کاهش میزان صادرات موثر ارزیابی می‌کنند، مجری طرح ملی گیاهان دارویی بروز خشکسالی را هم در این مسأله دخیل می‌داند.
به گفته این مقام مسئول، در صورتی که برنامه مدون تولید تا صادرات گیاهان دارویی به طور کامل اجرایی شود، کشاورزان حتی با وجود خشکسالی، با اطمینان خاطر نسبت به این موضوع که بازار تضمینی برای محصولات آنها وجود دارد، نسبت به کاشت و تولید اقدام خواهند کرد.
در همین رابطه به نظر می‌رسد که شناسایی بازارهای مصرف موضوعی است که می‌تواند در ایجاد انگیزه برای توسعه کشت و تولید و دستیابی ایران به جایگاه واقعی خود در بازارهای جهانی موثر باشد. همچنین ارتقای سطح بسته‌بندی و جلوگیری از صادرات فله‌ای، استفاده از دانش و تکنولوژی روز دنیا برای فرآوری صحیح و تهیه و تدوین استاندارد برای گیاهان دارویی از موضوعاتی است که می‌تواند به ارتقای جایگاه ایران در بازارهای جهانی کمک کند.
جلوگیری از خام‌فروشی گیاهان دارویی
مجری طرح ملی گیاهان دارویی یکی از برنامه‌های جدی وزارت جهاد کشاورزی را در راستای حمایت از صادرات گیاهان دارویی، جلوگیری از خام‌فروشی آن می‌داند و می‌گوید: اگر گیاهان دارویی به درستی و با استفاده از تکنولوژی روز دنیا فرآوری شود، می‌تواند ارزآوری بیشتری برای کشور داشته باشد. اما وزارت جهاد کشاورزی برنامه‌ای را برای افزایش سطح زیر کشت گیاهان دارویی دارد و مقرر شده تا سال ١٤٠٤ در عرصه‌های طبیعی که سازمان جنگل‌ها متولی آن است، ٥٥٠هزار هکتار به رویش‌ها اضافه شود و ١٤٧هزار هکتار سطح زیر کشت مزارع هم به ٥٠٠هزار هکتار افزایش یابد.
البته علی ابراهیمی، مشاور و نماینده ستاد توسعه علوم و فناوری گیاهان دارویی و طب سنتی معاونت علمی و فناوری ریاست‌جمهوری نیز در یک نشست خبری اعلام کرده است شرکت‌های دانش‌بنیان بیشتر از گذشته ترغیب به استفاده از ظرفیت‌های خیره کننده ایران در تجارت جهانی گیاهان دارویی شده‌اند و در حال حاضر بیش از ۹۵ شرکت دانش‌بنیان در حوزه گیاهان دارویی، داروهای گیاهی و فرآورده‌های طبیعی طب سنتی فعالیت می‌کنند. در حال حاضر کشور چین و هند مقام‌های اول و دوم تولید و صادرات گیاهان دارویی جهان را به خود اختصاص داده‌اند.
کشورهای اروپایی و به ویژه آلمان بیشترین واردکنندگان گیاهان دارویی هستند؛ به‌طوری که مرکز تجارت جهانی گیاهان دارویی در کشور آلمان است. هر چند که آلمان فقط ٨هزار هکتار سطح زیر کشت گیاهان دارویی دارد اما به واسطه در اختیار داشتن تکنولوژی روز، سود سرشاری را نصیب خود می‌کند.»
