ایرانیان نخستین پستچیان تاریخ بوده اند. داریوش هخامنشی با راه اندازی چاپارها کاری کرد که نام ایران و پست برای همیشه در تاریخ به هم گره بخورد. گواه این پیوند جمله ای است که بر سر در اداره پست نیویورک نقش بسته است. جمله ای که داریوش در وصف پیک ها یا همان چاپارهایش گفته است: «نه برف، نه باران، نه گرما و نه تاریکی شب نمی تواند پیک های تندرو را از حرکت بازدارد».
بااین حال تشکیلات رسمی پست در ایران به معنای واقعی آن از سال ۱۲۹۲ هجری قمری و ۱۲۵۴ هجری شمسی توسط میرزا علی خان و با همکاری گوستاوریدرز، مستشار اتریشی پستخانه ایران، تأسیس و آغاز به کار کرد و ناصرالدین شاه در سال ۱۲۹۷ هجری قمری، آن موسسه را مبدل به وزارت پست کرد. در سال ۱۲۹۱ هجری شمسی هم قانون پست در ایران توسط هیأت دولت علاءالسلطنه به تصویب نهایی رسید. در پنجم مرداد ۱۲۹۴ هجری شمسی مجلس به آن رأی مثبت داد و از آن زمان پست کار خود را به صورت رسمی در ایران آغاز کرد. البته میرزا تقی خان امیرکبیر، ۱۵۰ سال قبل به تأسیس از فرهنگ و تمدن غربی پست نوین ایران را پایه گذاری کرد. گرچه او هیچ گاه نمی دانست وارثانش در ارسال مرسولات، سستی فراوان خواهند کرد.
در همین حال، شرکت پست جمهوری اسلامی ایران تحت نظارت و وابسته به وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات است. قانون تشکیل شرکت پست سال 1366 توسط مجلس شورای اسلامی تصویب و فعالیت این شرکت در سال 1367 شروع شد. شرکت پست با هدف فراهم کردن تسهیلات لازم به منظور استفاده عموم از خدمات پستی برای ارتباط داخلی و خارجی، اعمال سیاست جامعه در زمینه برنامه ریزی، تاسیس، تجهیز، گسترش و بهره برداری از واحدهای پستی و تامین خدمات پستی سراسر کشور در راستای هماهنگی با آخرین پیشرفت های تجربی و تکنولوژی ارتباطات تاسیس شده است.
تمبر، سفیر قدرتمند پست
در دنیای امروز که مرزهای جغرافیایی در حال محو شدن است و سلطه فرهنگی کشورهای پیشرفته در حال به فراموشی کشیدن فرهنگ ملی بسیاری کشورهاست، پست با یک ابزار قوی فرهنگی می تواند یکی از پیش قراولان مبارزه با استعمار فرهنگی باشد. پست تمبر را در اختیار دارد. تابلویی کوچک و در عین حال موثر، متنوع، ارزان و ضمنا همه گیر که به نوعی سرگرمی بسیاری از شهروندان کشورهای مختلف دنیاست. از این رو بسیاری از کشورها و از جمله ایران از تمبر به عنوان قدیمی ترین ابزار صدور فرهنگ خود به دنیا استفاده کرده و می کنند. به گفته کارشناسان، همان گونه که تلفن، شاه بیت ارتباطات است، تمبر نیز شاه بیت فعالیت پست و تبدیل آن به یک ابرارتباطات است. اینچنین است که با وجود پدید آمدن گونه های مختلف سرگرمی، هنوز هم نگهداری تمبر و آلبوم تمبر یکی از سرگرمی های پررونق شهروندان محسوب می شود و به تبع، بازاری هم برای خود دارد که در ایران می توان آن را در میدان توپخانه یا امام خمینی(ره) مشاهده کرد. برخی تمبرها را می توان در موزه پست یافت و برخی دیگر را در آلبوم گرانبهای مجموعه داران. اما هر چه هست تمبر هنوز جایگاه منحصر به فرد خود را در صنعت پست حفظ کرده و خواهد کرد.
از ماه من تا ماه گردون...
با این حال آن سابقه درخشان تاریخی و آن پیشتازی در ارائه خدمات سریع پستی که فقط 15 سال از عضویت ایران در اتحادیه جهانی پست می گذرد، امروز بدجور کمرنگ شده تاجایی که پست جایگاه خود را میان مردم تا حد زیادی از دست داده و بسیاری این روزها هستند که با کاهش اعتمادشان به پست برای بموقع رسانیدن بسته هایشان یا گران و وقتگیر بودن ارسال مرسوله ها ترجیح داده اند از راه های جایگزین دیگر استفاده کنند. تجربه نیز نشان داده است سطح کمی و کیفی خدمات پستی طوری تنزل کرده که این امر اثر روشنش را در آمار و ارقام رتبه جهانی ایران بر جای گذاشته است. در تمام دنیا مرسولات پستی و سرانه مرسوله به ازای هر شهروند، یکی از شاخص های توسعه یافتگی محسوب می شود، اما وضع ایران از این جهت به گفته خود مدیران پست در دولت یازدهم تاسف برانگیز است. براساس اعلام مدیرعامل شرکت پست، در حالی که سرانه مرسوله در جهان به ازای هر فرد یک هزار مرسوله است، این رقم در ایران از ده مرسوله نیز کمتر است. سرانه مرسوله در اروپا حدود 600 و در آمریکا همان یک هزار مرسوله است. اینجاست که حسین مهری می گوید ایرانیان یک صدم آمریکایی ها، مرسوله پستی دارند. در اهمیت پست در جهان پیشرفته همین بس که در آمریکا به عنوان بزرگ ترین اقتصاد جهان که ضمنا پیشروی استفاده از اینترنت و ارتباطات الکترونیک و برخط است، پست با داشتن 596 هزار کارمند و 218هزار دستگاه خودرو، دومین کمپانی بزرگ این کشور پس از فروشگاه های زنجیره ای وال مارت محسوب می شود. اهمیت پست در اقتصاد کشورها تا آنجاست که باوجود اقتصاد سوپر کاپیتالیستی و سرمایه داری آزاد غرب که در آن همه چیز خصوصی و متعلق به بخش خصوصی است، پست یکی از معدود تشکیلاتی است که در انحصار دولت ها قرار دارد و آنها حاضر به خصوصی سازی آن نشده اند. حتی در کشوری مانند آلمان که پست برای مدتی خصوصی شد، چنان کارنامه نامطلوبی بر جای گذاشت که دولت ترجیح داد برای حفظ رفاه شهروندانش دوباره پست را دولتی کرده و از بخش خصوصی صرفا به عنوان پیمانکار استفاده کند. این چنین است که پست آلمان، شرکت معروفی چون دی اچ ال ـ که در ایران نیز شعبه دارد ـ را به عنوان پیمانکارخود به خدمت گرفته است.
مشکلات پست در ایران
مشکلات پست در ایران به دو بخش درون و برون سازمانی برمی گردد. در بخش درون سازمانی، به گفته مدیران جدید پست، این شرکت درطول هشت سال گذشته مورد بی مهری قرار گرفته و این امر در کنار عوامل دیگر مانع پویایی سازمانی پست شده است. نبود پویایی سازمانی بخوبی در مراجعه ساده به یکی از ادارات پستی قابل مشاهده است. قدیمی بودن روش ها و تشکیلات، فرسایشی و وقتگیر بودن امور، حتی امور ساده، فراهم نبودن امکانات برای میزبانی مراجعه کنندگان، متحول نشدن اسناد و اوراق و همچنین روش های پذیرش، بسته بندی، قیمت گذاری خدمات و سرانجام گارانتی نبودن زمان رسیدن مرسوله به مقصد، بخشی از این مشاهدات است. در کنار این، پست با مشکلات مالی مواجه است، به گونه ای که به گفته وزیر ارتباطات به قولی 146میلیارد تومان بدهکار است و این بدهکاری قرار است از طریق فروش برخی اموال و املاک پست پرداخت شود. از سوی دیگر سرویس های پستی ارائه شده توسط شرکت پست قدیمی است و به روز نشده است. حال آن که در تمام دنیا شهروندان بسیاری از امور روزمره خود از خرید گرفته تا امور مالی را توسط پست انجام می دهند، پستی که تا دورافتاده ترین روستاها نیز ضریب نفوذ دارد، اما در ایران با آن که رسما 21 سرویس پستی قابل ارائه است، اما نگاهی به این سرویس ها نشان می دهد یا برخی از آنها قدیمی و معمولی است که از گذشته نیز وجود داشته و برخی دیگر نیز فقط نامی خالی را یدک می کشند.
مثلا سرویس پست صوتی، سرویس خرید و فروش اینترنتی، پست بازار الکترونیکی و بخصوص سرویس پست الکترونیک یا عملا قابل استفاده نیستند یا در مقایسه با سرویس های مشابه در بازار، چنان محدودیتی در استفاده دارند دشواری های فنی در استفاده یا سخت و وقتگیر بودن شرایط ثبت نام و استفاده شان، فرد را پشیمان می کند.
البته مشکلات پست بخش برون سازمانی هم دارد. در این بخش می توان به کمبود حمایت های دولت از پست و در بلاتکلیفی قرار دادن مالکیت این شرکت اشاره کرد. در دولت های قبل به علت بدهی هایی که پست به خاطر ثابت ماندن متمادی قیمت خدماتش داشت، تصمیم به خصوصی شدن آن گرفته شد و این شرکت در فهرست واگذاری ها قرار گرفت، اما با مخالفت هایی که ابتدا از سوی خود مدیران وقت پست صورت گرفت، موضوع خصوصی سازی این شرکت به دست فراموشی سپرده شد، اما اثرات آن بلاتکلیفی و پا در هوا بودن کماکان در ساختار عملیاتی و نیروی انسانی پست باقی مانده است. از سوی دیگر، برخی دستگاه ها عملا به انجام کار پستی و موازی کاری در این باره مشغولند که این امر در کار شرکت پست اختلال ایجاد کرده است.
توزیع برخی قبوض خدماتی مانند آب، برق، گاز و تلفن که گاه راسا توسط خود دستگاه صورت می گیرد، عملکرد و بازار پست را تحت تاثیر قرار داده است. با این حال محمود واعظی، وزیر ارتباطات و فناوری اطلاعات با بیان این که پست مظلوم واقع شده وعده داده است تا دو سال آینده وضع این سازمان حیاتی را به حال قبل بازگرداند. اضافه کردن 11 سرویس پستی جدید همراه افزایش ترافیک پستی از 563 میلیون مرسوله فعلی به 647 میلیون مرسوله از جمله برنامه های شرکت پست برای سال 93 است؛ برنامه هایی که معلوم نیست قابلیت اجرایی آن تا چه حد خواهد بود.
