به گزارش ایران اکونومیست؛ جرقه ساخت چیزی شبیه رایانه در قرن 16میلادی توسط دانشمند فرانسوی به نام پاسکال زده شد و سرانجام نخستین رایانه در سال 1947 به نام ENIAC در دانشگاه پنسیلوانیا طراحی شد. اما برای دانستن اینکه این روند در ایران چگونه طی شد، باید به سراغ «محمد عبداللهی» رفت، بهترین کسی که می تواند درباره تاریخچه ساخت رایانه در ایران توضیحات دست اول بدهد. به این دلیل که عبداللهی به همراه چند دانشجو و همکارانی که در سال های انقلاب فرهنگی داشت، تصمیم گرفت اولین نمونه از رایانه را در کشور طراحی کند.
* از کنجکاوی تا طراحی
در سال های 1340-1341 صحبت از رایانه و ساخت آن، میان کسانی که دنبال کننده اخبار تکنولوژی بودند به شدت رونق داشت. بر همین اساس، عبداللهی هم به عنوان دانشجویی که در رشته الکترونیک درس می خواند، به آن علاقمند شد، رایانه ای که به گفته وی، به عنوان یک غول ناشناخته دور از دسترس بود و برای نزدیک شدن به آن به فکر شناخت بیشتر این غول و کارآیی آن افتاد و همین فکر باعث شد نخستین قدم ها برای ساخت رایانه برداشته شود.
«در سال 53 دانشجوی رشته الکترونیک در شیراز بودم. واحد درسی داشتیم که باید برای آن مطلبی ارائه می کردیم. آن زمان در دانشگاه ما (دانشگاه شیراز فعلی) یک رایانه 1130 آی بی ام بود. من از روزهای اول ورودم به دانشگاه برای کار کردن با آن رایانه داوطلب شدم و پیگیری می کردم تا ببینم در قطعاتی که در این دستگاه وجود دارد چه می گذرد و ارتباط شان با هم چیست؟ برهمین اساس، به کار جسورانه طراحی رایانه دست زدم.»
* انگیزه کار، مشوق اصلی ساخت رایانه
عبداللهی درباره طراحی و ساخت رایانه می گوید: «من برای این رایانه همه چیز پیش بینی کردم. آن سال ها ریزپردازنده ها – Microprocessor- وارد دنیا شده بودند. من میکروپروسسور 8008 را انتخاب کردم تا بر اساس آن یک رایانه طراحی کنم. همان رایانه موضوع ارائه من در کلاس درس شد. یادم است آن روز قرار بود دانشجویان 20 دقیقه صحبت کنند، اما طراحی این رایانه آن قدر برای اساتید جالب توجه بود که بیش از یک ساعت درباره اش صحبت کردم. استقبال از این طراحی اولیه برای من انگیزه ای شد تا قطعاتی را که برای ساخت رایانه نیاز بود، از شرکت قطعه فروشی در آمریکا خریداری کنم و اولین رایانه ام را بسازم.»
او در همین بین فارغ التحصیل شد و برای ادامه تحصیل در مقطع ارشد به دانشگاه صنعتی شریف رفت؛ «تمام قطعات را با خودم به دانشگاه جدید آوردم و با وجود اینکه رشته اصلی من در دانشگاه صنعتی شریف نرم افزار بود، اما به دلیل علاقه ای که در من شکل گرفته بود، شروع به ساختن کامپیوتر کردم. البته به دلایلی در آن سال ساخت کامپیوتری که مد نظرم بود، به نتیجه نرسید اما این ذهنیت در من شکل گرفت و ادامه پیدا کرد.»
مهندس عبداللهی در سال 55 فارغ التحصیل و به عنوان مدرس وارد مدرسه عالی کامپیوتر شد؛ «آن جا سخت افزار پیشرفته درس می دادم و پروژه هایی که در این درس داشتم طراحی مدارهای الکترونیکی و دیجیتال بود. تیم دانشجویان من هفت نفره بود، پروژه آخری که برای آنها ترتیب دادم، طراحی یک پروسسور 4 بیتی بود. آنها چیزی را که در ذهنم بود، ساختند و به خوبی از عهده اش برآمدند.»
* انقلاب فرهنگی، فراغتی ناخواسته اما کارا
زمانی که عبداللهی و تیمش ساخت کامپیوتر را به شکل جدی دنبال می کردند، انقلاب فرهنگی اتفاق افتاد و دانشگاه ها به تعلیق درآمدند. اما آنها از این فرصت، بهترین استفاده را کردند؛ «آن زمان به مدرسین پیشنهاد می شد کتاب ترجمه کنند، مقاله بنویسند، سخنرانی ترتیب دهند و وقت شان را به این شکل پر کنند. اما من با هشت نفر از دوستان و همکاران که از فارغ التحصیلان مدرسه عالی کامپیوتر بودند (خانم ها زهره ملک و افسانه ایزدگشسب، آقایان محمد حسن برادران قاسمی ، محمد حسن محوری، داریوش جوان، علی سجادیان، همایون تاج بخش، و مسعود مرتضوی) تصمیم گرفتیم با توجه به وقت آزاد نسبتا زیادی که داشتیم، یک پروسسور طراحی کنیم. در آن برهه طراحی کامپیوتر توسط من انجام شد و بعد از آن شروع به ساختن کردیم. این پروژه با بودجه شخصی و کار داوطلبانه دوستان ادامه پیدا کرد.
حاصل این کار دست جمعی شد یک پردازنده 32 بیتی به اسم «میم1». البته آن زمان هدف جدی مان ساختن کامپیوتر نبود، بیشتر می خواستیم که کار علمی انجام دهیم، اما نهایتش به آن پردازنده رسیدیم. زمانی که این پردازنده ساخته شد، جهاد دانشگاهی با ما مذاکره کرد و گفت من هزینه های ساخت این پردازنده را به شما پرداخت می کنم تا این پردازنده به اسم جهاد دانشگاهی ثبت شود.»
* ساخت پردازنده، نخستین قدم برای نزدیک شدن به غول کامپیوتر
اولین پردازنده ای که این گروه ساختند به نام جهاد دانشگاهی شد اما آنها راه شان را ادامه دادند؛ «چون آن زمان افراد حقوق می گرفتند و فارغ التحصیلانی که با ما کار می کردند هم چشم داشتی به این ماجرا نداشتند، قبول کردیم که پردازنده به اسم جهاد شود. بعد از انقلاب فرهنگی مدرسه عالی کامپیوتر در دانشگاه شهید بهشتی ادغام شد. ما دوباره شروع کردیم به ساخت پردازنده. این بار نیز، کاملا در سطح گیت و با حداقل تعداد گیت ساخته شد. دلیل اصلی پیشرفت مان این بود که ما باور داشتیم دانش مورد نیاز برای این کار را داریم و ساخت آن کار پیچیده ای نیست. در نهایت نیز دستگاه جدید بنام پویا – 1 را ساختیم.»
کل پردازنده ای که آنها ساختند تعداد زیادی گیت، یک مجموعه کلید و یکسری ال ای دی بود که خروجی ها را نمایش می داد؛ « این پردازنده یک بُرد رام Rom – داشت که با «دیود» ساخته شده بود و برنامه هایی که می خواستیم روی این پردازنده اجرا شود، بر اساس قرار دادن دیود ها اجرا می شد. این دستگاه صفحه نمایش جالبی نداشت اما توان ما در آن زمان همین بود و همین تلاش ها ما را به هدف مان که ساختن کامپیوتر بود، نزدیک و نزدیک تر می کرد. در دو طرف دستگاهی که ساخته بودیم، 12منبع تغذیه وجود داشت که با هم لینک شده بودند تا نیاز پردازنده را تامین کنند. این پردازنده، بعدا در یکی از نمایشگاه های کامپیوتری عرضه شد و مجلات زیادی نیز به تشریح آن پرداختند.»
* باورنکردنی اما دست یافتنی
«در آن زمان هیچ کجا به این فکر نمی کردند که کامپیوتر بسازند. دستگاه های جانبی مانند ترمینال و پرینتر وارد ایران شده بودند. حتی یکسری تکنسین نیز برای سرهم کردن این تجهیزات تربیت شده بودند، اما بعد از انقلاب تقریبا تمام آن مجموعه ها تعطیل شده بودند. ختم کلام اینکه هیچ وقت کار جدی برای اینکه دانش ساخت کامپیوتر به ما منتقل شود، انجام نشده بود. این اولین کاری بود که در مدرسه عالی کامپیوتر انجام و پردازنده ساخته شد. زمانی که این دستگاه ساخته و کامل شد، شروع به نصب کردن برنامه روی آن کردیم.»
مهندس عبداللهی در ادامه گفت: «اتفاقی که رخ داد عجیب و باورنکردنی بود. اولین برنامه نوشته شده که دستگاه ما انجام می داد، ورود دو عدد، جمع زدن و نمایش حاصلش بود. وقتی برنامه اجرا شد سر از پا نمی شناختیم. من گفتم برویم نهار بخوریم و جشن بگیریم. همه از به نتیجه رسیدن کار خوشحال بودیم. سر میز نهار یکی از همکاران به اسم «قاسمی» که در تمام این مدت همراه ما بود و کار تست قطعات را انجام می داد، گفت «شاید باورتان نشود من تا یک ساعت پیش که این دستگاه شروع به کار کرد به درست شدن این دستگاه باور نداشتم.» این جملات را کسی می گفت که 18 ماه همراه ما قطعات را می ساخت و چک شان می کرد. اما او حتی پس ذهنش هم این باور را نداشت که این پردازنده می تواند این جا با دانش و همت خودمان ساخته شود.»
* سرنوشت غریب اولین کامپیوتر طراحی شده ایرانی
عبداللهی در صحبت هایش گریزی می زند به سرنوشت غریب اولین کامپیوتری که آن را طراحی کرد و ساخت: «زمانی که مدرسه عالی کامپیوتر و دانشگاه شهید بهشتی با هم ادغام شدند، آن کامپیوتر به آزمایشگاه سخت افزاری دانشگاه شهید بهشتی منتقل شد و من دیگر خبری از آن نداشتم. چند سال بعد خیلی اتفاقی دیدم که دانشجویان قطعات این کامپیوتر را برمی دارند و برای پروژه های دیگر از آن استفاده می کنند.»
این پایان غم انگیز کار آن دستگاه بود، اما به قول عبداللهی پایان کار آن ها به حساب نمی آمد: «با گروهی که در آن سال ها داشتیم، یک شرکت تاسیس و شروع کردیم به ارتقا کامپیوتری که ساخته بودیم. در نهایت کامپیوتر متفاوتی به اسم پویا یک ساخته شد. قرار بر تولید این کامپیوتر بود اما نتوانستیم برای تولید آن مجوز بگیریم. بعد از آن یک مدل شخصی و کوچک شده به عنوان پی سی را طراحی کردیم. طرح مان را در مسابقه ای که شورای عالی انفورماتیک برگزار کرده بود، شرکت دادیم و مقام اول را به دست آوردیم.»
درست است که تلاش های این گروه جوان که پشتوانه مالی خاصی نداشتند برای تولید گسترده کامپیوترها خیلی به نتیجه نرسید، اما سرآغازی شد برای طراحی کامپیوترها در ایران.
عبداللهی این گفت و گو را با نمونه کامپیوترهایی که بعد از طراحی های او و تیمش انجام شد، به پایان رساند؛ «همزمان با این اتفاق، گروهی در مرکز تحقیقات مخابرات ایران، کامپیوتری طراحی کردند که بر اساس میکرو پرسسورها بود. دانش طراحی این دستگاه به مرکز تحقیقات مخابرات منتقل شد. آنها پردازنده 8080 را مهندسی معکوس کردند و بر اساس آن، کامپیوتری طراحی کردند که 100 نمونه از آن تولید شد. هدف ساخت این کامپیوتر در مخابرات، برای جوابگویی 118 بود. بعد از آن دستگاهی برای سوئیچینگ به اسم لاله هشت ساخته شد. مدل لاله 16 هم بعد از آن آمد.»
