بر خلاف بازار نفت که شرایط رکود یا رونق حاکم بر آن می تواند در یک پروسه زمانی کوتاه به وقوع بپوندد،(چنانکه قیمت نفت در یک مقطع زمانی 18 ماهه به کمتر از نصف تقلیل پیدا کرد) تحولات بازار گاز به دلیل تفاوت های ساختاری در تجارت و معاملات کند و طولانی مدت است.
بنا بر این به هر دلیلی بازار گاز دچار رکود گردید، خروج این شرایط به سختی صورت می گیرد و این موضوع هم به ماهیت تجارت گاز بر می گردد.
در تمام مراحل و بخش های تولید، تجارت و مصرف گاز، روند تحولات کند بر پایه معادلات بلند مدت است. روند شکل گیری قراردادهای خرید و انتقال گاز طولانی است. فورمول های تعیین قیمت گاز نیز در مقاطع طولانی طراحی و اجرا می شود.
طرح ها و پروژه های انتقال گاز در دو شکل خط لوله و ال ان جی هم به دلیل حجم بالای سرمایه گذاری های انجام شده از یک سو و برنامه ریزهای اقتصادی و مالی صورت گرفته از سوی کشورهای صادرکننده، خریدار و حتی کشورهایی که گاز از خاک آنها ترانزیت می شود، سنگین و طولانی مدت است.
این شرایط از یک طرف برای کشورهای درگیر در تجارت گاز هم یک تضمین در مقابل نوسانات پی در پی است و از طرف دیگر ممکن است برای کشورهای خریدار در شرایط کاهش قیمت و برای کشورهای فروشنده گاز در شرایط افزایش قیمت، زیان آور باشد. با این حال باید گفت تجارت هر کالایی با توجه به متغیرهای حاکم بر آن، ساز و کار تعادل بخشی خاص خود را نیز داراست.
با این مقدمه، تاثیر کاهش قیمت نفت بر ماه های اخیر بر بازار گاز را می توان مورد بررسی و تحلیل قرار داد. به طور مشخص کاهش قیمت نفت بر قیمت محمولات گازی که هم اکنون از طریق خط لوله و هم به صورت ال ان جی صورت می گیرد، تاثیری ندارد، چرا که قیمت گاز در تجارت کنونی گاز بر اساس فرمول ها و ساز و کارهای بلند مدت مشخص در قراردادهای مربوطه تعیین شده و تحولات روز تاثیر بر قیمت ندارد.
اگر چه این مساله در طرح های جدید انتقال گاز و قراردادهای منعقده تا حدی دچار تغییر شده است، به این معنا که طرفین با توجه به برخی شاخص های قیمتی به ویژه قیمت نفت، برخی روش های انعطاف پذیری قیمت را مورد توجه قرار می دهند، اما این روش ها نیز باز در بازه های زمانی یک ساله و دو ساله دیده می شود.
در این روش به طور معمول متوسط شاخص قیمت روز گاز بر اساس معیاری مانند قیمت نفت(مثلا 12 ماه منتهی به سال هدف به علاوه پیش بینی متوسط شاخص قیمت گاز باز هم بر اساس معیاری مانند قیمت نفت در 12 ماه بعد از سال هدف در نظر گرفته می شود و قیمت گاز در یک حد مشخص که در قرارداد قید شده)، تعیین می شود.
بدیهی است در تعیین قیمت گاز فقط قیمت شاخص روز تعیین کننده نیست، بلکه مجموعه ای از عوامل و متغیرها نظیر هزینه های سرمایه گذاری شده، مقطع زمانی اجرای قرارداد و حتی متغیرهای سیاسی و امنیتی و تحول در مناسبات جهانی، منطقه ای و مناسبات دوجانبه کشورها تعیین کننده است.
با این وجود، نوسان قیمت نفت را نمی توان بدون تاثیر در بازار گاز و قیمت گاز دانست. این تاثیر اگر چه ممکن است فوری نباشد وحتی در کوتاه مدت نیز نشانه های خود را مشخص نکند، اما در میان مدت و در مقاطع 3 تا 5 ساله آثار خود را به نمایش خواهد گذاشت.
اولا قیمت نفت به عنوان قیمت شاخص انرژی در جهان به همان میزان که بر طرح های سرمایه گذاری نفت تاثیر می گذارد، کمیت و کیفیت قیمت طرح های در حال مطالعه اجرای انتقال گاز را نیز تحت تاثیر قرار می دهد.
در واقع با قیمت پایین نفت انگیزه سرمایه گذاری در طرح های انتقال گاز پایین می آید. کاهش سرمایه گذاری از یک سو و افزایش تقاضا در میان مدت از سوی دیگر بر قیمت آینده بازار گاز تاثیرگذار است. همچنین قیمتی که در حال حاضر در قراردادهای انتقال گاز برای طرح هایی که در آینده به نتیجه می رسد، به لحاظ روانی با توجه به قیمت کنونی نفت، قیمت پایینی در نظر گرفته می شود.
بنابراین می توان نتیجه گرفت که در شرایط کنونی قیمت های پایین نفت روند مطالعه و اجرای طرح های انتقال گاز با کندی صورت گیرد و چه بسا سرمایه گذاری ها در این حوزه دچار رکود می شود. قیمت گاز در قرارداد طرح‌هایی که در شرایط کنونی قیمت پایین نفت بسته می‌شود، با شاخض کنونی قیمت نفت، پایین در نظر گرفته می شود.
در این شرایط شاید برخی کشورها مانند ایران با پیش بینی این موضوع انگیزه ای برای انعقاد قرارداد انتقال گاز به برخی مناطق مانند اروپا نداشته باشد. بنابراین در شرایط کنونی چندان نمی توان به ایجاد چنین قرادادهایی امیدوار بود.
قرادادهایی از این دست به طور معمول در شرایط قیمت های متعادل که رضایت فروشندگان و خریداران را در پی داشته باشد و اصولا اقتصادی به نظر آیند(به دلیل هزینه های بالای سرمایه گذاری در طرح های انتقال گاز)، عملیاتی و اجرایی خواهد شد.
گزارش از علیرضا سلطانی کارشناس ارشد اقتصاد انرژی
