اشرف پهلوی؛ زنی که شاه در مُشت او بود

درست 80 سال پس از روزی که اشرف پهلوی همراه پدر (‌‌رضا شاه) و به اتفاق چند تن دیگر از زنان خانواده در 17 دی 1314 برای اولین بار بدون‌ حجاب در جشن فارغ‌التحصیلی دانش‌سرای عالی شرکت کرد، در 17 دی 1394 در 96 سالگی در مونت‌کارلو  درگذشت.

  مرگ او در فرانسه در حالی رخ داد که خانه اصلی‌اش در نیویورک واقع است. همان خانه‌ای که روزنامه نیویورک تایمز سال گذشته ارزش آن را 49 میلیون دلار برآورد کرد: در محله منهتن، خیابان بیکمن، پلاک 29.

  خواهر دو قلوی محمد رضا شاه پهلوی که 4 ساعت پس از برادر خود در بیمارستان احمدیه تهران به دنیا آمد 35 سال و 5 ماه و 15 روز بیشتر از او زندگی کرد. هر چند که در این سال‌های آخر به خاطر ابتلا به آلزایمر دیگر هیچ چیز و هیچ کس را به یاد نمی‌آورد.

34  سال قبل اما - در سال 1980 میلادی و یک سال پس از پیروزی انقلابی که تاج و تخت خانواده‌شان را برانداخت - خاطرات خود را در کتابی با عنوان «چهره ‌هایی در یک آینه» آورده بود.

  این جمله کاملا مستند نیست اما می‌تواند مبتنی بر واقعیت باشد که رضا شاه افسوس می‌خورد که ناچار است از بین فرزندان ارشد دوقلوی خود ولیعهدی و جانشینی را به محمد رضا و نه به اشرف بسپارد چرا که دخترش را واجد قابلیت های لازم و به خود شبیه می‌دانست در حالی که قانونا شاه نمی توانست زن باشد.

  شاید به خاطر همین بی‌اعتمادی بود که وقتی در شهریور 1320 ناگزیر از کناره گیری شد و با تدبیر یا  ترفند فروغی سلطنت را به محمدرضا سپرد از دختر جوان و 22 ساله خود خواست در کنار برادر بماند در حالی که دختر بزرگ تر – شمس- همراه پدر به آفریقای جنوبی می‌رفت.
 
  خلع پدر و پایان اقتدار رضاشاه که فضای سیاسی کشور را گشود فرصتی برای اشرف نیز بود تا هم از ازدواج تحمیلی با علی قوام نجات یابد و هم از نفوذ فراوان خود بر برادر بسیار خجول و کم‌رو  و فاقد قدرت تصمیم‌گیری خود -که به سلطنت رسیده بود- بهره برد تا جایی که گفته می شد پادشاه واقعی ایران اشرف است و محمد رضا تنها سایه‌ای از او.

  این سخن که اشرف پهلوی بدنام ترین عضو خاندان پهلوی بود تنها مدعای مخالفان حکومت و نیروهای انقلابی نیست. سلطنت طلبان نیز می‌کوشند از او اعلام برائت کنند . مردم نیز پس از آن که در سال 1960 در فرودگاه ژنو به همراه داشتن مواد مخدر متهم شد اتهام همکاری با باندهای قاچاق مواد مخدر را متوجه او ساختند.

   اشرف اما به جز شهریور 20 که شاهد اخراج پدرش بود و سال 57 که ناگزیر از خروج از ایران شد یک بار هم خود طعم اخراج رسمی را چشیده بود؛ سال 1331 خورشیدی و در دولت ملی مصدق.
  
   دکتر محمد مصدق خود اشراف‌زاده بود اما از فرط ایران دوستی و تقیدات اخلاقی نمی‌توانست رفتارها و دخالت های خواهر دوقلوی شاه در امور مملکت را تحمل کند. از این رو در اقدامی تاریخی در 10 مرداد 1331 دستور اخراج اشرف از کشور را صادر کرد.

  شهرت اشرف به موارد غیراخلاقی و محبوبیت فراوان دکتر مصدق اما به شاه جوان مجالی نمی‌داد تا مقاومت یا مخالفت کند. ضمن این که از شایعه تحت نفوذ او بودن نیزاحساس تحقیر می‌کرد و شاید مصدق او را قانع کرد که این دوری به نفع خود شاه هم هست.

  اشرف اما کینه مصدق را به دل گرفت تا جایی که گفته می‌شود یکی از کسانی که در تدارک برانداختن دکتر مصدق بوده هم او بود و در آن یک سال  که خارج از ایران بود – مرداد 31 تا مرداد 32- تماس‌ها و ارتباطاتی برقرار کرد و هر چند که خود تایید نکرده اما در مظان این اتهام است که با نام مستعار یا جعلی  (‌و احتمالا با نام بانو شفیق) قبل از کودتای 28 مرداد 1332 مخفیانه به کشور بازگشته و در زمیه سازی کودتا مشارکت داشته و حتی حامل پیامی از دالس رییس وقت سازمان سی.آی. ای بوده است.

  بی تردید بخش قابل توجهی از نظر منفی به اشرف به خاطر کودتای 28 مرداد است و حتی بر سر زبان افتادن ماجراهای زندگی خصوصی او ناشی از همین موضوع بود.

  شاه هم اگرچه قبل از 28 مرداد تذکراتی به او می‌داد اما از آن پس همان‌قدر که خود او احساس اقتدار بیشتر می‌کرد اشرف نیز  حرف‌شنوی ظاهری گذشته را هم کنار گذاشت و تنها کاری که شاه می توانست انجام دهد این بود که او را به مجامع بین المللی بفرستد تا هم از کشور دور باشد و هم ناگزیر از رعایت پاره ای ملاحظات.

  او سمت های متعددی داشت: از ریاست سازمان شاهنشاهی خدمات اجتماعی تا نیابت ریاست کمیته ملی پیکار با بی سوادی و نیز ریاست سازمان زنان ایران.

  مضحک تر از همه اما فعالیت‌های حقوق بشری او بود! در حکومتی که به نقض گسترده حقوق بشر متهم بود خواهر شاه رییس کمیته ایرانی حقوق بشر و نماینده ایران در کمیسیون حقوق بشر بود و به لطف پول های هنگفتی که خرج کردند مدتی رییس کمیسیون عالی حقوق بشر سازمان ملل هم شد.

  رفتار اشرف چنان بود که  تصویر بهتری از شمس و فرح را ترسیم کرد وآن دو   و دیگر زنان صاحب منصب و نسبت در عصر پهلوی البته در قیاس با اشرف موجه تر به نظر می‌رسیدند.

  او سه بار ازدواج کرد. در 17 سالگی با علی قوام که حاصل آن تولد فرزندی به نام «شهرام» بود. در سال 1322 به مصر رفت و با احمد شفیق آشنا شد و پس از تغییر ملیت از مصری به ایرانی با او ازدواج کرد. حاصل این پیوند نیز دو فرزند بود: شهریار و آزاده. (شهریار شفیق افسر ارشد نیروی دریایی ارتش شد و بعد از پیروزی انقلاب 57 در پاریس به قتل رسید و نزدیکان اشرف می گویند از این ترور بیش از ان که افسرده شود ترسید و نگران شد که خود او نیز هدف ترور قرار گیرد و به خاطر همین بر محافظت از خود افزود).

  سومین ازدواج او بعد از سال 40 خورشیدی و در پاریس به وقوع پیوست. این بار با مهدی بوشهری پور ازدواج کرد.

  درباره دربارها و مناسبات آنان همواره  داستان ها و شایعاتی در افواه وجود داشته اما اشرف چنان زندگی کرد که انگار این گونه شایعات را با توجه به شخصیت او ساخته اند چرا که اغلب رنگی از واقعیت داشت.

   تا مدت ها مردم تصور می کردند قتل محمد مسعود به دستور دربار و اشرف بوده و سال ها بعد و در پی پیروزی انقلاب فاش شد که ضارب مدیر روزنامه مرد امروز خسرو روزبه بوده و اشرف  دخالتی نداشته و روزبه قهرمان به ضد قهرمان بدل شد. درباره کریم پور شیرازی اما همچنان این تلقی وجود دارد.

   از جمله روایت ها درباره اشرف این بود که رضا شاه پس از اطلاع از مهر فرزند خود به «مهر‌پور» - پسر تیمورتاش دخترش را وادار به ازدواج با علی محمد قوام کرد. اشرف که می خواست پس از تبعید رضا شاه به وصال مهرپور برسد از علی قوام جدا شد اما مهر پور تیمورتاش در سانحه ای جان خود را از دست داد.

این بار اشرف به پسر دیگرتیمورتاش- هوشنگ- چشم داشت ولی شاه جوان، خواهر را برحذر داشت که امکان وصلت با خانواده ای که مورد غضب رضا شاه بوده اند به مصلحت نیست. تیمورتاشی کهدر زندان به دستور رضا شاه سر به نیست شده بود و محمد رضا نگران بود فرزند او روزی در صدد انتقام بر آید و این ازدواج در نگرفت.

  سال ها گذشت و موسم انقلاب اسلامی شد.اشرف پهلوی که یک بار در دوره مصدق از کشور اخراج شده بود می دانست که از شعله های انقلاب 57 جان سالم به در نمی برد. پس زودتر از برادر از کشور خارج شد و به دست نیروهای انقلاب نیفتاد.

   چنان که گفتیم نگاه مردم و سیاسیون به اشرف مثل زنان دیگر نبود واو را نه تاثیر پذیر که تاثیر گذار و نه تحت قدرت که بسیار قدرتمند می دانستند.

  اوریانا فالاچی روزنامه نگار مشهور ایتالیایی که در سال 1358 به ایران آمد و با امام خمینی مصاحبه کرد درباره اعضای خانواده شاه سوال کرد و این که آیا رهبر انقلاب ایران تنها شاه را مجرم می داند یا بستگان او را نیز اگر بتوانند مجازات می کنند.

با توجه به این که رضا پهلوی در آن زمان 19 ساله بوده امام این گونه پاسخ می دهد: « ولیعهد شاه بیاید مثل یکی از مردم اینجا زندگی کند. او کاری به ما نکرده است. هیچ کس هم کاری با او ندارد. اما اشرف که خواهر تنی و دوقلوی شاه است او هم مثل شاه جنایتکار است و او هم به اندازه جنایاتی که کرده باید مجازات شود».


  با مرگ اشرف یک فرزند دیگر و شاید آخرین بازمانده از نسل اول بعد از رضا شاه نیز از دنیا رفته است. شاید بتوان گفت اشرف – که پدرش   او را «زهرا» نام گذاشته بود و بعدتر اشرف شد – آخرین بازمانده از نسل دوم بود. این «شاید» به خاطر آن است که از سرنوشت غلامرضا و عبدالرضا پهلوی اطلاعی در دست نیست هر چند که احتمال مرگ آنان بیش از حیات‌شان است.

  علیرضا پهلوی ( برادر تنی شاه و اشرف) در سال 1333 در سانحه هوایی درگذشت و احمدرضا در سال 61 در فرانسه. محمود رضا در سال 89 در کالیفرنیا و فاطمه هم در سال 66 در لندن. شمس خواهر بزرگ‌تر و تنی محمدرضا و اشرف نیز 20 سال قبل در کالیفرنیا درگذشت.

  طعنه آمیز این که از میان همه فرزندان رضا شاه یا برادران و خواهران محمدرضا تنها همان برادری توانست در ایران بماند ، در تهران بمیرد و در بهشت زهرا به خاک سپرده شود که از دربار طرد شده بود؛ حمید رضا پهلوی که در سال 1371 خورشیدی در تهران درگذشت و مدت زیادی هم پس از انقلاب 57 زندانی نبود.

  مرگ رضا شاه در ژوهانسبورگ، محمد رضا شاه در قاهره و برادران و خواهران در آمریکا و انگلستان و فرانسه نشان می‌دهد که در پی انقلاب ایران چه بر سر آنان آمد تا حدی که دو فرزند شاه هم تاب از دست دادند و در جوانی دست به خودکشی زدند ( لیلا و علیرضا).
 

  با این که سلطنت طلبان، رضا شاه را می‌ستایند و بر سرنوشت محمد رضا شاه افسوس می‌خورند اشرف اما نه که ستاینده ای ندارد که کم نیستند کسانی که معتقدند بخش مهمی از گرفتاری‌های شاه به خاطر او بود و از خاطرات امیر اسدالله علم هم پیداست که این زن چه تصویری از دربار پهلوی در ایران و جهان ترسیم کرده بود؛ چندان که محمد رضا انگار در مُشت او بود.

 * اشاره به این نکته هم خالی از لطف نیست که مرگ خواهر دو قلوی شاه با پخش سریال «معمای شاه» هم‌زمان شده است. سریالی که به خاطر افراط در اصرار بر دو عنصر «وابستگی به انگلستان» و «ترویج بهاییت» و ضعف‌های مفرط کارگردان در قصه پردازی و در قیاس با آثاری چون «هزاردستان» و «‌شهرزاد» و به سبب شعار‌زدگی و صرف هزینه‌های هنگفت با انتقادات فراوان رو به روست و حال با مرگ خواهر شاه این بخت را یافته که نگاه‌های بیشتری را به سوی خود جلب کند. (نقش اشرف را در این سریال «مژگان ربانی ‌» ایفا می‌کند).