نجات دریای خزر از آلودگی ها با گسترش همکاری های بین المللی

به گزارش ایران اکونومیست؛ 21 مرداد برابر با 12 آگوست توسط برنامه محیط زیست سازمان ملل (UNEP) به عنوان روز دریای خزر نامگذاری شد.
دریای خزر با وسعت 600 هزارو 384 کیلومتر مربع بزرگترین دریاچه جهان است و طول پیرامون آن به 7000 کیلومتر می رسد. این دریاچه از نظر تنوع زیستی بسیار غنی بوده و حدود 400 گونه آبزی، بومی آن هستند که ماهیان خاویاری از مهمترین آنها است.
علاوه بر منابع زنده، این دریا پس از خلیج فارس و سیبری، به لحاظ ذخایر نفت و گاز موجود در ساحل و زیر بستر در مقام سوم قرار دارد.
خزر برای حدود 15 میلیون سکنه حاشیه خود، هزاران فرصت شغلی ایجاد کرده است و منبع اصلی درآمد محسوب می شود.
فعالیت های انسانی بیش از حد و بهره برداری های اقتصادی پرشتاب و کم ملاحظه، موجب تخریب اکوسیستم های طبیعی، آلودگی محیط زیست و کاهش کیفیت آب این دریا شده است.
دخالت های شتاب زده انسانی در دریای خزر که به شکل تغییر کاربری اراضی شامل تخریب و استحصال اراضی برای ساخت و سازهای بی رویه و غیراصولی ساحلی اعم از اسکله و بندر، مجتمع های گردشگری، مسکونی و تجاری، توسعه فعالیت های اکتشاف و استخراج منابع فسیلی زیربستر، صید بی رویه آبزیان خصوصا ماهیان خاویاری، تخریب زیستگاه ها و از دست رفتن مناطق تخم ریزی ماهیان خاویاری و تخلیه مستقیم آلودگی های شهری، صنعتی و کشاورزی مناطق ساحلی به دریا برخی از تهدیدات دریای خزر است.
بار زیاد آلودگی ها با منابع مشخص و نامشخص در حوزه آبریز رودخانه های منتهی به دریا، در کنار نحوه نامناسب رفتار جوامع انسانی ساحلی با منابع خزر، مدیریت ضعیف مناطق ساحلی، تغییرات فیزیکی عظیم در رژیم طبیعی رودخانه ها مانند سدسازی، استخراج شن و ماسه و نظیر آن از عمده تهدیدات زیست محیطی امروز دریای خزر محسوب می شود.
این تهدیدات سبب اختلال وضعیت طبیعی دریای خزر شده و متاسفانه گونه های ارزشمندی چون ماهیان خاویاری و یا فک دریای خزر به عنوان تنها پستاندار زیستمند این اکوسیستم را در فهرست گونه های در معرض خطر انقراض قرار داده و حیات اکولوژیکی و اقتصادی زیست بوم خزر را متاثر ساخته است.
 

** کنوانسیون تهران
نگرانی کشورهای ساحلی از وضعیت رو به تخریب محیط زیست این محدوده آبی باعث شد تا کشورهای ساحلی ضمن به رسمیت شناختن قوانین و مقررات هر یک از دولت های متعاهد و آگاهی از تخریب دریای خزر و توجه به لزوم حفظ و احیای منابع زنده برای نسل های حاضر و آینده و تلاش برای تعریف یک رژیم واحد حفاظت از محیط زیست دریایی، با حمایت سازمان های بین المللی، در قالب برنامه محیط زیست دریای خزر، از اردیبهشت ماه 1377 (1998) اقدامات و تلاش مشترک جهت حفظ و نجات محیط زیست دریای خزر را آغاز کردند.
کشورهای حاشیه خزر در سال 1382 (2003) کنوانسیون منطقه ای حفاظت از محیط زیست دریای خزر 'کنوانسیون تهران' را امضاء کردند و در تاریخ 12 آگوست 2006 برابر با 21 مردادماه 1385 لازم الاجرا شدن این معاهده نامه را به عنوان یک واقعه مهم زیست محیطی جشن گرفتند.
از این رو 21 مردادماه نقطه عطفی در تاریخ همکاری های زیست محیطی در رابطه با دریای خزر محسوب می شود. این کنوانسیون منطقه ای با توجه به اینکه تنها معاهده زیست محیطی مورد توافق پنج کشور حاشیه دریای خزر و تنها بستر همکاری جهت حفاظت و نجات اکوسیستم منحصر بفرد دریای خزر است، مناسب همکاری های منطقه ای کشورهای حاشیه دریای خزر بوده و از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است.
5 کشور ساحلی دریای خزر با آگاهی از تخریب محیط زیست دریای خزر در اثر آلودگی ناشی از منابع مختلف فعالیت های انسانی از جمله تخلیه مواد مضر، خطرناک، مواد زائد و سایر آلودگی های ناشی از منابع دریایی و منابع مستقر در خشکی، با تصمیم راسخ در حفظ منابع زنده دریای خزر برای نسل های حاضر و آینده، با آگاهی به ضرورت تضمین عدم مضر بودن فعالیت های مستقر در خشکی برای محیط زیست دریای خزر، با توجه به خطرات ناشی از نوسانات سطح آب که محیط زیست دریای خزر و خصوصیات اکولوژیکی و آب نگاری منحصر به فرد آن را تهدید می کند، با تاکید بر اهمیت حفاظت از محیط زیست دریای خزر، با تصدیق اهمیت همکاری میان دولتهای ساحلی خزر و با سازمان های بین المللی مربوطه و با هدف حفاظت و نگهداری محیط زیست دریایی خزر کنوانسیون تهران را امضا کردند.
 

** پروتکل های الحاقی به کنوانسیون تهران
طی سالیان گذشته زیرمجموعه کنوانسیون تهران چهار پروتکل توسط دبیرخانه موقت کنوانسیون، برنامه محیط زیست سازمان ملل و کشورهای عضو کنوانسیون تهیه و طی جلسات متعدد کارشناسی مورد بررسی و بازبینی قرار گرفته است.
 

** پروتکل آمادگی، واکنش و همکاری منطقه ای در مبارزه با سوانح آلودگی نفتی
در اجرای اصل 123 قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران، قانون الحاق به این پروتکل درجلسه علنی روز یکشنبه 15/5/1391 مجلس شورای اسلامی و تأیید شورای محترم نگهبان به تصویب رسید و در تاریخ 19/6/91 توسط ریاست محترم جمهور جهت اجرا به سازمان حفاظت محیط زیست ابلاغ شد.
این پروتکل 90 روز پس از تصویب توسط تمام کشورها در مجالس آنها لازم الاجرا شد. در حال حاضر تمام کشورها به غیر از قزاقستان این پروتکل را در مجالس خود به تصویب رسانده اند.
موقعیت استراتژیک دریای خزر بین اروپا و جنوب شرقی آسیا، این دریا را شاهراه اصلی برای حمل و نقل کالا میان اروپا و کشورهای ساحلی خزر، ترکیه، خاورمیانه و آسیای شرقی کرده است اما از آنجا که خزر محصور در خشکی است، ظرفیت تحمل آن نیز نسبت به دریاهای دیگر محدودتر است.
پروتکل 'آمادگی، واکنش و همکاری منطقه ای در مبارزه با سوانح آلودگی نفتی' به نحوه مقابله با آلودگی های نفتی که در اثر سوانح دریایی ممکن است در دریای خزر روی دهند می پردازد که بر اساس آن، متعاهدین باید تمامی تدابیر مناسب جهت آمادگی و مقابله با سوانح آلودگی نفتی ، ایجاد سیستم ملی مقابله با آلودگی نفتی توسط دولت های عضو و تهیه دستورالعمل هایی برای جوانب کاربردی، عملیاتی و فنی ایجاد کنند.
این پروتکل پس از سال ها بحث و بررسی توسط کارشناسان کشورهای عضو کنوانسیون تهران، سرانجام در سومین نشست کشورهای عضو کنوانسیون در قزاقستان به امضای مسوولان محیط زیست کشورهای حاشیه دریای خزر رسید و تحت عنوان پروتکل آکتائو (محل امضای پروتکل در قزاقستان) نام گرفت.
بر اساس ماده 8 این پروتکل، هر طرف متعاهد در راستای نظام های ملی آمادگی و واکنش نسبت به نشت نفت، متعهد می شود.
همچنین بر اساس ماده 9 این پروتکل، هر طرف متعاهد باید اقدام های لازم را به عمل آورد تا اطمینان حاصل کند که کشتی های حامل پرچم آن طرح اضطراری آلودگی نفتی را به گونه ای که مطابق مقررات مربوط بین المللی مورد نیاز است، همراه داشته باشد.

 
** پروتکل حفاظت از دریای خزر در برابر آلودگی های ناشی از منابع و فعالیت های مستقر در خشکی
چهارمین کنفرانس کشورهای عضو کنوانسیون تهران در 20 تا 22 آذرماه 1391 (12-10 دسامبر 2012) با شرکت وزرا و معاونان وزرای محیط زیست کشورهای عضو این کنوانسیون در شهر مسکو برگزار شد.
در این کنفرانس متن پروتکل 'حفاظت از دریای خزر در برابر آلودگی های ناشی از منابع و فعالیت های مستقر در خشکی' مورد تصویب تمام کشورهای عضو قرار گرفته و توسط ایران و ترکمنستان در همان اجلاس به امضا رسید.
روسیه و قزاقستان نیز در مهلت 6 ماه اعلام شده پروتکل را امضا کردند و آذربایجان نیز مستقیما برای تصویب پروتکل توسط مجلس کشور خود اقدام کرد.
این پروتکل به کاهش آلودگی دریای خزر ناشی از منابع مستقر در خشکی می پردازد، ورود چنین آلودگی هایی به دریا عمدتا از طریق رودخانه ها صورت می گیرد، پیش نویس متن این پروتکل در جلسات متعددی که بسیار هم بحث برانگیز بوده اند توسط کارشناسان منطقه مورد بازبینی قرار گرفته و نهایتا در این جلسه متن پروتکل تایید نهایی شد.
در جلسه علنی مجلس شورای اسلامی 18/5/94 کلیات این پروتکل مورد تصویب قرار گرفت.

 
** پروتکل حفاظت تنوع زیستی
این پروتکل به حفاظت از تنوع زیستی دریای خزر با تاکید بر حفاظت گونه ای و همچنین حفاظت از زیستگاه ها می پردازد، پروتکل حفاظت از تنوع زیستی در پنجمین کنفرانس کشورهای عضو کنوانسیون تهران که در اردیبهشت ماه 1393 در ترکمنستان برگزار شد مورد تایید نهایی قرار گرفت و به امضای وزرای محیط زیست ایران و ترکمنستان رسید.
سایر کشورها نیز در مدت زمان تعیین پروتکل مذکور را امضا خواهند کرد و یا مستقیما برای تصویب آن در مجالس خود اقدام خواهند کرد. این پروتکل در حال حاضر مصوبه هیات دولت را دریافت کرده و مراحل تصویب توسط مجلس شورای اسلامی را طی می کند.

 
** پروتکل ارزیابی اثرات زیست محیطی فرامرزی
بر اساس این پروتکل کشورهای عضو متعهد می شوند تا پیش از اجرای طرح های بزرگ که احتمال دارد اثرات سوء فرامرزی برای سایر کشورها در منطقه دریای خزر ایجاد کنند، مطالعات ارزیابی اثرات زیست محیطی انجام داده و گزارش آن را به دبیرخانه کنوانسیون و کشورهای عضو درخواست کننده ارایه دهند.
این پروتکل هنوز تحت بررسی کارشناسی توسط کشورهای منطقه قرار دارد.