پرویز جاهد: «خانه سیاه است» آغازگر سینمای مدرنیستی در ایران است

به گزارش ایران اکونومیست از روابط عمومی موزه سینما، فیلم مستند «خانه سیاه است» ساخته زنده‌یاد فروغ فرخ‌زاد در قالب برنامه «شب‌های مستند» موزه سینما با حضور پیروز کلانتری، پرویز جاهد و فخرالدین سیدی در سالن فردوس این مجموعه به نمایش درآمد.

فروغ سینما را از راه تدوین آموخت

پرویز جاهد منتقد و پژوهشگر سینما گفت: «خشت و آینه» اولین اثر داستانی و «خانه سیاه است» اولین اثر مستند است که صدابرداری آن‌ها سر صحنه انجام شده است. اکنون و پس از این همه سال، اهمیت این مستند در دنیا شناخته شد؛ به همین دلیل در مجامع سینمایی و جشنواره‌ها «خانه سیاه است» بارها به نمایش درآمده و مقالات و پایان نامه‌های مختلفی درباره ارزش آن نوشته می‌شود و این موضوع ما را به یاد روزهایی می‌اندازد که در دهه ۴۰ بسیاری از منتقدان ایرانی به این اثر و فروغ فرخزاد حمله کرده و کارگردانی اثر را انکار می‌کردند.

این منتقد سینما ادامه داد: این فیلم اولین بار در کانون فیلم تهران که توسط فرخ غفاری راه‌اندازی شده بود، به نمایش درآمد. ذکر این نکته حائز اهمیت است که شکل‌گیری فیلمخانه ملی ایران نیز نتیجه زحمات وی است. در اکران مذکور، بسیاری از منتقدان و سینه فیل‌های ایرانی حضور داشتند و حملات تندی به سازندگان اثر صورت گرفت.

جاهد بیان داشت: «خانه سیاه است» با سفارش انجمن کمک به جزامی‌ها ساخته می‌شود اما از سطح فیلم گزارشی و تبلیغاتی فراتر رفته و به یک بیانیه شاعرانه و فلسفی درباره یک بیماری مهم و مربوط به عهد عتیق تبدیل می‌شود.

جاهد ادامه داد: فرخزاد به عنوان منشی وارد استودیو گلستان شده و به تدریج اصول کار را می‌آموزد. همچنین سهراب سپهری و نجف دریابندری از دیگر چهره‌های حوزه ادبیات هستند که به استودیو گلستان رفت و آمد داشتند، با این وجود نکات چندانی از سینما نمی‌دانستند. فروغ در تدوین فیلم «موج و مرجان خارا» نقش داشت و سینما را از راه تدوین آموخت.

این منتقد خاطرنشان کرد: «خانه سیاه است»، آغازگر نوعی سینمای مستند مدرنیستی در ایران است و رد سبک مینیمالیسم را می‌توان در این فیلم مشاهده کرد. آن زمان برداشت بلند در سینمای ایران رایج نبوده است. در صورتی که این موضوع در فیلم به چشم می‌خورد. «خانه سیاه است» دارای وجوه مینیمالیستی است که بعدها در سینمای آوانسیان و کیارستمی شاهد این موضوع هستیم.

برخلاف شعر «آیه‌های زمینی» که نومیدانه است، در فیلم و در دل سیاهی زندگی، همچنان کاراکترها نور را طلب می‌کنند. تضاد و دیالکتیک نور و ظلمات در سرار «خانه سیاه است» جاری است

جاهد با بیان اینکه نگاه همدلی‌برانگیز فروغ نسبت به حاشیه‌نشین‌های جزامی به گونه‌ای است که پیشتر شاهد آن نبودیم، افزود: فروغ، شاعری دردمند و دارای نگاه انسانی بود. نکته مثبت اینکه دید آمیخته به شفقت و ترحم او باعث نشده تا کاراکترها جلوه‌ای خار و ذلیل پیدا کنند. این فیلم با یک ذهنیت شاعرانه ساخته شده است و مشابهت‌های بسیاری با کتاب شعر «آیه‌های زمینی» دارد.

وی ادامه داد: برخلاف شعر «آیه‌های زمینی» که نومیدانه است، در فیلم و در دل سیاهی زندگی، همچنان کاراکترها نور را طلب می‌کنند. تضاد و دیالکتیک نور و ظلمات در سرار «خانه سیاه است» جاری است.

جاهد با بیان اینکه فرآیند تحقیق در این فیلم لحاظ شده است، بیان داشت: من فیلمی درباره سلیمان میناسیان فیلمبردار این اثر ساخته‌ام و او تعریف می‌کند که ذهن فروغ بسیار با این موضوع درگیر بوده‌است.‌ پیش از آغاز فیلمبرداری، گروه بدون فروغ فرخزاد برای افتتاح یک جزام خانه به مشهد می‌روند. قرار بوده این فیلم در مشهد ساخته شود، اما وقفه‌ای در روند فیلمبرداری شکل می‌گیرد و دکتر راجی تبریز را پیشنهاد می‌کند.

وی ادامه داد: «خانه سیاه است» در دورانی ساخته شده که ساختارگرایی، بحث روز به شمار می رفته است. این تاثیر و ساخت دوگانه‌ها در فیلم‌های گلستان نیز وجود دارد. در اینجاست که دو گانه «زیبایی و زشتی»، «رنج و خوشبختی»، «شب و روز» و «نور و ظلمت» مطرح می‌شود و در تدوین فیلم نیز دقیقا همین کار را صورت می‌دهد.

وی یادآور شد: از نظر تاریخی، «خانه سیاه است» یک فیلم درجه یک مدرنیستی در تاریخ سینمای ایران است و همچنین یک فیلم مقاله ممتاز به شمار می‌رود و فروغ توانسته یک موضوع سفارشی را کاملا برای خود کرده و جهان‌بینی شخصی خود را در آن ارائه کند. نماهای فیلم گویا تقطیع شعر فروغ است و این فیلمساز توانسته در این خصوص موفق عمل کند و اثر در نهایت نگاه بدبینانه همراه با کورسوی امید که ریشه در جهان بینی شخصی فروغ دارد را عیان می‌کند.

صداگذاری‌های زیادی در فیلم وجود دارد

در ادامه این نشست پیروز کلانتری نویسنده و مستندساز پیشکسوت نیز گفت: صدابرداری این فیلم در صحنه بوده اما این موضوع به صورت کامل در تدوین اجرا نمی‌شود و درنهایت شاهد هستیم که صداگذاری‌های زیادی در فیلم وجود دارد.

کارگردان «پرسه» گفت: «خانه سیاه است» فیلم فروغ است و ارتباطی با ابراهیم گلستان ندارد. اما این موضوع باعث مناقشاتی شده است. فروغ کارهای زیادی در استودیو گلستان انجام داده و مخصوصا به عنوان تدوین‌گر حضوری فعال داشته است. او دو سفر به خارج از کشور داشته و در آن‌ها سینما را دنبال کرده است. به عقیده من در حدود نود درصد این فیلم، نقش فروغ جریان دارد. امروز که دوباره شاهد این فیلم بودم به این نکته رسیدم که «خانه سیاه است» با آن دوره و زمانه نسبت نزدیکی دارد.

وی با بیان اینکه بستری که این فیلم در آن ساخته می‌شود نیز دارای اهمیت است، بیان داشت: سینمای مستند ایران به عنوان یک جریان به دو سرفصل تقسیم می‌شود. استودیو گلستان سال ۱۳۳۷ به وجود آمد و در آنجا فیلم‌های زیادی ساخته می‌شود. این استودیو در بخش خصوصی شکل گرفت و تکیه به نوعی تهیه‌کننده دارد که کارگردان هم است. افراد بسیاری در این استودیو کار می‌کنند. اما سینمای مستند ایران از سال ۱۳۴۳ و زمانی که وزارت فرهنگ و هنر شکل می‌گیرد آغاز می‌شود.

وی ادامه داد: جریانی که گلستان به وجود آورد به یک جریان و پیشنهاد ادامه‌دار تبدیل نمی‌شود. شروع سینمای متفاوت ما با فیلم‌هایی همچون «گاو» یا فیلم «خشت و آینه» است.

فیلم دارای جهانی شاعرانه است

کلانتری خاطرنشان کرد: زمانی که به سینمای مستند نگاه می‌کنیم، «خانه سیاه است» از زوایای بسیاری جز اولین‌ها به شمار می‌رود. فیلم‌های مستند و داستانی گلستان پس از فیلم مستند فروغ، تفاوت‌های زیادی را تجربه می‌کند. فیلم، نگاهی امیدوارانه دارد و با یک وضعیت سخت رو به رو می‌شود و این موضوع به کرات مورد توجه بوده است. فیلم «خانه سیاه» است در میان منتقدان خارج از ایران نیز بسیار دیده شده و جاناتان رزنبام و کریس مارکر آن را ستودند.

وی ادامه داد: گفته می‌شود در سینمای مستند اساس بر تحقیق است و اگر این اتفاق رخ ندهد، قوامی در کار نیست. «خانه سیاه است» در ۱۲ روز فیلمبرداری شده اما تدوین آن ماه‌ها به طول انجامیده است. باید دید تحقیق چه نقشی در این فیلم دارد. اگر فیلمی صرفا بخواهد به موضوع خاص بپردازد دارای تاریخ مصرف خواهد بود و باید جهان فیلمساز را در خود داشته باشد تا به ماندگاری دست پیدا کند. این فیلم دارای جهان شاعرانه فروغ و همینطور طنازی و عمیق خاص خود است.

کلانتری ابراز داشت: فیلم درباره «جزامی‌ها» نیست و در بستر موقعیت جزامی‌ها، فیلمساز گفت‌وگوی خود با خالق را شکل می‌دهد. البته او با جزامی‌ها به عنوان وسیله رفتار نکرده بلکه آن‌ها را برای شکل دهی به گفت‌وگو به عنوان یک بستر دیده است.