چند نقطه‌نظر درباره «خانه سیاه است»

به گزارش ایران اکونومیست به نقل از روابط عمومی موزه سینما، پس از نمایش فیلم «خانه سیاه است»، فخرالدین سیدی مستندساز که اجرای برنامه را بر عهده داشت، گفت: در روزهای اخیر مقاله‌ای از آقای تهامی نژاد خواندم که او عنوان کرده بود، زمانی که دانشجوی رشته روزنامه نگاری بوده است، ابراهیم گلستان از آن‌ها دعوت کرده تا به تماشای اثر بنشینند و او برای اولین بار در استودیو گلستان با «خانه سیاه است» روبه‌رو شده بود.

فروغ سینما را از راه تدوین آموخت

در ادامه پرویز جاهد منتقد و پژوهشگر سینما گفت: از موزه سینما برای نمایش این اثر سپاسگزارم. سلیمان میناسیان فیلمبردار این فیلم همچنان زنده است و در لندن زندگی می‌کند. البته وی به دلیل بیماری، شرایط مطلوبی ندارد.

وی افزود: «خشت و آینه» اولین اثر داستانی و «خانه سیاه است» اولین اثر مستند است که صدابرداری آن‌ها سر صحنه انجام شده است. اکنون و پس از این همه سال اهمیت این مستند در دنیا شناخته شده  به همین دلیل در مجامع سینمایی و  جشنواره ها«خانه سیاه است» بارها به نمایش درآمده و مقالات و پایان نامه‌های مختلفی درباره ارزش آن نوشته می‌شود و این موضوع ما را به یاد روزهایی می‌اندازد که در دهه ۴۰ بسیاری از منتقدان ایرانی به این اثر و فروغ فرخزاد حمله کرده و کارگردانی اثر را انکار می‌کردند.

این منتقد سینما ادامه داد: این فیلم اولین بار در کانون فیلم تهران که توسط فرخ غفاری راه اندازی شده بود، به نمایش درآمد. ذکر این نکته حائز اهمیت است که شکل‌گیری فیلمخانه ملی ایران نیز نتیجه زحمات  وی است. در اکران مذکور بسیاری از منتقدان و سینه فیلم‌های ایرانی حضور داشتند و حملات تندی به سازندگان اثر صورت گرفت.

جاهد بیان داشت: «خانه سیاه است» با سفارش انجمن کمک به جزامی‌ها ساخته می‌شود اما از سطح فیلم گزارشی و تبلیغاتی فراتر رفته و به یک بیانیه شاعرانه و فلسفی درباره یک بیماری مهم و مربوط به عهد عتیق تبدیل می‌شود.

جاهد ادامه داد: فروغ فرخزاد به عنوان منشی وارد استودیو گلستان شده و به تدریج اصول کار را می‌آموزد. همچنین سهراب سپهری و نجف دریابندری از دیگر چهره‌های حوزه ادبیات هستند که به استودیو گلستان رفت و آمد داشتند، با این وجود نکات چندانی از سینما نمی‌دانستند. فروغ در تدوین فیلم «موج و مرجان خارا» نقش داشت و سینما را از راه تدوین آموخت.

وی خاطرنشان کرد: زمانی که گلستان سفارش این فیلم را دریافت می‌کند، متوجه این نکته می‌شود که حتما فروغ باید این اثر را کارگردانی کند.

جاهد خاطرنشان کرد: به اعتقاد من «خانه سیاه است» آغازگر نوعی سینمای مستند مدرنیستی در ایران است و رد سبک مینیمالیسم را می‌توان در فیلم مشاهده کرد. آن زمان برداشت بلند در سینمای ایران رایج نبوده است در صورتی که این موضوع در فیلم به چشم می‌خورد. «خانه سیاه است» دارای وجوه مینیمالیستی است که بعدها در سینمای آوانسیان و کیارستمی شاهد این موضوع هستیم.

او با بیان اینکه نگاه همدلی برانگیز فروغ نسبت به حاشیه نشین‌های جزامی به گونه‌ای است که پیشتر شاهد آن نبودیم، افزود: فروغ شاعری دردمند و دارای نگاه انسانی بود. نکته مثبت اینکه دید آمیخته به شفقت و ترحم او باعث نشده تا کاراکترها جلوه‌ای خار و ذلیل پیدا کنند. این فیلم با یک ذهنیت شاعرانه ساخته شده است و مشابهت‌های بسیاری با کتاب شعر «آیه‌های زمینی» دارد.

وی ادامه داد: بر خلاف شعر «آیه‌های زمینی» که نومیدانه است، در فیلم و در دل سیاهی زندگی، همچنان کاراکترها نور را طلب می‌کنند. تضاد و دیالکتیک نور و ظلمات در سرار «خانه سیاه است» جاری است.

جاهد با بیان اینکه فرآیند تحقیق در این فیلم لحاظ شده است، بیان داشت: من فیلمی درباره سلیمان میناسیان فیلمبردار این اثر ساخته‌ام و او تعریف می‌کند که ذهن فروغ بسیار با این موضوع درگیر بوده‌است.‌پیش از آغاز فیلمبرداری، گروه بدون فروغ فرخزاد  برای افتتاح یک جزام خانه به مشهد می‌روند. قرار بوده این فیلم در مشهد ساخته شود، اما وقفه‌ای در روند فیلمبرداری شکل می‌گیرد و دکتر راجی تبریز را پیشنهاد می‌کند.

وی ادامه داد:«خانه سیاه است» در دورانی ساخته شده که ساختار گرایی بحث روز به شمار می رفته است. این تاثیر و ساخت دوگانه‌ها در فیلم‌های گلستان نیز وجود دارد. در اینجاست که دو گانه «زیبایی و زشتی»، «رنج و خوشبختی»، «شب و روز» و «نور و ظلمت» مطرح می‌شود و در تدوین فیلم نیز دقیقا همین کار را صورت می‌دهد.

وی یادآور شد: از نظر تاریخی، «خانه سیاه است» یک فیلم درجه یک مدرنیستی در تاریخ سینمای ایران است و همچنین یک فیلم مقاله ممتاز به شمار می‌رود و فروغ توانسته یک موضوع سفارشی را کاملا مال خود کرده و جهان‌بینی شخصی خود را در آن ارائه کند. نماهای فیلم گویا تقطیع شعر فروغ است و این فیلمساز توانسته در این خصوص موفق عمل کند و اثر در نهایت نگاه بدبینانه همراه با کورسوی امید که ریشه در جهان بینی شخصی فروغ دارد را عیان می‌کند.

صداگذاری های زیادی در فیلم وجود دارد

در ادامه این نشست پیروز کلانتری نویسنده و مستندساز پیشکسوت نیز گفت: صدابرداری این فیلم در صحنه بوده اما این موضوع به صورت کامل در تدوین اجرا نمی‌شود و درنهایت شاهد هستیم که صداگذاری‌های زیادی در فیلم وجود دارد.

وی افزود: عباس بهارلو در آن زمان با نام مستعار غلام حیدری در مطبوعات می‌نوشت. او کتابی به نام «فروغ فرخزاد و سینما» نوشته که اثر جالبی است. بیش از نود درصد مطالب این کتاب درباره «خانه سیاه است» دربرگرفته و او می‌گوید ما جزئیات زیادی درباره فعالیت فروغ در مجموعه فیلم‌های «چشم انداز» نمی‌دانیم.

کارگردان «پرسه» گفت: «خانه سیاه است» فیلم فروغ است و ارتباطی با ابراهیم گلستان ندارد. اما این موضوع باعث مناقشاتی شده است. فروغ کارهای زیادی در استودیو گلستان انجام داده و مخصوصا به عنوان تدوین‌گر حضوری فعال داشته است. او دو سفر به خارج از کشور داشته و در آن‌ها سینما را دنبال کرده است. به عقیده من در حدود نود درصد این فیلم، نقش فروغ جریان دارد. امروز که دوباره شاهد این فیلم بودم به این نکته رسیدم که «خانه سیاه است» با  آن دوره و زمانه نسبت نزدیکی دارد.

وی با بیان اینکه بستری که این فیلم در آن ساخته می‌شود نیز دارای اهمیت است، بیان داشت: سینمای مستند ایران به عنوان یک جریان به دو سرفصل تقسیم می‌شود. استودیو گلستان سال ۱۳۳۷ به وجود آمد و در آنجا فیلم‌های زیادی ساخته می‌شود. این استودیو در بخش خصوصی شکل گرفت و تکیه به نوعی تهیه‌کننده دارد که کارگردان هم است. افراد بسیاری در این استودیو کار می‌کنند. اما سینمای مستند ایران از سال ۱۳۴۳ و زمانی که وزارت فرهنگ و هنر شکل می‌گیرد آغاز می‌شود.

وی ادامه داد: جریانی که گلستان به وجود آورد به یک جریان و پیشنهاد ادامه‌دار تبدیل نمی‌شود. شروع سینمای متفاوت ما با فیلم‌هایی همچون «گاو» یا فیلم «خشت و آینه» است.

فیلم دارای جهانی شاعرانه است

کلانتری خاطرنشان کرد: زمانی که به سینمای مستند نگاه می‌کنیم، «خانه سیاه است» از زوایای بسیاری جز اولین‌ها به شمار می‌رود. فیلم‌های مستند و داستانی گلستان پس از فیلم مستند فروغ، تفاوت‌های زیادی را تجربه می‌کند. فیلم نگاهی امیدوارانه دارد و با یک وضعیت سخت رو به رو می‌شود و این موضوع به کرات مورد توجه بوده است. فیلم «خانه سیاه» است در میان منتقدان خارج از ایران نیز بسیار دیده شده  و جاناتان رزنبام و کریس مارکر آن را ستودند.

وی ادامه داد: گفته می‌شود در سینمای مستند اساس بر تحقیق است و اگر این اتفاق رخ ندهد ، قوامی در کار نیست. «خانه سیاه است» در ۱۲ روز فیلمبرداری شده اما تدوین آن ماه‌ها به طول انجامیده است. باید دید تحقیق چه نقشی در این فیلم دارد. اگر فیلمی صرفا بخواهد به موضوع خاص بپردازد دارای تاریخ مصرف خواهد بود و باید جهان فیلمساز را در خود داشته باشد تا به ماندگاری دست پیدا کند. این فیلم دارای جهان شاعرانه فروغ و همینطور طنازی و عمیق خاص خود است.

کلانتری در خصوص فرآیند تحقیق در ساخت یک فیلم مستند ، گفت تحقیق در کل مسیر یک فیلم جریان دارد و اینگونه نیست که ابتدا تحقیق انجام شده و بعد بر مبنای آن فیلمی ساخته شود. فروغ این فیلم را بیرون کشیدن زیبایی از زشتی نمی‌بیند، چراکه این موضوع بسیار در فیلم مطرح شده است و به نظر من هم بحث بی‌ربطی است. ابتدا باید پرسید زیبایی و زشتی به چه معناست زیرا هر کدام دارای معانی گسترده‌ای هستند. فروغ همانطور که در آن دوره به عنوان یک شاعر زن مشهور بود اما همواره به حاشیه رانده می‌شد و این موضوع بر خلاف تصور رایج است.. به عقیده من فیلم در تدوین دچار ضعف است. من گاهی این فیلم را بدون گفتار تماشا کرده‌ام و باید بگویم تصویر دارای قدرت زیادی است و بدون گفتار متن نیز اثر گذار است. با دیدن «خانه سیاه است» گاهی به یاد فیلم «شب و مه» ساخته  آلن رنه می‌افتم که دارای موقعیتی دهشتناک است. به نظر من مکان‌های زیاد و پیام‌های کوتاه به نوعی آشوب تصویری منجر شده و من هیچ‌گاه نتوانستم با آن ارتباط برقرار کنم. در این اثر، دو فضای شروع و وسط متعلق به گلستان است و او به عنوان تهیه‌کننده نیاز دیده که این فضا را مشخص کند. من مطمئنم متن‌های این مستند از جنس گلستان و متعلق به اوست.

کلانتری ابراز داشت: فیلم درباره «جزامی‌ها» نیست و در بستر موقعیت جزامی‌ها، فیلمساز گفت‌وگوی خود با خالق را شکل می‌دهد. البته او با جزامی‌ها به عنوان وسیله رفتار نکرده بلکه آن‌ها را برای شکل دهی به گفت‌وگو به عنوان یک بستر دیده است.

وی بیان داشت: در فیلم مشاهده‌گر فیلمساز دخالتی نمی‌کند اما نوعی انتخاب را صورت می‌دهد و به جز این مسئله، نمی‌توان به شکلی دیگری فیلم را تولید کرد و قرار نیست هر آنچه که در طبیعت وجود دارد عینا در فیلم مستند ثبت شود، چراکه در این صورت دیگر خلاقیت هنرمند معنایی ندارد.

در این برنامه افرادی همچون: پیروز کلانتری، پرویز جاهد، سعید رشتیان، ارد عطارپور، فخرالدین سیدی، پروین ثقه الاسلامی، محمد مقدم، محمدعلی حسین نژاد،  فاطمه محمدی مدیرعامل موزه سینما و ... حضور داشتند.