۱۳ اسفند ۱۴۰۳ - ۱۰:۴۹
آیا میان زمین‌لرزه و سدها ارتباطی وجود دارد؟
کارشناسان معتقدند میان تعداد سدهای یک منطقه با بروز زلزله ارتباط وجود دارد و این می‌تواند کمک کند تا با مدیریت در سدسازی، از بروز برخی از زلزله‌ها پیشگیری کرد اما نباید غافل بود که میان ویژگی‌های زمین‌شناختی محل‌هایی که سدها واقع‌اند تفاوت‌های اساسی وجود دارد که برای هر کدام از سدها منحصر به فرد است؛ چنین چیزی بدین معنی است که تشخیص اینکه زلزله اتفاق خواهد افتاد یا نه دشوار است.
تقریبا ۲ سال از زلزله بزرگ در ترکیه می‌گذرد و به گفته مقام‌های محلی بعد از ۲ زلزله بزرگ این کشور با قدرت ۷.۸ و ۷.۵ ریشتر در جنوب و جنوب‌غرب ترکیه، بیش از ۶ هزار پس‌لرزه، این مناطق ترکیه را در نوردید و بیش از ۵۰ هزار کشته در منطقه ترکیه و سوریه برجای گذاشت. ۲ هفته بعد از این ۲ زلزله، زلزله‌های دیگری با قدرت ۶.۳ و ۵.۷ ریشتر بار دیگر همان مناطق را لرزاند و موجب خسارات بسیار گسترده‌تری شد.
در رابطه با دلایل این زلزله بزرگ، دیدگاه‌ها و تئوری‌های زیادی مطرح شد که هر یک در جای خود دارای اهمیت است اما به طور کلی زلزله ترکیه از ابعاد مختلف و با دلایل مختلف قابل بررسی است؛ از قرار گرفتن روی گسل‌های بزرگ فلات آناتولی تا ساخت بزرگ‌ترین سدهای منطقه و حتی جهان که با پیدایش دریاچه‌های عظیم پشت سد، موجب افزایش فشار آب بر صفحات زیرین زمین شده و تحریکات گسل‌ها را بیشتر و زلزله‌ها را ایجاد می‌کنند تا بسیاری از عوامل دیگر، جملگی در بروز پدیده زلزله موثر بودند. همه این موارد سبب نگرانی بسیاری از افراد در ایران به دلیل شباهت این عوامل با بروز زلزله شده است. گزارش پیش‌رو به بررسی این سوال می‌پردازد که آیا میان سدها و زلزله‌ها ارتباطی وجود دارد یا خیر؟
تعداد ۳۰ حوضه آبریز در کشور وجود دارد که در این مناطق، به طور کلی ۹۳۶ سد در آینده نزدیک به بهره‌برداری خواهد رسید.
چه تعداد سد در ایران وجود دارد؟
بررسی آمار و ارقام سدها در ایران نشان می‌دهد ایران نزدیک به ۵۱۸ سد در حال بهره‌برداری دارد که بخش عمده آن در فاصله دهه ۱۳۷۰ تاکنون ساخته و به بهره‌برداری رسیده است. به استناد آمار مربوط به سدهای ایران که توسط گروه مهندسان عمران و کامپیوتر ثانیه منتشر شده، تعداد ۳۰ حوضه آبریز در کشور وجود دارد که در این مناطق، به طور کلی ۹۳۶ سد در آینده نزدیک به بهره‌برداری خواهد رسید.
| حوضه آبریز | تعداد سد در حال مطالعه اولیه* | تعداد سد در دست اجرا | تعداد سد در حال بهره‌برداری | تعداد کل |
| جنوب و جنوب‌شرق | ۵۲ | ۸ | ۱۰۰ | ۱۶۰ |
| جنوب‌غرب | ۱۱۸ | ۳۴ | ۴۲ | ۱۹۴ |
| غرب و شمال‌غرب | ۸۰ | ۲۷ | ۱۵۸ | ۲۶۵ |
| شمال و دریای خزر | ۲۲ | ۹ | ۱۹ | ۵۰ |
| شرق و شمال‌شرق | ۱۱ | ۳ | ۸۶ | ۱۰۰ |
| مرکزی | ۴۱ | ۱۳ | ۱۱۳ | ۱۶۷ |
| جمع کل | ۳۲۴ | ۹۴ | ۵۱۸ | ۹۳۶ |
*منظور از سد در حال مطالعه، سدهایی است که مطالعات اولیه انجام شده و برای ساخت به قطعیت رسیده‌اند.
تامل در اعداد و ارقام جدول یاد شده می‌تواند نکات بسیار ارزشمندی را آشکار سازد. نخست آن‌که اگر این تعداد سدها با نقشه ایران تطابق داده شوند، نشان می‌دهد پروژه‌های سدسازی به‌طور کل(سد در حال بهره‌برداری، در حال اجرا و در دست مطالعه) از نیمه شرقی به نیمه غربی در حال افزایش است؛ به تعبیری در نیمه شرقی کشور فقط ۲۶۰ سد (در حال ساخت، مطالعه، بهره‌برداری) وجود دارد اما در نیمه غربی ۴۵۹ مورد سد در حال ساخت، مطالعه یا بهره‌برداری است. تعداد سدهای منطقه شمال غرب برابر با ۲۶۵ مورد بوده که رتبه نخست سدسازی کشور را به خود اختصاص داده است.
اگر آمار و ارقام مربوط به سدهای حوزه مرکزی کشور را که بیشتر در استان مرکزی و در حوضه آبریز غربی کشور قرار می‌گیرند به آمار نیمه غربی کشور اضافه کنیم، تعداد سدهای نیمه غربی به ۶۲۶ مورد خواهد رسید. به این ترتیب کفه ترازو در نیمه غربی کشور نسبت به نیمه شرقی(۲۹۴ سد) از نظر تعداد سدها، بسیار سنگین‌تر و تقریباً بیش از ۲ برابر خواهد بود.
اگر باز هم مقوله تعداد سدهای ساخته شده جزئی‌تر شوند، نکات عمیق‌تری نیز آشکار خواهد شد. تعداد سدهای منطقه شمال غرب برابر با ۲۶۵ مورد بوده که رتبه نخست سدسازی کشور را به خود اختصاص داده است. به تعبیری استان‌های آذربایجان‌غربی و شرقی، اردبیل، کردستان، مرکزی، کرمانشاه، همدان، زنجان، لرستان و قزوین همگی در این مناطق قرار دارند.
رتبه بعدی در این جدول مربوط به مناطق جنوب غرب کشور است؛ یعنی استان‌های ایلام، فارس،خوزستان، چهارمحال‌وبختیاری، کهکیلویه و بویراحمد و بوشهر. رتبه سوم سدسازی به مناطق مرکزی کشور اختصاص دارد که تعداد ۱۶۷ مورد سد است؛ یعنی استان‌های اصفهان، یزد، قم، تهران، البرز و سمنان. استان‌های مناطق جنوب و جنوب‌شرق نیز ۱۶۰ دارد؛ یعنی استان‌های کرمان، هرمزگان و سیستان‌وبلوچستان. استان‌های خراسان رضوی، شمالی و جنوبی نیز در مناطق شمال‌شرق قرار دارند که به‌طور کلی شامل ۱۰۰ سد هستند. سه استان شمالی یعنی گیلان، مازندران و گلستان نیز در مجموع ۵۰ سد را به خود اختصاص داده‌اند.(آمارها مربوط به سال ۱۴۰۱ است)
سدها و زمین‌لرزه‌های ایران
نکته مهم دیگری که اهمیت این مطالعه را دوچندان می‌کند، مربوط به تعداد زمین‌لرزه‌هایی است که در یک سال گذشته اتفاق افتاده و تطابق آن با تعداد سدهای در حال بهره‌برداری است. به استناد گزارش مرکز لرزه‌نگاری کشوری مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، پهنه کشور در سال ۱۴۰۰ نزدیک به هشت هزار و ۶۳۰ بار و در سال ۱۴۰۱، هشت هزار و ۱۹۲ بار لرزیده است.
بیشترین تعداد زلزله در کشور در سال ۱۴۰۱ مربوط به نواحی شرق و شمال‌شرق با ۲ هزار و ۵۶ مورد زلزله با در نظر گرفتن ۸۶ سد در حال بهره‌برداری در این منطقه استاین تعداد زمین‌لرزه نیز بنابر مناطق جغرافیایی و استان‌های کشور که در جدول فوق تقسیم‌بندی شده بود را می‌توان باری دیگر در جدولی مجزا تقسیم کرد.
| حوضه آبریز | تعداد استان‌های واقع در منطقه | تعداد زمین لرزه | تعداد سد در حال بهره‌برداری | تعداد کل سدها |
| جنوب و جنوب‌شرق | کرمان، هرمزگان، سیستان و بلوچستان | ۱۱۳۳ | ۱۰۰ | ۱۶۰ |
| جنوب‌غرب | ایلام، فارس،خوزستان،چهارمحال و بختیاری، کهکیلویه و بویراحمد، بوشهر | ۱۴۲۴ | ۴۲ | ۱۹۴ |
| غرب و شمال‌غرب | آذربایجان شرقی و غربی، اردبیل،کردستان،مرکزی،کرمانشاه،همدان،زنجان،لرستان،قزوین | ۱۶۶۸ | ۱۵۸ | ۲۶۵ |
| شمال و دریای خزر | گیلان، مازندران و گلستان | ۳۳۸ | ۱۹ | ۵۰ |
| شرق و شمال‌شرق | خراسان رضوی، شمالی و جنوبی | ۲۰۵۶ | ۸۶ | ۱۰۰ |
| مرکزی | اصفهان،یزد،قم،تهران،البرز،سمنان | ۱۵۷۳ | ۱۱۳ | ۱۶۷ |
| جمع کل | ۳۱ استان | ۸۱۹۲ | ۵۱۸ | ۹۳۶ |
مقایسه این آمار با تعداد سدهای ساخته شده نشان می‌دهد بیشترین تعداد زلزله مربوط به نواحی شرق و شمال‌شرق با ۲ هزار و ۵۶ مورد زلزله با در نظر گرفتن ۸۶ سد در حال بهره‌برداری در این منطقه است. بعد از آن منطقه غرب و شمال‌غرب کشور است که یک هزار و ۶۶۸ بار در طول یکسال گذشته لرزیده است.
این نواحی از نظر تعداد سدهای در حال بهره‌برداری ۱۵۸ سد دارد. نواحی مرکزی نیز با ۱۱۳ سد ساخته شده و تعداد زمین‌لرزه در جایگاه بعدی قرار دارد. نواحی جنوب و جنوب شرق کشور نیز از نظر تعداد سدهای ساخته شده و تعداد زمین‌لرزه‌های سال گذشته در جایگاه چهارم قرار دارد. کمترین میزان زمین‌لرزه نیز به نواحی شمالی کشور مربوط است که تعداد سدهای ساخته شده کمتری را به خود اختصاص داده‌اند.
این آمار فقط مختص سال ۱۴۰۱ است و اگر آمار جدید زمین‌لرزه در ۲ سال ۱۴۰۲ و ۱۴۰۳ (که متاسفانه هنوز به طور کامل در دسترس نیستند)را به آن بیافزاییم متوجه می‌شویم که ایران تنها در سال ۱۴۰۲ بیش از هشت هزار ۶۹۲ بار لرزیده که به‌طور میانگین هر ماه یک رخداد با بزرگای بیش از ۴,۵ ریشتر به وقوع پیوسته که استان فارس با بالاترین تعداد رخداد لرزه‌ای ثبت شده (۲۴۱)، اولین استان و به دنبال آن استان‌های هرمزگان و کرمان به ترتیب با تعداد ۲۳۱ و ۲۰۱ رخداد لرزه‌ای ثبت شده، قرار دارند. بعد از آن نیز آذربایجان‌غربی با بیش از ۱۵۰ زمین‌لرزه و بوشهر با بیش از ۱۰۰ زمین لرزه ثبت‌شده، بالاترین آمار زمین لرزه را در بین استان‌های کشور داشته‌اند.
اگر ارتباط تعداد سدهای در حال بهره‌برداری با تعداد زمین‌لرزه‌های سال ۱۴۰۰ در نواحی یاد شده (به غیر از نواحی شمال‌شرقی و شرقی) با یکدیگر را منطقی بدانیم، در این صورت و در آینده نزدیک، اگر همه سدهایی که ساخت آن قطعی شده به بهره‌برداری برسند، در این صورت بعد از مناطق غرب و شمال‌غرب، مناطق جنوب‌غربی کشور به دلیل داشتن ۱۹۴ سد، احتمال بیشترین زمین‌لرزه‌ها را در خواهند داشت؛ چنانچه آمار زمین لرزه در استان فارس، هرمزگان و بوشهر موید آن است.
چنین احتمالی را می‌توان در مورد دیگر نواحی و تعداد سدهای ساخته شده و زمین‌لرزه‌ها در نظر داشت. این همان چیزی است که «مهدی زارع» استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله در گفت‌وگو با پژوهشگر ایران اکونومیست نیز به آن تاکید کرد.
به گفته وی، مناطق غربی کشور به‌دلیل مجاورت با رشته کوه زاگرس و داشتن رودخانه‌ها و به‌دنبال آن سدهای متعدد در سال‌های اخیر با تعدد زلزله‌های با بزرگی کمتر از پنج ریشتر مواجهه بوده است.
البته باید در نظر داشت نواحی شرق و شمال‌شرق روی بزرگ‌ترین گسل‌ها قرار دارند و اگرچه بین تعداد سدها و زمین‌لرزه‌های آن با دیگر نقاط چندان تناسبی وجود ندارد اما این موضوع از زاویه دیگر هم قابل بررسی است.
به گفته زارع، استان خراسان رضوی و به‌طورکلی استان‌های شرقی، رودخانه‌های زیادی به نسبت مناطق غرب کشور ندارند که سدی هم روی آن‌ها ساخته شود اما به هر تقدیر در مناطق شرق و شمال‌شرق نیز ۱۰۰ سد وجود دارد که همین خالی و پر شدن سدها در ایجاد زلزله‌ها موثرند.
همچنین استان خراسان همواره به عنوان یکی از استان‌های بزرگ در زمینه تولید محصولات کشاورزی و صنعتی بوده که آب زیادی مصرف می‌کند و برداشت بی‌رویه آب در برخی مناطق زلزله‌خیز که روی گسل نیز هستند مانند «دشت طوس» در سال‌های اخیر با زلزله‌های متعددی روبرو بوده است؛ بنابراین یکی از دلایل بروز زلزله در این نواحی می‌تواند به دلیل برداشت بی‌رویه آب از منابع زیرزمینی باشد که از سال‌ها پیش در این منطقه فعال بوده‌اند.
ارتباط علمی بین زمین‌لرزه و سدهای ساخته شده چیزی است که سال‌ها پیش در یک پژوهش علمی به آن پرداخته و ثابت‌شده بود. بنابراین نمی‌توان منکر این ارتباط شد و مطالب پژوهش‌های علمی فقط در رابطه با کشورهایی مانند ترکیه، سوریه و ... صدق نمی‌کند.
البته در بروز زلزله عوامل متعدد و مختلفی همچون قرار گرفتن در نواحی آتشفشانی، قرارگیری در گسل‌های زمین و ... تاثیر گذار است اما آنچه اهمیت دارد اینکه موارد یاد شده با وجود پیشرفت‌های علمی فراوان، در بروز زلزله به میزان بسیار کمی قابل پیش‌بینی است. اگرچه به گفته برخی میان تعداد سد ساخته شده در یک منطقه با بروز زلزله ارتباط وجود دارد و این می‌تواند کمک کند تا با مدیریت درست‌تری در سدسازی، از بروز برخی از زلزله‌ها پیشگیری شود اما از این نکته نیز نباید غافل بود که میان ویژگی‌های زمین‌شناختی محل‌هایی که سدها در آن‌ها واقع‌اند یک دنیا تفاوت وجود دارد که برای هر کدام از سدها منحصر به فرد است. این بدین معنی است که تشخیص اینکه زلزله اتفاق خواهد افتاد یا نه بسیار مشکل است. نمی‌توان به‌طور قطع زلزله‌ها را به هر سدی در یک منطقه مرتبط دانست، زیرا تعدادی از عوامل مختلف باید مورد بررسی قرار گیرند. این عوامل شامل موارد زیر هستند: زمین‌شناسی منطقه، حجم و تغییرات آب، طراحی و ساخت سد، تاریخچه زلزله‌ها و مدت زمان و نحوه استفاده از سد.
در مجموع می‌توان گفت جغرافیای زلزله از مناطق بیابانی نواحی جنوب و جنوب‌شرق به سمت نواحی غربی، جنوب‌غربی و شمال‌غربی نیز کشیده شده و نیمه غربی کشور در سال‌های اخیر بیشتر از سایر نواحی شرقی لرزیده است. این چیزی است که به گفته عباس چرچی استاد دانشگاه شهید چمران اهواز در سال ۹۸، با توجه به تغییر رفتار لرزه‌ای جنوب و جنوب غرب کشور، احتمال افزایش تعداد زمین لرزه‌ها در خوزستان بیشتر شده است.
شاید بتوان زلزله ترکیه و خسارات جبران‌ناپذیر انسانی آن را که در همسایگی کشورمان رخ داده، زنگ خطر جدی در نظر گرفت که به پشت مرزهای ایران رسیده است. زلزله شهر خوی در سال ۱۴۰۱ نواحی شمال‌غربی و چهار زلزله دیگر در همین نواحی و در فاصله ۲ اسفندماه و ۲ زلزله در استان کرمانشاه تاکنون که پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله آن را ثبت کرده و یا چهار زمین‌لرزه دیگر در نواحی جنوب و جنوب‌شرق کشور، همگی می‌توانند، هشدارهایی باشند که زمین به استناد فرضیه گایا به عنوان یک موجود زنده، به کشور می‌دهد.
منبع: خبرگزاری ایرنا
گزارش خطا
آخرین اخبار