آیا رافائل گروسی در حال بسترسازی برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه است؟

به گزارش خبرنگار سیاست خارجی ایران اکونومیست، رافائل گروسی، مدیرکل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی روز چهارشنبه هفته گذشته (۲۶ فوریه ۲۰۲۵)، جدیدترین گزارش فصلی خود در خصوص برنامه هسته‌ای ایران را در اختیار ۳۵ عضو شورای حکام قرار داد تا در جلسه شورای حکام آژانس که در روزهای ۳ تا ۷ مارس (۱۳ تا ۱۷ اسفندماه) برگزار می‌شود، مورد بررسی و اتخاذ تصمیم احتمالی قرار بگیرد.

این گزارش به اصطلاح محرمانه که هر بار بخش‌هایی از آن با درز از سوی برخی اعضای آژانس در اختیار رسانه‌های غربی قرار می‌گیرد، شامل جدیدترین ارزیابی مدیرکل از پیشرفت برنامه هسته‌ای ایران و تکرار برخی ادعاهایی است که تاکنون بارها از سوی گروسی مطرح شده است. رافائل گروسی در سفر اسفندماه ۱۴۰۰ خود به ایران در پاسخ به سوالی در خصوص انتشار گزارش‌های محرمانه آژاانس گفته بود : «بارها این سوال را از خود پرسیدم. متأسفانه برخی اعضا به این محرمانگی احترام نمی‌گذارند و این باعث تأسف است. بحثهای بسیاری در آژانس مطرح شده که قوانینی ایجاد کنیم ولی وقتی کسی بخواهد اطلاعات را منتشر کند نمیتوان مانع آن شد».

در جریان نشست پیشین شورای حکام آژانس بین المللی انرژی اتمی در نوامبر ۲۰۲۴، قطعنامه ای که آلمان، بریتانیا، فرانسه و آمریکا علیه برنامه اتمی ایران روی میز اعضا گذاشته بودند به تصویب رسید و در نتیجه آن، شورای حکام آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) به رافائل گروسی، مدیرکل این آژانس ماموریت داد تا بهار آینده (۲۰۲۵) گزارشی درباره سؤالات بی‌پاسخ مربوط به برنامه هسته‌ای ایران ارائه دهد. دیپلمات‌های غربی در خصوص این ماموریت اعلام کردند که اگر تهران همچنان پاسخی ارائه ندهد، پرونده ایران به شورای امنیت سازمان ملل ارجاع داده خواهد شد و گزارش گروسی می‌تواند مبنایی برای دخالت شورای امنیت سازمان ملل باشد.

به گزارش رسانه ها، گروسی در گزارش روز چهارشنبه خود به این موضوع اشاره کرده که از او خواسته شده تا یک «ارزیابی جامع و به روز» در مورد وجود و استفاده از مواد هسته‌ای اعلام نشده و همچنین وضعیت کلی گذشته و حال برنامه هسته‌ای ایران ارائه کند ولی در گزارش خود مشخص نکرده که چه زمانی گزارش یاد شده را باید تهیه کند. رافائل گروسی در خصوص زمان احتمالی این گزارش جامع اعلام کرده که «انتظار» این است که قبل از ژوئن منتشر شود. او افزود: «فکر می‌کنم ایده خوبی باشد که قبل از انتشار گزارش جامع به ایران بروم».

در گزارش جدید مدیرکل آژانس در بحث مربوط به مسائل حل نشده به چهار مورد اشاره شده در حالی که تنها موضوع دو مکان باقیمانده و دو مکان دیگر حل و فصل شده است. در رابطه با دو مکان مورد بحث، موضوع آلودگی مطرح است که اهمیت اشاعه ای ندارد. افزایش ذخایر اورانیوم

براساس آنچه خبرگزاری آسوشیتدپرس در گزارش خود در خصوص محتوای درز داده شده گزارش مدیرکل آورده است، «ایران تا ۸ فوریه ۲۷۴.۸ کیلوگرم (۶۰۵.۸ پوند) اورانیوم غنی شده تا ۶۰ درصد دارد. این افزایش ۹۲.۵ کیلوگرمی (۲۰۳.۹ پوندی) نسبت به آخرین گزارش آژانس در نوامبر است. این ماده یک گام کوتاه و فنی با سطح ۹۰ درصدی تسلیحات فاصله دارد. گزارشی در نوامبر ۲۰۲۴ ذخایر را ۱۸۲.۳ کیلوگرم (۴۰۱.۹ پوند) و آگوست گذشته ۱۶۴.۷ کیلوگرم (۳۶۳.۱ پوند) دانسته است».

در این گزارش به نقل از مدیرکل آژانس ادعا شده: «افزایش قابل توجه تولید و انباشت اورانیوم با غنای بالا توسط ایران، تنها کشور غیرهسته‌ای که چنین مواد هسته‌ای تولید می‌کند، یک نگرانی جدی است». طبق گزارش آژانس، تقریباً ۴۲ کیلوگرم اورانیوم ۶۰ درصد غنی شده، در صورتی که تا ۹۰ درصد غنی‌سازی شود، از نظر تئوری برای تولید یک بمب اتمی کافی است.

آژانس بین‌المللی انرژی اتمی همچنین در گزارش فصلی خود تخمین زد که تا ۸ فوریه، ذخایر کلی اورانیوم غنی‌شده ایران ۸۲۹۴.۴ کیلوگرم (۱۸۲۸۶ پوند) است که نشان‌دهنده افزایش ۱۶۹۰ کیلوگرمی (۳۷۲۵.۸ پوندی) نسبت به آخرین گزارش در نوامبر است. آژانس بین‌المللی انرژی اتمی قبلاً در دسامبر گذشته هشدار داده بود که «ایران آماده است تا به طور چشمگیری ذخایر اورانیوم نزدیک به درجه تسلیحات خود را افزایش دهد، زیرا این کشور عملیات راه اندازی آبشارهای سانتریفیوژهای پیشرفته را آغاز کرده است. »

این گزارش در بخش دیگری ادعا می‌کند: ایران برنامه هسته‌ای خود را فقط برای مقاصد صلح‌آمیز حفظ کرده است، اما رافائل گروسی، مدیر کل آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، قبلاً هشدار داده بود که تهران به اندازه کافی اورانیوم غنی‌شده تا سطوح نزدیک به تسلیحات دارد تا در صورت تمایل، «چندین» بمب هسته‌ای بسازد. در ادامه این گزارش به سخنان برخی مقام های ایرانی درباره امکان تغییر دکترین هسته ای ایران اشاره شده و آمده است: مقامات ایرانی به طور فزاینده ای این موضوع را مطرح می‌کنند؛ این در حالی است که سازمان‌های اطلاعاتی ایالات متحده ارزیابی می‌کنند که «ایران هنوز برنامه تسلیحاتی خود را آغاز نکرده اما فعالیت‌هایی را انجام داده است».

براساس این گزارش در متن ارائه شده از سوی گروسی آمده که آژانس راستی‌آزمایی کرده که تهران تعداد آبشارهای عملیاتی سانتریفیوژهای پیشرفته را افزایش داده، ماشین‌های قدرتمندی که به سرعت برای غنی‌سازی اورانیوم می‌چرخند. این گزارش میگوید ایران تعداد سانتریفیوژهای IR۶ در فردو را ۵ عدد افزایش داده که در مجموع به ۷ عدد رسیده است. دیده‌بان هسته‌ای همچنین تأیید کرد که ایران تعداد آبشارهای عملیاتی سانتریفیوژهای IR-۲m را در نیروگاه هسته‌ای زیرزمینی خود در نطنز ۱۲ مورد افزایش داده و به مجموع ۲۷ مورد رسانده است.

نکته قابل توجه در این گزارش و گزارش های پیشین رافائل گروسی این است که سابقه همکاری ایران با آژانس کمتر مورد توجه این نهاد فنی و کشورهای اروپایی قرار گرفته و هیچ وقت در گزارشها و بیانیه های کشورها برجسته نشده است. همزمان در موارد زیادی مطالبی که عموماً منفی هستند در هر دو گزارش پادمانی و برجامی نقل میشود که این اقدامی غیر حرفه ای است.

بازرسان آژانس در ایران

بنابرآنچه آسوشییتدپرس گزارش داده، گروسی در گزارش دوره ای خود بار دیگر به موضوع تصمیم جمهوری اسلامی ایران برای لغو امکان حضور برخی از بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی اتمی اشاره کرده و نوشته است که «ایران در تصمیم سپتامبر ۲۰۲۳ خود برای ممنوعیت ورود برخی از با تجربه ترین بازرسان آژانس برای نظارت بر برنامه هسته ای خود تجدیدنظر نکرده است».

تهران در مهرماه ۱۴۰۲، مجوز چند کارشناس رسمی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی در ایران را لغو کرد و محمد اسلامی، معاون رئیس جمهور و رئیس سازمان انرژی اتمی در توضیح آن گفت: «بازرسی اخراج نشده است، سه کشور اروپایی که رفتار سیاسی تند علیه جمهوری اسلامی ایران دارند. بازرسان آنها را از لیست حذف کردیم». اسلامی افزود: «آژانس [بین‌المللی انرژی اتمی] ۱۲۷ بازرس تایید شده در ایران دارد. این چند نفر عددی نیست نسبت به کل بازرس‌هایی که در ایران دارد».

این سخنان مدیرکل آژانس در حالی بار دیگر در گزارش فصلی این نهاد مطرح می‌شود که بررسی و ارزیابی بازرسان آژانس بین‌المللی اقدامی در صلاحیت کشورهایی است که بازرسان این نهاد بین المللی در آن حضور دارند و براساس حقوق حاکمیتی مصرح در ماده ۹ موافقتنامه جامع پادمان بین ایران و آژانس ( INFCIRC ۲۱۴) به تصویب رسیده است.

مکان‌های مورد ادعای آژانس

این گزارش همچنین می‌گوید: «هیچ پیشرفتی در جهت حل مسائل پادمانی باقی‌مانده در خصوص ورامین و تورقوزآباد حاصل نشده است»، دو نقطه‌ای در ایران که ناظر هسته‌ای درباره منشأ و محل ذرات اورانیوم دست‌ساز یافت شده در آن سؤالاتی دارد. در این گزارش همچنین آمده که گروسی در ابتدای سال جاری با عراقچی گفتگوهای تلفنی انجام داد و طی آن بر آمادگی خود برای همکاری با ایران برای از سرگیری اجرای توافقی که آژانس و تهران دو سال پیش توافق کردند، تاکید کرد. بیانیه مشترک شامل تعهد ایران برای حل و فصل مسائل پیرامون ورامین و تورقوزآباد بود، جایی که بازرسان در مورد فعالیت احتمالی هسته‌ای اعلام‌نشده سؤالاتی دارند و به آژانس اجازه می‌دهد «فعالیت‌های راستی‌آزمایی و نظارت مناسب بیشتری را اجرا کند». در این گزارش آمده است: «عراقچی وزیر امور خارجه آمادگی ایران را برای همکاری با آژانس اعلام کرد و احتمال سفر مجدد مدیرکل به تهران را مطرح کرد.»

چند نکته درباره گزارش جدید رافائل گروسی

نکته قابل توجه در این گزارش و گزارش های پیشین رافائل گروسی این است که سابقه همکاری ایران با آژانس کمتر مورد توجه این نهاد فنی و کشورهای اروپایی قرار گرفته و هیچ وقت در گزارشها و بیانیه های کشورها برجسته نشده است.

از سوی دیگر در موارد زیادی مطالبی که عموماً منفی هستند در هر دو گزارش پادمانی و برجامی نقل میشود که این اقدامی غیر حرفه ای است.

در گزارش جدید مدیرکل آژانس در بحث مربوط به مسائل حل نشده به چهار مورد اشاره شده در حالی که تنها موضوع دو مکان باقیمانده و دو مکان دیگر حل و فصل شده است. در رابطه با دو مکان مورد بحث، موضوع آلودگی مطرح است که اهمیت اشاعه ای ندارد و نباید بر توانایی آژانس در ارائه تضمین از ماهیت صلح آمیز برنامه هسته ای ایران تأثیر گذار باشد. در واقع می توان گفت که موضوع مواد با غنای بالا مطرح نیست و انحرافی در کار نبوده و این آلودگی همیشه میتواند وجود داشته باشد.

پرونده ایران همچنان در شورای امنیت سازمان ملل موجود است

حسن بهشتی‌پور، تحلیلگر مسائل بین‌الملل، در گفت‌وگو با ایران اکونومیست در ارزیابی بخش‌های منتشر شده از گزارش جدید رافائل گروسی و در پاسخ به این سؤال که با توجه به روندی که نهاد ناظر بر برنامه هسته‌ای ایران در پیش گرفته و نشانه‌هایی از تدارک پیش‌زمینه‌هایی برای ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت دارد، تهران باید چه رویکردی را در دستور کار قرار دهد، گفت: باید به این نکته توجه کنیم که پرونده ایران همچنان در شورای امنیت سازمان ملل موجود است. به‌عبارت دیگر، بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱، ترتیبات به‌گونه‌ای تنظیم شده که دبیرکل سازمان ملل متحد موظف است هر شش ماه گزارشی درباره روند اجرای برجام به شورای امنیت ارائه دهد. همچنین ترتیبات دیگری در این قطعنامه وجود دارد که به اختصار از آن با عنوان «مکانیسم ماشه» یاد می‌کنیم، که در واقع همان «ترتیبات اجرایی بازگشت قطعنامه‌های تحت فصل ۷ شورای امنیت سازمان ملل است». بنابراین، اگر تا ۲۷ مهرماه سال آینده، کشورهایی که می‌توانند از مکانیسم ماشه استفاده کنند و تروئیکای اروپایی نیز که پیش‌تر و بارها نسبت به فعال‌سازی آن هشدار داده‌اند، از این مکانیسم استفاده نکنند، در آن صورت پرونده ایران از شورای امنیت خارج خواهد شد.

بازگشت قطعنامه‌های پیشین به تحریم‌های یکجانبه آمریکا مشروعیت می‌دهد

این کارشناس مسائل هسته‌ای در پاسخ به این سؤال که آیا این قطعنامه‌ها و رویکرد شورای حکام می‌تواند پیش‌زمینه‌ای برای فعال‌سازی مکانیسم ماشه باشد، گفت: بله، باید این‌گونه بگوییم که این قطعنامه‌ها زمینه‌ساز توجیه استفاده سه کشور اروپایی از مکانیسم ماشه است. چرا که ایران تمامی فعالیت‌های خود را تحت نظارت آژانس بین‌المللی انرژی اتمی انجام می‌دهد و اگر به برخی تعهدات عمل نکرده، همه این موارد در پاسخ به عدم اجرای تعهدات طرف مقابل، به‌ویژه خروج یکجانبه ایالات متحده از برجام در سال ۲۰۱۸ است. پیش از آن، ۱۵ گزارش مدیرکل آژانس، علی‌رغم فشارهای آمریکا، بر التزام ایران صحه گذاشته است. از آن سال به بعد، ایران به تدریج تعهدات برجامی خود را کاهش داده است. بنابراین، استفاده از مکانیسم ماشه و ترتیبات حل اختلاف در چارچوب برجام بهانه‌ای می‌طلبد که به نظر می‌رسد آنچه در شورای حکام شاهد آن هستیم، همین روند را دنبال می‌کند. به همین دلیل، این قطعنامه‌ها از اهمیت بالایی برخوردارند و باید بسیار جدی گرفته شوند.

وی ادامه داد: بازگشت قطعنامه‌های پیشین نه تنها تحریم‌های سازمان ملل را مجدداً علیه کشورمان اعمال خواهد کرد، بلکه به تحریم‌های یکجانبه آمریکا، که با تکیه بر هژمونی مالی خود اعمال شده، نیز مشروعیت می‌دهد. همچنین، بازگشت به ذیل فصل هفتم منشور سازمان ملل، ایران را بار دیگر به عنوان «تهدیدی برای صلح و امنیت جهانی» مطرح می‌کند، که این وضعیت قابل مقایسه با شرایط فعالی تحریم‌های آمریکا نیست.

باید به سمت ابتکارهای مطرح‌نشده حرکت کنیم

بهشتی‌پور همچنین در پاسخ به این سؤال که با توجه به پیچیدگی های شکل‌گیری مجدد میز مذاکرات ۱+۵، به دلیل اختلافات روسیه و اروپا و همچنین شرایطی که گفت‌وگو میان ایران و آمریکا را دشوار کرده، آیا می‌توان به سازوکاری برای حل و فصل موضوعات فنی پرونده هسته‌ای در چارچوب مذاکره با تروئیکای اروپایی، که دور جدید آن اخیراً در ژنو برگزار شد، اندیشید، گفت: هر دو مسیر مذاکراتی، هم با آژانس و هم با تروئیکای اروپایی، می‌تواند به طور همزمان ادامه یابد. ما در چارچوب مذاکرات و گفت‌وگو با آژانس توانسته‌ایم پرونده دو مکان ادعایی از چهار مورد را ببندیم که این یک دستاورد مهم است. معتقدم که دو مکان ادعایی دیگر نیز می‌تواند در ادامه مذاکرات با آژانس بسته شود، هرچند ارزیابی دوستان ما در سازمان انرژی اتمی این است که ما به تمامی سوالات پاسخ داده‌ایم اما آژانس به دلایل سیاسی، پاسخ‌ها را قانع‌کننده نمی‌داند.

وی افزود: بنابراین، گفت‌وگو با اروپایی‌ها با دو هدف آغاز شده است: نخست، مطرح کردن موضوعات باقیمانده با آنها و دوم، جلوگیری از حرکت آنها به سمت فعال‌سازی مکانیسم ماشه. من بارها بر این موضوع تأکید کرده‌ام که هزار ساعت مذاکره بهتر از یک ساعت جنگ و درگیری است. باید به سمت راه‌های نرفته و ابتکارهای مطرح‌نشده در این مسیر حرکت کنیم.