موسیقی شمال خراسان فراقومیتی است

به گزارش خبرنگار موسیقی ایران اکونومیست، محمدعلی مرآتی شامگاه چهارشنبه-۲۳ آبان- در یادمان بخشی عیسی قلی‌پور با عنوان «شب بخشی» اظهار داشت: امشب در یادمان یکی از ستارگان موسیقی ایران و افق‌های درخشان و جاودان موسیقی نواحی در اینجا گردهم آمدیم.

وی گفت: من به عنوان معلم کوچکی در حوزه موسیقی‌شناسی اقوام، به ویژگی در این موسیقی دست پیدا کردم؛ هویتی که ایران دارد شامل موسیقی‌های مختلفی شده است. یکی از موسیقی‌های برجسته، موسیقی دستگاهی است که به یک ثبات محکمی رسیده که در موسیقی‌شناسی به آن موسیقی کلاسیک می‌گوییم؛ به دلیل اینکه دیگر در آن خاصیت‌های قومی مشهود نیست.

مرآتی افزود: به عنوان مثال من از قومیت کُرد، بیات کُرد را کُردی نمی‌شنوم و خیلی چیزهای دیگر و این ویژگی ممکن است برای ما این مساله را روشن کند که فاصله‌ای میان موسیقی اقوام و نواحی و موسیقی دستگاهی وجود دارد. ایران جزو مناطقی است که رابطه اندام‌واری بین این گونه‌های موسیقی وجود دارد.

مدیرعامل انجمن موسیقی ایران بیان کرد: رابطه‌ای میان موسیقی دستگاهی که دارای استانداردی در آموزش و اجرای آن از منظر روایت هست و موسیقی متنوع نواحی و اقوام وجود دارد که در طول هشت سال اخیر نام آن را پیشاکلاسیک و موسیقی فراقومیتی گذاشتم و نقطه‌ ظهور آن را در بخشی‌ها می‌بینم و فکر می‌کنم قدمت آن به قرن‌ها می‌رسد.

وی اظهار داشت: در شمال خراسان بیش از ۱۹ قوم در کنار هم زندگی می‌کنند و بدون اینکه کسی به آنها فرمانی داده باشد، در کنار هم یک موسیقی مشترک هوشمندانه‌ای را شکل دادند و امشب یادمان یکی از طلایه‌دارانش را برگزار می‌کنیم. نام ارتباط موسیقایی این اقوام را موسیقی فراقومیتی گذاشتم و این خیلی حس عجیبی دارد؛ اینکه قوم‌های کُرد، ترک، تات و ۱۹ قوم در آن منطقه چگونه تصمیم گرفتند بدون اینکه هویت‌های کردی، تاتی و ویژگی‌های دیگر خدشه‌دار شود، باهم یک کار مشترک انجام دهند، خیلی حیرت‌انگیز است.

مرآتی گفت: استادی از قوم کُرد در شمال خراسان به من می‌گفت که افتخارش این است که دو هزار ۵۰۰ بیت شعر ترکی را حفظ کرده است. فکر می‌کردم این چه ماجرایی در این موسیقی است. چون ما در جای جای ایران، موسیقی اقوام را به صورت مستقل داریم اما این خاصیتی است که به هزاره‌ها بازمی‌گردد و ایرانیان با یک وحدتی به صورت دکترین درونی باهم زندگی می‌کنند.

این پژوهشگر موسیقی افزود: اقوام در شمال خراسان، در کنار هم سعی می‌کنند که موسیقی مشترکی به وجود بیاورند و موسیقی شمال خراسان و بخشی‌ها فراقومیتی است. جالب است که کُردها از جعفرقلی استفاده می‌کنند؛ مختومقلی هم می‌خوانند و ترک‌ها، از جعفرقلی کُردها استفاده می‌کنند و همین طور این لایه‌ها تا ترکمن هم پیش رفته است و این وحدت در عین کثرت، حیرت‌انگیز است است.

وی خاطرنشان کرد: ما عنوانی را در ارتباط با حافظ و سعدی داریم که به آنان شاعران کلاسیک می‌گوییم. واژه کلاسیک اینجا به معنی استفاده از زبان رسمی است که قومیت‌ها را در درونش نهفته دارد و دیگر ظهوری از هیچ قومی در آن دیده نمی‌شود و این ویژگی و اشاعه تمدن حیرت‌انگیز است که در منطقه خراسان شمالی هم، استادان کنار هم، زبان‌هایشان را زندگی می‌کنند حتی زبان‌های یکدیگر را یاد می‌گیرند. برای اینکه بتوانند این موسیقی مشترک را حفظ کنند، در مرکز ملی پژوهش‌های علمی فرانسه، محققانی در این حوزه کار کردند و به نتایج ارزشمندی در حوزه وحدت این گونه‌های موسیقی دست پیدا کردند.

مرآتی با اشاره به ویژگی‌های بخشی‌ها گفت: بخشی‌ها جدا از معانی استعاری، ویژگی‌های زیبایی‌شناسی و قدرت بیانی که دارند، دارای ویژگی بخشندگی هستند، بدون اینکه قومی نگران این باشد که زبانش تغییر بکند از زبان قوم دیگر هم می‌خواند، این تنوع وقتی به وحدت می‌رسد، من نام آن را پیشاایران می‌گذارم که ایران اینگونه در طول هزاره‌ها شکل گرفته است و ما مدیون اینها هستیم، مدیون هنرمندانی همچون عیسی بخشی‌ هستیم.

مدیرعامل انجمن موسیقی ایران گفت: بخشی‌ها علاوه بر اینکه بخشنده هستند، نوازندگان، آوازخوانان بی‌نظیری هستند و در قرن بیست و یکم از اینها در دنیا تقلید می‌شود. کسی که بتواند همزمان بخواند و نوازندگی کند و حیرت‌انگیز است، هنوز هم مشکلی که داریم این است که این موسیقی‌ها زیاد در سطح رسمی پخش نمی‌شود و فکر می‌کنم، می‌تواند مخاطبش را هم داشته باشد.

سپس مستند «بخشی» روایت بخشی عیسی قلی‌پور به کارگردانی علی عابدی در حدود ۳۵ دقیقه برای نخستین بار پخش شد. این مستند، بخشی از زندگی بخشی قلی‌پور را به نمایش گذاشت و از مهمترین سخنان این هنرمند در مستند این بود که هنرمندان جدید از بخشی‌ها، اشعار و نحوه نوازندگی آنان چیزی نمی‌دانند، برای نوازندگان بخشی کنسرتی برگزار نشده است، باید یک برنامه‌ای برای آنان برگزار شود تا بخشی‌ها آثاری را اجرا کنند و مردم و هنرمندان نسل جدید بدانند که بخشی قدیمی چگونه است.

جان بخشی قلی‌پور در معنا و محتوا غوطه‌ور است

حمیدرضا اردلان آهنگساز، مدرس و پژوهشگر موسیقی نواحی در این آیین با اشاره به مستند «بخشی» گفت: این مستند، یک فیلم بسیار نرم و خالصی بود و آقای عابدی محتوای فیلم را دوست داشت، غیرتی هم داشته و زیاد هم در حال و هوای فیلم و زندگی بخشی قلی‌پور دخالتی نکرده است. به کارگردان فیلم تبریک می‌گویم و فیلم بسیار خوبی بود.

وی گفت: صحبت کردن درباره بخشی‌ها، عاشیق‌ها و ماموستاها، این صاحبان لحن، مقداری پیچیده است. شاید مباحث موسیقی‌شناسی، جنبه‌هایی از امور پنهان اینها را آشکار کند اما بعید می‌دانم هرگز به کنه موضوع پی‌ببرد.

اردلان افزود: بخشی، مقام والایی بوده و هست. در میان زبان‌های باستانی، مثلا پدیده خوراسان‌های آفریقا، اینها نمی‌توانند واژگان را در یک جمله پشت سر هم بگویند. مثلا اگر سه دقیقه صحبت کنند، یکی دو واژه می‌گویند و بعد یک صداهای اضافه در میان آنها ایجاد می‌شود. مثلا وقتی می‌گوییم «عشق» اگر نسبت حقیقی با این واژه داشته باشیم، دیگر در آن مضمحل و حل می‌شویم و قادر نخواهیم بود، بقیه جمله‌ را بگوییم یا وقتی که واژه «مرگ» را می‌گوییم اینقدر مرگ، حیرت‌انگیز و قابل اندیشه است که نمی‌توان واژگان بعد را بلافاصله گفت.

این پژوهشگر موسیقی نواحی بیان کرد: هر چه زندگی به سمت عقل کشیده شده و به سمت قانون، قواعد علمی، اجتماعی، نظری و عملی رفته است، جلوی ما را برای ارتباط مستقیم با زبان می‌گیرد وگرنه دولت‌ها نمی‌توانند حکومت کنند. اگر قرار باشد بگوید که اکنون واژه «عشق» را گفتم، جانمایی شعر را گفتم و دیگر نمی‌توانم سر کار بروم، این جوامع نمی‌توانند به حیات خود ادامه بدهند.

وی اظهارداشت: بر این اساس هنرمندان و بخشی‌ها و عاشیق‌ها می‌توانند آن میراث را به دوش بکشند، بخشی عیسی قلی‌پور در قواعد عقلی خیلی قاعده‌مند نیست. به این دلیل که جانش در معنا و محتوا غوطه‌ور است، نه اینکه نمی‌توانسته است.

اردلان گفت: آن کلیدهای خوراسان در موسیقی ردیف دستگاهی ما تحریر می‌شود؛ «آسمان بار امانت نتوانست کشید؛ قرعه کار به نام من دیوانه زدند»، دو تحریر دارد که شما ممکن است به «چه چه» بشناسید که انواع دارد. مثلا چه چه بلبل، چرا این شعر را صاف نمی‌خوانند، آیا برای لذت بردن است؟ ریشه آن در این نیست که ما از تحریر و چه چه لذت ببریم، ریشه آن این است که وقتی به واژه‌ای می‌رسیم و آن واژه معنی عمیقی دارد، تحریر، یک سکته بین آن واژه و ادامه آن ایجاد می‌کند که خواننده و نوازنده بتواند معنی آن را حتی برای مدت کوتاهی مداوم کند.

این آهنگساز افزود: گرایش بخشی قلی‌پور در آوازهایی که متر معینی دارند، به متر آزاد است، یعنی میزان‌گریز است. ممکن است در مدرسه‌های جدید بگویند که چرا میزان‌ها رعایت نمی‌شود اما اینگونه نیست. این یک اصالتی در وجودش است که به آن اصالت تکیه می‌کنند. ما بخشی‌هایی داشتیم که ژُست بودند و به گوش آکادمیسین‌ها، میزان‌تر بودند اما خود آن یک تربیت عقلی است و خودم این را زیاد نمی‌پسندم.

بخشی‌ها، عشق و اخلاق را در جامعه پاسداری می‌کنند

اردلان بیان کرد: اقوام و طایفه‌های زیادی در منطقه شمال خراسان زندگی می‌کنند، امتزاجی از فرهنگ شنیداری ترک‌ها، کُردها، ترکمن‌ها و اقوام دیگر وجود دارد که این ویژگی درک مشخص‌بودگی موسیقی شمال خراسان را آسان نمی‌کند. پس ما در یک بافت کلی می‌توانیم به این موسیقی نگاه کنیم. ممکن است در آثار بخشی قلی‌پور، تحریر ترکمنی بشنوید، آقای گل افروز هم این کار را می‌کرد. برخی این کار را نمی‌کنند، منتهی این امتزاج فرهنگی و تعامل با این فرهنگ‌ها، قدرت را به این هنرمندان داده است که آن رقیب را بردارد و احساس دوگانگی به ما دست ندهد.

این پژوهشگر موسیقی نواحی اظهارداشت: متاسفانه جامعه ما صاحب فرهنگی معینی ندارد و ما نمی‌دانیم درباره بخشی‌ها باید با چه کسی در این مملکت صحبت کنیم؟ به زور خواهش و درخواست، اینها صاحب بیمه و دستمزدی شدند درحالی که این هنرمندان، مهم هستند. وقتی گفته می‌شود که اخلاق در جامعه نیست، چون به این بخشی‌ها اهمیت ندادید. بخشی‌ها عشق و اخلاق را در جامعه پاسداری می‌کنند. از آنها حمایت کنید، همان تعدادی هم که در مملکت باقی ماندند، اینها سزاوار نیستند که در رنج و فقر به سر ببرند. بخشی‌ها در زمان قدیم چیزی نداشتند اما همه جا نان، روغن، غذا، عشق، احترام و محبتی بود. براساس گفته‌های بخشی قلی‌پور، بخشی باید چشمش پاک، مورد اعتماد و رازدار باشد. اینها روحانیان حقیقی جوامع خودشان بودند.

اجرای دوتارنوازی مرتضی گودرزی و فرهاد قلی‌پور فرزند بخشی عیسی قلی‌پور از موسیقی و کارگان (مجموعه آثار موسیقایی) شمال خراسان بخش دیگری از این آیین بود. همچنین در پایان از فرزند بخشی قلی‌پور تجلیل شد.

یادمان بخشی عیسی قلی‌پور با عنوان «شب بخشی» شامگاه چهارشنبه-۲۳ آبان- به همت انجمن موسیقی ایران و با همکاری خانه موسیقی و خانه هنرمندان ایران در سالن استاد شهناز خانه هنرمندان ایران برگزار شد.

حمیدرضا نوربخش مدیرعامل و حمیدرضا عاطفی مدیر اجرایی و رئیس کانون پژوهشگران خانه موسیقی ایران، مهدی شفیعی مدیرکل دفتر مطالعات، توسعه دانش و مهارت‌های سینمایی سازمان سینمایی، شهرام کرمی نویسنده، کارگردان و مدیر فرهنگی هنری منطقه سه و رئیس فرهنگسرای ارسباران و جمعی دیگر از مسئولان و هنرمندان در این آیین حضور داشتند.

به گزارش ایران اکونومیست، عیسی قلی پور مشهور به عیسی بخشی، هنرمند موسیقی مقامی، خواننده و نوازنده‌ دوتار و از آخرین بازماندگان بخشی‌های کرمانج شمال خراسان، ۱۱ آبان سال ۱۳۲۱ در روستای سلاخی بجنورد در خانواده‌ای هنرمند متولد شد، او در کنار پدرش (سلیمان) که یکی از بخشی‌های قدیمی و دوتارنواز بوده است، پرورش یافت. سپس نزد حسن یزدانی مشهور به حسن بخشی، یادگیری‌های خود را در زمینه موسیقی نواحی خراسان کامل کرد.

قلی پور خواننده گویش‌های ترکی بجنوردی، کرمانجی، فارسی و ترکمنی، بیش از 60 سال خنیاگر نغمه‌های مختلف خراسانی و آیین‌های مذهبی منطقه شمال خراسان بود. وی در جشنواره‌های متعددی شرکت کرد و کسب مدال و دیپلم افتخار در چهارمین جشنواره موسیقی فجر با گویش کرمانجی از افتخارات این هنرمند فقید است.

این هنرمند گواهینامه درجه یک هنری را سال ۱۳۹۵ از اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی خراسان شمالی دریافت کرد و سال ۱۳۹۸ اداره میراث‌ فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان شمالی نخستین کاشی ماندگار در بجنورد را بر سر در منزل عیسی قلی‌پور نصب کرد. وی ۱۴ اردیبهشت‌ امسال پس از تحمل یک دوره‌ بیماری سرطان در بجنورد دارفانی را وداع گفت.