به گزارش ایران اکونومیست، یکی از ماموریت‌های مهم دولت چهاردهم توجه به بخش انرژی است. متاسفانه در سالیان اخیر ایران به عنوان یکی از بزرگترین دارندگان منابع هیدروکربوری، دچار ناترازی‌های گوناگون در حامل‌های مختلف انرژی از جمله گاز و بنزین شده است. در این خصوص خبرگزاری ایران اکونومیست، با دعوت از سه تن از کارشناسان این حوزه بررسی ابعاد مختلف این ناترازی پرداخت شد که در ادامه قسمت اول این نشست ارائه می‌گردد.
چرا دچار ناترازی انرژی شدیم؟
در ابتدا سید مهدی حسینی، کارشناس انرژی، درخصوص ناترازی انرژی و راه برون‌رفت از این چالش اظهار کرد: وقتی بحث را از ناترازی شروع می‌کنیم باید پارامترهای مختلفی را در نظر بگیریم؛ چرا کشوری که امروز، دارای بالاترین مخازن گاز است دچار ناترازی می‌شود؟ در بحث مخازن گاز یک روزی روسیه اول بود اما امروز ذخایر ما بسیار بیشتر از روسیه است. ما گاز فراوان داریم اما امروز دچار ناترازی هستیم.
او ادامه داد: ما در جهان رتبه‌ی سوم یا چهارم را در رابطه با ذخایر نفتی داریم اما میزان تولید را نگاه کنید. ما اگر خودمان را با روس‌ها مقایسه کنیم، ۶۰۰ میلیارد بشکه نفت زیرزمینی شناخته شده داریم، صرف نظر از پتانسیل اکتشافی جدیدی که داریم. ما از یک میلیون و ۶۴۸هزار کیلومتر مربع کل مساحت کشورمان، یک میلیون کیلومتر مربع پتانسیل کار اکتشافی وجود دارد که هنوز آن پوشش ندادیم. ما یک میلیون کیلومتر مربع لایه‌های رسوبی داریم که در این‌ها شانس پیدا کردن نفت و گاز وجود دارد. در حال حاضر پروژه‌های تعریف شده‌ای برای اکتشاف داریم و نزدیک به ۲۲ ساختار در کشور شناسایی کردیم که بتوانیم کار جدید انجام دهیم.
این کارشناس با اشاره به میادین نفتی ایران اظهار کرد: ما میدان‌های شناخته شده‌ای داریم که در حال تولید هستند مثل میادین مارون، آغاجاری، گچساران و... سالیان سال است که تولید میکنند اما در سرازیری قرار دارند که اصطلاحاً به آنها میدان‌های قهوه‌ای گفته می‌شود که نیازمند رسیدگی هستند. این میادین نیاز به سرمایه‌گذاری و تکنولوژی‌های مدرن دارند که بعضی از آنها در اختیار ما نیستند. میدان‌های دیگر، میدان‌های سبز هستند؛ میادینی که کشف کردیم اما توسعه ندادیم.
وی با اشاره به ذخیره نفت این میادین گفت: مجموع این‌ها حدود ۱میلیون و ۶۰۰هزار بشکه پروژه‌ی تعریف شده است که اگر امکانات، سرمایه، تکنولوژی و مدیریت فراهم باشد می‌توانیم به سرعت به بالای ۵ میلیون بشکه تولید برسیم. البته باید برای این موضوع اراده هم در کشور وجود داشته باشد.
حسینی معتقد است: ۶۰۰ میلیارد بشکه نفت ما، نفت درجاست و با تکنولوژی‌های امروز که در اختیار داریم در حدود ۱۶۰ میلیارد بشکه نفت را می‌توانیم از زمین برداشت کنیم. اگر بتوانیم تکنولوژی‌های روز را وارد کنیم می‌توانیم به عربستان نزدیک شویم.
این کارشناس در مقایسه وضعیت ذخایر ایران و روسیه عنوان کرد: نفت قابل استحصال روسیه ۱۰۰ میلیون است یعنی دو سوم ما ذخیرهی تولیدی دارند اما ببینید آنها در مقایسه با ما چقدر تولید میکنند؟ ما با تلاش بسیار تنها در یک دهه بعد از انقلاب به تولید ۴میلیون و ۳۵۰هزار بشکه در سال ۱۳۸۴ رسیدیم و دیگر هم تکرار نشد و در حال حاضر روی ۳/۶ هستیم. این در حالی است که روسیه با دارا بودن دو سوم ذخیره ما، بالای ۱۰ میلیون تولید میند.
حسینی با اشاره به اینکه ما چیزی حدود ۳۳ تریلیون متر مکعب گاز ذخیره داریم گفت: روسیه با همین میزان گاز، ۲۳ کشور عضو اتحادیه اروپا را از جهت صادرات گاز به خودش وابسته کرده بود اما ما دچار ناترازی گاز در مصرف داخلی هستیم؛ تابستان به یک شکل و در زمستان به شکلی دیگر.
او ادامه داد: اول باید مشکلات‌مان را بشناسیم و بدانیم که اگر دنیا در حال انجام کارهای دیگری است، ما هم می‌توانیم همان کارها را انجام دهیم اگر نمی‌کنیم پس مشکل از ماست. این بد نیست که ما با تولید بیشتر بتوانیم قدرتمند شویم. وقتی صادرات بالایی داشته باشید، در بازار اثرگذار و قدرتمند هستید.
این کارشناس انرژی با بیان اینکه ما در دیپلماسی جهانی باید از مزیت‌های نسبی کشور استفاده کنیم اظهار کرد: یک مزیت ما قدرت نظامی است که در حال توسعه‌ی آن هستیم و این ما را در سطحی قرار می‌دهد که در جهان حرف برای گفتن داشته باشیم اما در قدرت اقتصادی کجا هستیم؟ فاکتور دوم قدرت اقتصادی است. فاکتور سوم اثرگذاری در مؤسسات و سازمان‌های بین‌المللی است؛ ما عضو سازمان‌های بین‌المللی نظیر اوپک هستیم.
حسینی افزود: ما خودمان ایده‌ی تشکیل اوپک گازی را داریم اما به دلیل نداشتن صادرات در آن‌جا اثرگذار نیستیم. پس اگر می‌خواهیم یک ایران قوی داشته باشیم باید از مزیت‌های نسبی آن استفاده کنیم. یکی از بزرگترین مزیت نسبی ما انرژی‌مان است که باید از آن استفاده کنیم.
غفلت از بهینهسازی؛ مقدمه ورود به ناترازی
در ادامه‌ی این نشست، نصرالله زارعی، کارشناس انرژی درخصوص مدیریت مصرف اظهار کرد: امروز مزیت رقابتی‌مان تبدیل به مزیت نسبی شد و در حال حاضر ذخایر نفت و گاز ما که یک روزی به نام پیشران حکمرانی و توسعه از آن نام می‌بردیم امروز به پاشنه آشیل حکمرانی در کشور تبدیل شده است.
وی با طرح این سوال که چرا به ناترازی رسیدیم توضیح داد: ناترازی نتیجه‌ی غفلت تاریخی و بسیار اثرگذار از مقوله‌ی بهینهسازی مصرف، کنترل شدت مصرف انرژی و نوسازی و صنایع و صنایع حمل و نقل است. امروز ما میراث‌دار این عدم توجه‌ها و عدم پرداختن مکفی به برنامه‌ها هستیم که به اینجا رسیدیم. از قانون برنامهی چهارم یا پنجم به بعد یک شورای عالی انرژی داشتیم مثل ده‌ها شورای عالی که در کشور هست و این را هم اضافه کنم اگر حکمرانی ما بخواهد اصلاح شود باید این شوراهای عالی اصلاح شوند و در بخش انرژی هم نیازمند اصلاح است. این شورای عالی انرژی کاملاً تشریفاتی بود. سالیانه یا دو سال یکبار تشکیل می‌شد و برنامه‌های همان وزارتخانه را با سربرگ شورای عالی انرژی منتشر می‌کردند.
زارعی ادامه داد: برنامه‌های بخش تولید و مصرف محقق نشد. همان حداقل توجه و برنامه‌ای که در بخش مصرف و کنترل شدت مصرف و انرژی بود، هیچ کدام انجام نشد. هر وزیری آمد، با شهرداری تهران تفاهم‌نامه امضا کرد که سیستم حمل و نقل را تغییر می‌دهد اما چه نتیجه‌ای داشت؟ تاکسی‌های ما که در سطح شهر تردد میکنند مصرف ۱۵-۱۶ لیتر در هر ۱۰۰ کیلومتر را دارند.
او با بیان اینکه ۹۰ درصد انرژی کشور به صنعت نفت و گاز وابسته است گفت: باید ببینیم که ما در این چند سال چه برنامه‌هایی داشتیم و به کجا رسیدیم؛ سال ۱۴۰۰ بعد از تکمیل پروژه‌های پارس جنوبی که سال ۹۶ و ۹۷ انجام شد، هیچ اقدام بزرگی در جهت افزایش تولید گاز نداشتیم. میدان‌های نفتی و گازی ما دچار افت طبیعی تولید هستند. امروز ما دیگر یک هزار میلیون متر مکعب در روز نداریم. این کسری فزاینده و این ناترازی پیشرونده که در کشور، در بخش گاز اتفاق می‌افتد ماحصل عدم تحقق برنامه‌های افزایش تولید، عدم تعریف مگاپروژه‌های اثرگذار و عدم توجه به حفظ و نگهداشت تولید فعلی است.
ناترازی گاز در سال آینده به ۴۰۰ میلیون مترمکعب در روز می‌رسد
زارعی درخصوص وضعیت گاز در کشور بیان کرد: امروز رسیدیم به اینکه ناترازی در طول سال ۱۳۲ میلیون متر مکعب در روز است. در فصل سرد و اوج مصرف ۳۵۰ میلیون متر مکعب است و سال دیگر این به عدد به ۴۰۰ می‌رسد. بخش بهینهسازی هم همیشه یک انتظار غلط بود که باید در وزارت نفت انجام شود شاید وزارت نفت هم باید پیشقدم می‌شد که بهینهسازی کار من نیست. آن بخش سیاست‌گذار و تنظیم‌گر که بخشنامه‌ها و دستورالعمل‌هایش، الزام آور باشد، حلقه‌ی مفقوده بوده است.
این کارشناس با اشاره به برنامه هفتم اظهار کرد: یکی از نکات خوب و قابل دفاع در برنامهی هفتم، تعریف سازمان بهینهسازی و مدیریت راهبردهای انرژی است که البته باید دید این سازمان به چه حد و حدودی قرار است تعریف شود و حتماً باید یک سازمانی ذیل رییس جمهور باشد که ابلاغیه‌هایش اثرگذار باشد. حتماً شرایط، توان و قدرت مدیریتی در کشور هست که با یک برنامهی زمان‌بندی کوتاه‌مدت، میان‌مدت و بلندمدت پیش برویم. بعضی از این طرح‌ها بلندمدت هستند و به طول عمر یک دولت کفاف نمی‌دهد اما برنامه‌های کوتاه‌مدت و میان‌مدت را می‌توان انجام داد.
زارعی با بیان اینکه خوشبختانه ما در این بخش‌ها به نقطه‌ی بی‌بازگشت نرسیدیم گفت: ما شرایطمان در این چند سال ضد توسعه بوده است و معیار آن هم عدد و ارقام است. اما در آینده اگر شرایط محقق شود باید برنامه و ساختار تعریف کرد. موانع را براساس تجاربی که در این چند سال داشتیم مرتفع کنیم و عندالزوم قوانین جدید و اصلاحی بخواهیم. راهکار و نیرویش موجود است و فقط یک سیاست‌گذاری و اراده‌ی بالادست می‌خواهد که ما را از این شرایط خارج کند.
نفت رایگان دود شد
در ادامه‌ی این نشست، محمدصادق مهرجو، کارشناس انرژی با اشاره به اینکه کشور ما دارای منابع عظیم نفت و گاز است گفت: بیش از ۹۸ونیم درصد از انرژی کشور وابسته به انرژی‌های فسیلی است و سهم گاز در این سبد ۷۲ درصد است، سهم نفت خام و فرآورده‌های وابسته به آن ۲۷ درصد و سهم سایر انرژی‌ها ۵۰ درصد است. این نشان می‌دهد که وابستگی ما به انرژی‌های فسیلی بسیار زیاد است. کشور ما مزیت نسبی نفت و گاز دارد و طی این سال‌ها از این مزیت استفاده کرده برای بسط رفاه، گذران زندگی و سرمایه‌گذاری در سایر بخش‌ها.
او با اشاره به اینکه ما با چالشه‌ایی در بخش انرژی مواجه هستیم اظهار کرد: بحث رشد بیرویه‌ی مصرف و افزایش شاخص شدت انرژی وجود دارد که از برنامهی چهارم به بعد، مورد توجه سیاستگذران قرار گرفته است که ما این شاخص را هرساله بالا و بالاتر می‌بینیم. با توجه به اینکه در سال‌های تحریم جیبیپی کشورمان کاهش پیدا کرد اما متأسفانه نمودار انرژی همچنان رو به بالا بود و این یک زنگ خطر برای ماست که لزوم بهینهسازی و کنترل مصرف در بخشهای مختلف را به ما گوشزد می‌کند.
مهرجو ادامه داد: متأسفانه چالش دیگری که وجود دارد بحث تأمین انواع حامل‌های انرژی است؛ ما نزدیک به ۲۲ میلیون خودروی سواری و ۶ میلیون موتورسیکلت داریم و این چالش بزرگی است که در فصل زمستان باید فرهنگ‌سازی کنیم و مشوق‌هایی را در اختیار مردم قرار دهیم که گاز کمتری مصرف کنند تا بتوانیم به صنایع بزرگ و نیروگاه‌ها گاز بیشتری بدهیم.
وی افزود: چالش دیگر بحث ساختار مسلط دولتی در بخش تولید و عرضه‌ی انرژی کشور است و آن هم به این دلیل است که دولت ما بسیار بزرگ و تصدی‌گری شده است. ما می‌توانیم در بخشهای مختلف انرژی، به خصوص انرژی‌های تجدیدپذیر، با ارائهی مشوق‌ها، بخش خصوصی را وارد کنیم.
مقدمه توسعه در صنعت نفت برنامه‌ریزی است
این کارشناس با اشاره به اینکه چالش دیگر بحت عدم درک و دریافت روند جریان‌های انرژی در جهان است اظهار کرد: ما باید در این مسیر قرار بگیریم و ببینیم که دنیا به کدام سمت می‌رود و ما در چه جهتی حرکت می‌کنیم. نکته‌ی خوبی که آقای زارعی اشاره کردند عدم تمرکز در بازار انرژی کشور است؛ ما بین سازمان‌ها عدم هماهنگی داریم و بیش از تولید، مصرف می‌کنیم. ما در ابتدا نیاز داریم یک رصدگری، هماهنگی و تنظیم‌گری در بازار انرژی کشور داشته باشیم و از آن مهم‌تر نیازمند یک سیاست‌گذاری هماهنگ و بهینهسازی هستیم چرا که ادامه‌ی وضع موجود با این شکل و سیاق، تقریباً غیر ممکن است.
مهرجو با بیان اینکه لازم است منابع هیدروکربوری را توصیف و وضعیت مطلوب را تبیین کنیم گفت: من سه سال افتخار داشتم که عضو کارگروهی برای بحث تدوین طرح جامع انرژی باشم که در سه سطح در پی این تبیین است. ما در ابتدا باید جایگاه منابع هیدروکربوری را در سبد انرژی و ساختار عمومی کشور، به خوبی تبیین کنیم و همچنین بحث پایداری جریان انرژی برای ما مهم است و سطح بعدی جایگاه و تبعات انرژی در نظام اقتصادی کشور است، منظور اثرات متقابل اقتصاد و انرژی است و همچنین جایگاه کشور در جغرافیای انرژی و فرصت‌های بالقوه‌ی منطقه‌ای که داریم را باید مورد بررسی قرار دهیم.
این کارشناس انرژی اظهار کرد: اگر بتوانیم در این سه سطح، هم جایگاه فعلی را و هم آیندهی مطلوب‌مان را خوب تبیین کنیم، آنگاه برنامه‌ریزی و سیاست‌گذاری خوبی نیاز داریم که از وضعیت موجود به سمت آیندهی مطلوب حرکت کنیم.
