سود تجار خارجی از رنج ایرانی

 ایران اکونومیست-برخی تاجران ایران در آن سوی مرزها با روش‌های نادرست تجارت، آبروی کالای ایرانی را به خطر می‌اندازند و این موضوع آن‌قدر ادامه یافته که حالا موضوع صادرات فله و بی‌کیفیت کالاهای ایرانی انتقاد خیلی‌ها را به دنبال داشته است. در آن سوی مرزها و برخی کشورهای خاص، می‌گویند ایرانی‌ها کالاهایشان را در گونی‌های کهنه و کارتون‌های پاره به مشتریان می‌فروشند. همین موضوع هم وجهه کالای ایرانی را در بازارهای بین‌المللی خراب کرده است.

 اما روی دیگر سکه حرف‌های تاجران ایرانی است. آنها می‌گویند صادرات فله هرگز ترجیح آنها نبوده است اما مشتریان خارجی به دنبال جذب ارزش افزوده کالاهای ایرانی برای خود هستند. آنها برای واردات کالای بسته‌بندی شده تعرفه‌های سنگین در نظر گرفته‌اند در عین این‌که ‌هایپرمارکت‌های خارجی نیز به دلیل تحریم‌ها حاضر به خرید مستقیم کالای بسته‌بندی شده ایرانی‌ها نیستند. حالا تولیدکنندگان داخلی در کنار هفت‌خوان مشکلات تولید، از چالش‌هایشان در بازارهای جهانی می‌گویند. از چالش‌هایی که سود هنگفت فروش کالای ایرانی را به جیب بازرگانان خارجی می‌ریزد.

کیسه‌های کهنه و چرک‌مرده پر از سیب که با طناب‌های رنگی محکم شده‌اند ساعت‌ها زیر نور آفتاب و در صفی طولانی قرار گرفته‌اند. ته بعضی از کیسه‌ها لکه‌های بزرگ به چشم می‌خورد. جابه‌جایی متعدد بارها، بخشی از محصول را از بین برده است. کامیون‌دارها می‌گویند تا رسیدن میوه به عراق حدود یک سوم از حجم بار فاسد می‌شود و به‌عنوان ضایعات به دامداری‌ها می‌رود. این‌جا مرز پرویزخان کرمانشاه است و بارهای بزرگ میوه در انتظار ترخیص از گمرک و ورود به دروازه‌های عراق به سر می‌برند.

«هادی حنایی» مدیرعامل اتحادیه محصولات کشاورزی استان فارس با انتقاد از شیوه نامناسب صادرات میوه به خبرگزاری کشاورزی ایران می‌گوید کافی است یک‌بار تا نزدیکی مرزها بروید و ببینید که انواع مرغوب میوه ایرانی با چه وضعیتی صادر می‌شود. کیسه‌های کهنه و دست دوم، کارتون‌های پاره و بسته‌های بی‌هویت و بی‌نام و نشان که آبروی تجارت ایرانی را برده است.

این در شرایطی است که «محمد اسماعیل‌نیا» نايب‌رئیس کمیسیون کشاورزی مجلس نیز به صادرات کشمش مرغوب کاشمر در جعبه‌های موز اشاره می‌کند و این موضوع را آبروریزی تجاری ایران لقب می‌دهد. اسماعیل‌نیا به مهر گفته است که کشمش صادراتی ایران نه‌تنها بسته‌بندی مناسب ندارد که حتی شسته و خشک نمی‌شود و با ‌درصد بالای سولفور به اروپا و کشورهای خارجی صادر می‌شود که این موضوع اعتبار محصول ایرانی را زیر سوال برده است.

روی دیگر تجارت فله‌ای ایران، کشورهای خریدار هستند. حالا زعفران فله ما به اسپانیا می‌رود و در آن‌جا با بسته‌بندی‌های شکیل و زیبا با ٨ تا ١٠ برابر سود به سایر کشورها صادر می‌شود. خرمای مرغوب ایرانی به امارات می‌رود و با برند عربی دوباره به کشورهای دیگر فروخته می‌شود و سیب باغستان‌های دماوند دستچین شده و به صورت عددی در بازارهای ترکیه به فروش می‌رسد.

براساس اعلام فائو (سازمان خواروبار و کشاورزی) مساحت زیر کشت خرما در جهان حدود ٩٥٠‌هزار هکتار است که ٢٥٠‌هزار هکتار آن در ایران واقع شده است. همین گزارش، ایران را با تولید حدود یک‌میلیون تن محصول، بزرگترین تولید‌کننده خرما در جهان معرفی می‌کند. این در شرایطی است که نرخ هر کیلوگرم خرمای مرغوب اما فله ایران در بازار جهانی کمتر از یک دلار است و هر کیلوگرم خرمای عربستان، مصر و الجزایر با بسته‌بندی تا ٥ دلار نیز خرید و فروش می‌شود. همین موضوع باعث شده است که امارات یکی از بزرگترین مشتریان خرمای ایران باشد. «احمد میرهاشمی» عضو هیأت‌مدیره اتحادیه تولیدکنندگان و صادرکنندگان خشکبار خوزستان به ایسنا گفته است خرمای صادراتی ایران به صورت فله به دوبی و ترکیه فروخته شده و این کشورها با بسته‌بندی خرمای ایران، آن را با برند خود به سایر کشورها نظیر فرانسه و انگلستان عرضه می‌کنند.

ماجرای غم‌انگیز این‌جاست که داستان بسته‌بندی بي‌کیفیت برای امپراتور صادرات غیرنفتی ایران نیز تکرار می‌شود. پسته ایران که تا دو‌سال گذشته پرچمدار صادرات غیرنفتی ایران به شمار می‌آمد و در تمام کشورهای دنیا شناخته شده بود، حالا توسط رقیب نوظهوری مثل آمریکا پس زده شده است و گفته می‌شود که چین نیز درحال آماده‌سازی خود برای ورود گسترده به این بازار است. آمریکا که با شم تجاری نهال پسته ایران را به اقلیم خود برده و پرورش داده است در‌ سال ٢٠٠٨ برای اولین‌بار به‌عنوان یکی از تولیدکنندگان بزرگ پسته در جهان معرفی شد. ایالات متحده آمریکا از حدود دو‌سال پیش توانست با تولید پسته ارزان‌تر و به کمک غول تبلیغات و بسته‌بندی خود، رقیب یکه‌تاز بازار پسته را کنار زده و به رتبه نخست صادرات پسته جهان برسد. حالا پسته ارگانیک و مرغوب ایرانی در گونی‌های بزرگ و بسته‌بندی غیراستاندارد از مرزها خارج شده و به دلیل نداشتن پوشش و بسته‌بندی مناسب به قارچ سمی آفلاتوکسین آلوده می‌شود. همین موضوع بارها محموله‌های تجاری پسته را به کشور بازگردانده است. این در شرایطی است که بسته‌بندی استاندارد و وکیوم چند لایه می‌تواند پسته را تا ٢‌سال به صورت کاملا سالم و باکیفیت نگهداری کند. «محمد عبداللهی» رئیس موسسه تحقیقات پسته با تأیید این موضوع به سایت خبری صنعت غذا و کشاورزی می‌گوید خریداران پسته فله ایران، با بسته‌بندی و صدور مجدد آن حداقل ٢ برابر قیمت فروش تاجران ایرانی سود به جیب می‌زنند.

زعفران، دیگر قربانی بزرگ فقر بسته‌بندی صادراتی است. ایران با صادرات ٧٥‌درصد از تولید سالانه خود به ٥ قاره جهان بزرگترین صادر‌کننده زعفران در جهان به شمار می‌آید. این در شرایطی است که بنا به اعلام صندوق توسعه صادرات زعفران ایران، حدود ٧٠‌درصد از زعفران کشور به صورت فله صادر می‌شود که در این میان بزرگترین مشتریان زعفران ایران یعنی اسپانیا و امارات، پس از بسته‌بندی محصول ایرانی آن را با نام و برند خود به سایر کشورهای جهان عرضه می‌کنند. این در شرایطی است که حالا زعفران ایران رقیب تازه دیگری نیز پیدا کرده است. این رقیب کسی نیست جز افغانستان، که حالا با توسعه کشت زعفران خود و حمایت شرکت‌های آمریکایی به‌عنوان یکی از تهدیدهای جدی تجارت ایران مطرح شده است. «فرهاد سحرخیز» عضو هیأت‌مدیره صندوق توسعه صادرات زعفران، از شکل‌گیری شرکت‌های بسته‌بندی آمریکایی در افغانستان خبر می‌دهد و به اقتصادنیوز می‌گوید این کشور با توسعه کشت زعفران و سپس بسته‌بندی استاندارد توسط شرکت‌های آمریکایی یکی از رقبای بزرگ ایران در بازار بین‌المللی خواهد بود.

موضوع فروش فله، تنها به همین چند قلم کالای عمده صادراتی محدود نمی‌شود و طیف گسترده‌ای از کالاهای ایرانی را در برمی‌گیرد. «مبینا محمدی» مدیرفروش و کارشناس تبلیغات یک شرکت تجاری دراین‌باره به «شهروند» می‌گوید: یک علت مهم صادرات فله محصولات ایرانی، تخصصی نبودن تجارت خارجی ایران است. بسیاری از تجار ایرانی با الفبای رقابت در بازارهای بین‌المللی آشنا نیستند و نهاد خاصی ساماندهی جدی این موضوع را برعهده نگرفته است. این مسأله درحالی رخ می‌دهد که بسیاری از تاجران ایرانی حتی زمینه تخصصی برای فعالیت تجاری خود ندارند و دیده می‌شود که فردی یک‌سال میوه و خشکبار صادر می‌کند و ‌سال دیگر به تجارت قیر و سنگ می‌پردازد. همین دیدگاه غیرتخصصی به تجارت خارجی، سبب می‌شود اعتبار کالای ایرانی در بازار جهانی مخدوش شود و سایر تجار نتوانند به‌راحتی اعتماد طرفین خارجی خود را به دست آورند.

او همچنین ادامه می‌دهد: بسته‌بندی حدود ١٠ تا ١٥‌درصد از هزینه تمام شده کالا را در برمی‌گیرد اما قادر است تا چند برابر این رقم ارزش افزوده ایجاد کند. جالب است که نتایج یک پژوهش در آمریکا نشان می‌دهد که ٧٠‌درصد مشتریان برای خرید یک کالا، در فروشگاه تصمیم‌گیری می‌کنند. این پژوهش به نقش بسته‌بندی و اطلاعات درج شده روی پوشش کالاها تأکید می‌کند و می‌گوید بسته‌بندی‌های استاندارد و جذاب می‌تواند تأثیر یک تیزر تلویزیونی ٥ ثانیه‌ای را برای مشتریان ایجاد کند.

محمدی به چالش‌های صنعت بسته‌بندی در کشور نیز اشاره می‌کند و می‌گوید: در کشور ما عمده واحدهای بسته‌بندی به کارگاه‌های کوچک و کارگران آموزش ندیده خلاصه می‌شوند و اهمیت این موضوع در تجارت نادیده گرفته شده است. علاوه بر این بسیاری از فناوری‌ها و ماشین‌آلات چاپ و بسته‌بندی در کشور ما وجود ندارد که نیازمند سرمایه‌گذاری کلان در این حوزه است.

موضوع صادرات فله کالاهای ایرانی به ضعف صنعت بسته‌بندی منحصر نمی‌شود. عده‌ای از تاجران ایرانی به روی دیگر این سکه اشاره می‌کنند. چالشی که خود را در زمان وضع برخی قوانین منع صدور فله به رخ کشیده است. دولت در تیرماه امسال دوباره صادرات زعفران فله را آزاد کرد. براساس قوانین لغو شده، صادرکنندگان موظف بودند برای بسته‌های بیشتر از ٣٠ گرم عوارض صادراتی پرداخت کنند. این قوانین از سوی «محسن احتشام» نايب‌رئیس شورای ملی زعفران غیرکارشناسی توصیف شده است. او دراین‌باره به «اقتصادنیوز» گفته است قوانین منع صدور فله زعفران، نه‌تنها باعث افزایش کیفیت بازار صادراتی این محصول نشد که وضع سیاست‌های کارشناسی نشده و عوارض صدور فله باعث شد که بازار کشورهای صنعتی از دست صادرکنندگان زعفران خارج شود.

«بهرام گماری» تاجر زعفران نیز با تأکید بر این‌که صادرات فله ترجیح تجار ایرانی نیست، به «شهروند» می‌گوید: یکی از علل مهم صادرات فله این است که کشورهای وارد‌کننده با وضع تعرفه‌های بالا برای واردات محصول بسته‌بندی شده، تلاش می‌کنند ارزش افزوده کالای بسته‌بندی شده را از آن خود کنند. این در شرایطی است که آنها این تعرفه‌ها را برای واردات کالای فله اعمال نمی‌کنند یا ارقام بسیار پایین‌تری در نظر می‌گیرند. همین موضوع باعث می‌شود تجار خارجی برای خرید محصول فله اشتیاق بیشتری نشان دهند.

 او ادامه می‌دهد: علت مهم دیگر موضوع تحریم و موانع نقل و انتقال پول است. تجار ایرانی به دلیل تحریم‌ها نمی‌توانند با‌هایپر مارکت‌ها و فروشگاه‌های بزرگ جهان به صورت مستقیم مبادله داشته باشند. این در شرایطی است که سایر کشورها با سهولت بیشتری محصولات بسته‌بندی خود را به‌ هایپرمارکت‌های جهان می‌فروشند اما ایرانی‌ها ناچارند با تاجران عمده وارد معامله شوند و تاجران عمده به خاطر برخورداری از سود بیشتر تنها به خرید فله کالای ایرانی رضایت می‌دهند.

گماری به سایر موانع توسعه بسته‌بندی محصولات صادراتی اشاره و تأکید می‌کند: یک موضوع مهم دیگر در بحث صادرات این است که مشتریان خارجی به محصول بسته‌بندی شده ایران اعتماد ندارند. آنها تصور می‌کنند کالای بسته‌بندی شده ایرانی خلوص و کیفیت لازم را ندارد یا میزان تقلب در آن زیاد است. همین موضوع باعث می‌شود که در بازار جهانی به زعفران ایرانی که توسط امارات بسته‌بندی شده است اعتماد بیشتری وجود داشته باشد.

این تاجر درباره راهکارهای پیشنهادی خود برای حل این معضلات نیز می‌گوید: بخش مهمی از این مشکل با سیاست‌گذاری‌های کلان در حوزه روابط و تجارت خارجی حل می‌شود و از عهده تاجران خرد خارج است اما بخش قابل‌توجهی نیز به مسأله تبلیغات کالای ایرانی برمی‌گردد که دولت باید در این زمینه گام‌های اساسی بردارد. متاسفانه کالای ایرانی در نمایشگاه‌های خارجی حضور پررنگی ندارد و همین مسأله باعث می‌شود که کیفیت محصول ایرانی برای مشتریان خارجی ناشناخته بماند. این در شرایطی است که اگر کالای مرغوب ایرانی در نمایشگاه‌های خارجی دیده شود بسیاری از مشتریان به راحتی کالای ایرانی را با بسته‌بندی کشور مبدا یعنی ایران خریداری می‌کنند. گماری در پایان تأکید می‌کند: درحالی‌که بسیاری از کشورهای جهان ازجمله ترکیه و امارات برای حضور تولیدکنندگان خود در نمایشگاه‌های خارجی به آنها یارانه ویژه اختصاص می‌دهند متاسفانه در کشور ما تجار با‌هزار و یک مانع و سنگ‌اندازی و بروکراسی اداری درگیرند و همین مسأله گاهی باعث می‌شود تولیدکنندگان و تجار ایرانی فرصت حضور در نمایشگاه‌های خارجی را از دست بدهند.

یکی دیگر از راهکارهای کارشناسان برای حل مشکل صادرات فله کالای ایرانی، ایجاد شرکت‌های بسته‌بندی خارجی در ایران است. این کارشناسان می‌گویند چنانچه کشورهای خارجی را به احداث واحد بسته‌بندی در ایران ترغیب کنیم علاوه بر آن‌که می‌توان با سهولت بیشتری برای محصولات ایرانی مشتری جذب کنیم، قادر خواهیم بود از خروج بخش قابل توجهی از ارزش افزوده کالاهای ایرانی جلوگیری کنیم.