کابوس در خوزستان/ میلیون ها تن نمک در آب سد گتوند

 ایران اکونومیست - از همان ابتدای ساخت این سد بسیاری از اساتید حوزه آب و زمین شناسی خصوصا اساتید دانشگاه شهید چمران اهواز خواستار توقف روند اجرا و ساخت این سد شدند و علت این مساله را نیز وجود سازندی (تپه) نمکی به نام گچساران اعلام کردند که در امتداد مخزن این سد وجود داشت.
 
در ابتدا مسوولان شرکت آب و نیرو متولی ساخت سد گتوند، تمامی ادعاهای مطرح شده را رد کردند و اعلام شد که سازند نمکی گچساران در محدوده این سد وجود ندارد اما پس از رسانه ای شدن مشکلات سد گتوند و آگاهی جامعه از وضعیت در پی انعکاس نگرانی ها و نظرات اساتید دانشگاهی در جراید و رسانه ها ، مسوولان شرکت آب و نیرو از مواضع خود کوتاه آمده و به وجود این سازند نمکی در بستر رودخانه اعتراف کردند.
 
به گفته کارشناسان این اعتراف تلخ در این برهه از زمان هیچگونه فایده ای به همراه نداشت زیرا سد در مراحل پایانی ساخت قرار داشت و تنها مدتی کوتاه تا آبگیری بلندترین سد خاکی ساخته شده بر روی رودخانه کارون باقی مانده بود و با توجه به صرف اعتبارات میلیاردی ، عملا تخریب یا آبگیری نکردن این سد غیر ممکن شد.
 
در این بین مسوولان سد گتوند در صدد برآمدند تا با ساخت یک پتوی رسی به عنوان دیواری حائل از برخود آب با نمک های سازند گچساران جلوگیری کنند و بار دیگر بدون توجه به صحبت های کارشناسان استانی که ساخت این پتوی رسی را بی فایده می دانستند این پروژه نیز آغاز و با صرف هزینه های کلان انجام شد .
 
کار ساخت سد گتوند و پتوی رسی در میان تمامی اعتراضات به اتمام رسید و با حضور احمدی نژاد رئیس جمهوری وقت این پروژه آبگیری شد اما تنها 10 روز از زمان آبگیری سد گذشته بود که خبر رسید شکاف هایی در پتوی رسی ایجاد شده و نمک های سازند گچساران وارد دریاچه سد گتوند شده است و این آغازی بر مصائب استان خوزستان و رودخانه کارون بود.
 
مدیران آب نیرو که با ساخت پتوی رسی مدعی بودند که نمک های سازند گچساران وارد آب این سد نمی شود در ابتدا آبگیری را تا تراز 130 متر انجام دادند و پتوی رسی تا این تراز ساخته شد ،تا اینکه ترک هایی در این دیوار حائل ایجاد شد و این پتوی رسی بیش از 5 متر نشست کرد.
 
سد گتوند علیا بلندترین سد خاکی کشور با 182 متر ارتفاع از نوع سنگ ریزه ای با هسته ای رسی دارای حجم کل مخزن 4.5 میلیارد متر مکعب است. این سد عمیق ترین دیوار خاکی آب بند با وسعت 42 هزار متر مربع در جهان را به خود اختصاص داده است و سیستم ترکیبی دیوار آب بند سد گتوند علیا منحصر به فرد است. همچنین طویل ترین تونل های آبرسان نیروگاه را با طول 27 کیلومتر دارد. سدی که از نظر مهندسی می توانست یکی از افتخارات کشور باشد به دلیل نادیده گرفتن مطالعات زیست محیطی به تهدیدی برای استان خوزستان تبدیل شد.
 
معدن نمک که بخشی از سازند گچساران است در پنج کیلومتری سد گتوند قرار دارد که به گفته 'محمد جواد عبدالهی 'استاد پیشین علوم آب دانشگاه شهید چمران اهواز و اولین کسی که به مساله وجود این سازند در بستر رودخانه این سد پرداخت، بیش از صد ها میلیون تن نمک در این معدن وجود دارد که در صورت وارد شدن بخشی از این نمک در رودخانه کارون ،شوری این رودخانه می تواند صدها برابر شوری خلیج فارس باشد.
 
البته در این بین مساله نشست سد گتوند نیز که از اهمیت بسیاری برخوردار بود به علت مطرح شدن گنبدهای نمکی تقریباً به فراموشی سپرده شد.
 
دراین خصوص کریم شیبانی مجری طرح سد گتوند معتقد بود : نشست مجاز سدهای خاکی 2 درصد است اما برای سد گتوند که طول آن 182 متر است این حد مجاز 3،6 متر است که از 10 سال پیش تاکنون این سد1.2 متر بوده است.
 
اما با توجه به اینکه در دولت گذشته صحبت در خصوص وضعیت سد گتوند به نوعی برای تمامی مسولان استانی مرتبط به این مساله ممنوع بود 'تورج همتی' مدیر کل وقت حفاظت محیط زیست استان خوزستان در آن زمان اعلام کرد که طرح مطالعات زیست محیطی سد به محیط زیست داده نشده است .
 
وی گفت: باید به این نکته توجه داشت که پیش از آغاز ساخت یک سد، ابتدا در مجموعه سازمان حفاظت محیط زیست، فرایندی با عنوان «مطالعات ارزیابی اثرات زیست محیطی سد» طی می شود.
 
در این فرایند، فعالیت های سد در آینده، شرایط و مشکلات زمین از نظر زمین شناسی و خاک شناسی و بسیاری از متغیرهای اکولوژیکی منطقه و پایداری آن ها به طور کامل مورد بررسی قرار می گیرند. پس از انجام این مطالعات، موافقت، مخالفت و یا موافقت مشروط سازمان محیط زیست با ساخت سد، در کمسیونی تخصصی اعلام می شود.
 
مساله ای که وجود دارد این است که مشاور مجری سازنده سد گتوند در زمینه وجود سازند های گچساران مطالعات مناسبی انجام نداده و طبیعتاً هر مشاوری که از طرف مجری یک پروژه انتخاب می شود سیاست های مجری را دنبال می کند. این وظیفه مجری پروژه است که مشاور را توجیه کند تا در زمینه مسایل زیست محیطی بیشتر مطالعه کند و وارد مسایل جزیی تر شود.
 
در همین زمان 'علی محمد شاعری' قائم مقام سازمان محیط زیست تصریح کرد:در صورت تغییر در کیفیت آب پائین دست رودخانه کارون، سازمان محیط زیست به وظایف قانونی خود عمل کرده و از مرحله دوم آبگیری سد گتوند علیا جلوگیری خواهد کرد.
 
این مقام مسئول گفت: در صورت مشاهده تغییرات کیفی آب، دریچه های تنظیمی سد گتوند مسدود و ازآبگیری مرحله دوم این سد جلوگیری می شود. در خصوص سد گتوند بررسی های لازم انجام گرفته و نظرات به وزارت نیرو اعلام شده تا در جهت جلوگیری از خسارت های احتمالی ناشی از ساخت سد در سازند نمکی و به حداقل رساندن آن اقدامات لازم انجام شود.
 
*تاثیر نمک بر توربین های تولید انرژی
 
اما وجود آب شور در مخزن سد گتوند سبب بروز نگرانی هایی در زمینه توقف فعالیت توربین های تولید برق این سد و نیروگاه وجود داشته است زیرا بر اساس مطالعات ،این توربین ها برای وضعیت عادی ساخته شده اند و در فصل زمستان به دلیل افزایش احتمال اختلاط لایه های آب شیرین و شور، این نگرانی ها تشدید می شود.
 
سد گتوند علاوه بر اینکه قرار بود آب رها شده از سدهای کارون 3 و شهید عباسپور را قبل از انتقال به خلیج فارس ذخیره کرده و به صورت تنظیم شده در اختیار بخش کشاورزی قرار دهد،بر اساس گفته های مسوولان سد 2100 مگاوات برق نیز تولید و در زمان اوج مصرف وارد مدار می کند.
 
در پنجم دی ماه سال 91 و با گذشت بیش از یک سال از آبگیری مخزن سد گتوند' مصطفی پورمحمدی' رئیس وقت سازمان بازرسی کشور از ابلاغ حکم تخلیه سد گتوند به دلیل اثرات منفی آن بر منطقه خبرداد. با وجود آنکه قوه قضاییه و رییس سازمان بازرسی درباره زیانباربودن افزایش شوری آب مخزن سد گتوند به دلیل حل شدن لایه های نمکی مخزن در آب ذخیره شده پشت آن به نتیجه نهایی رسیده و حتی برای تخلیه آن حکم صادر کردند، معلوم نشد که چرا هنوز هم این سد به فعالیت خود ادامه می دهد.
 
قاضی'سراج ' رییس سازمان بازرسی کل کشور نیز در سفر به استان خوزستان در پاسخ به خبرنگار ایرنا درخصوص پرونده سد گتوند اظهار کرد: درخصوص پرونده سد گتوند گزارشهای این سازمان محرمانه است و تا زمان رسیدگی زمان دادگاه نمی توان جزئیات آن را فاش کرد.
 
*خرید 10 کیلومتر لوله برای انتقال آب شور
 
آب شور گتوند نه تنها حیات پایین دست این سد را با مشکل مواجه می کند، بلکه به دلیل خوردگی که در توربین های تولید برق ایجاد می کند یکی از کارکردهای سد یعنی تولید برق را با مشکل مواجه خواهد کرد. برای همین سازندگان سد به دنبال این هستند که آب شور لایه های زیرین را برای استخراج نمک و موادمعدنی به پتروشیمی هایی در جنوب کشور و یا به حلیج فارس منتقل کنند تا این آب شور برای توربین های تولیدکننده برق اشکالی ایجاد نکند.
 
اما در حالی فقط 10 کیلومتر لوله برای انتقال آب شور خریداری شده که فاصله سد گتوند از خلیج فارس حدود 200 کیلومتر و تا مجتمع های پتروشیمی حدود 160 کیلومتر است. در نتیجه اگر سرعت اجرای پروژه انتقال آب شور به همین شکل باقی بماند، سالیان سال طول خواهد کشید تا آب شور گتوند منتقل شود و معلوم نیست در این فاصله زمانی چه اتفاقاتی در مخزن سد گتوند رخ خواهد داد.
 
' مهدی قمشی' استاد دانشگاه شهید چمران اهواز معتقد است، مسئولان سد گتوند قرار است آب شور را از لایه هایی که درجه شوری آن حدود 1000میکروموس است، برداشت کنند. به این ترتیب، آب شور لایه های پایین‎تر به تدریج در لایه های شیرین بالاتر حل شده و مخزن به حال تعادل می رسد؛ البته به شرط آنکه حجم آب خروجی از مخزن سد قابل توجه باشد.
 
این استاد دانشگاه شهید چمران اهواز می گوید در زمستان که هوا سرد است، احتمال اختلاط لایه های شور با لایه هایی که درجه شوری آنها پنج تا شش هزار میکروموس است، وجود دارد. البته قمشی تاکید دارد، این نگرانی در سال های قبل هم وجود داشته اما مشکلی ایجاد نکرده است.
 
دکتر قمشی تاکید می کند، اگر فقط 9 کیلومتر مخزن سد گتوند جابه جا می شد، هیچ یک از این مشکلات پیش نمی آمد و فقط حجم مخزن سد اندکی کاهش می یافت. وی معتقد است که در ساخت سد گتوند ملاحظات زمین شناسی به درستی مورد توجه قرار نگرفته است. معادن موجود در مخزن سد سابقه برداشت داشته و برای اطلاع از حضور آنها به صرف وقت و انرژی زیادی نیاز نیست، اما معلوم نیست چرا در زمان ساخت سد، به این مسئله توجهی نشده است.
 
*تاثیر سد گتوند بر کشاورزی استان
 
'کیخسرو چنگلوایی' رئیس سازمان جهاد کشاورزی استان خوزستان معتقد است، احداث سد گتوند باعث شورشدن آب رودخانه کارون شده که تداوم این مسئله سبب نابودی کشاورزی منطقه می شود.
 
وی گفت: کسانی که مدعی هستند که آب سد شور نشده است، ساده ترین راه حل اندازه گیری میزان شوری آب است.
 
رئیس سازمان جهاد کشاورزی خوزستان ادامه داد: میزان نمک آب ورودی به سد گتوند بسیار پایین تر از میزان نمک در دریاچه سد است.
 
وی درباره علت شوری آب این سد نیز گفت: کوه های نمک اطراف سد، آب ورودی به سد را شور کرده و این موضوع کشاورزی منطقه را تهدید می کند.
 
چنگلوایی اظهارکرد: زمین هایی که تحت آبیاری سد گتوند هستند بیش از 420هزار هکتار است که محصولات متنوع از قبیل گندم، ذرت و نیشکر در این زمین ها کشت می شود.
 
وی گفت: محصولات زراعی نسبت به شوری آب آستانه تحمل متفاوتی دارند و باید میزان شوری آب آبیاری متناسب با حساسترین گیاه منطقه باشد.
 
رئیس سازمان جهاد کشاورزی خوزستان ادامه داد: باید برای شوری آب سد گتوند علاج اندیشی شود و هر چه سریع تر اقدام عاجل صورت بگیرد.
 
وی بیان کرد: تداوم شور شدن آب سد گتوند و آبیاری با آب شور سد گتوند تولید و عملکرد کشاورزی منطقه را نابود خواهد کرد و به مرور زمان زمین های زراعی پایین دست سد شور و لم یزرع می شوند.
 
چنگلوایی گفت: سالیانه جهاد کشاورزی میلیون ها تومان هزینه زهکشی برای شیرین کردن زمین ها می کند ولی آب شور سد گتوند این هزینه ها را بی اثر می کند.
 
*تیم کارشناسی، شوری آب سد گتوند را بررسی می کند
 
در این میان معاون عمرانی استاندار خوزستان از تشکیل تیم کارشناسی برای بررسی وضعیت سد گتوند و میزان شوری خبر داد و گفت: تلاش می شود با استفاده از نظرات کارشناسان و مسوولان راهکاری عملی برای حل مشکلات آب مخزن سد گتوند اتخاذ شود.
 
احمد سیاحی افزود: از مسوولان سد گتوند خواسته شده با مدیریت در حوزه این سد میزان ˈای سیˈ خروجی سد را کنترل کنند تا نوسانی در کیفیت آب آشامیدنی شهرهای پایین دست به وجود نیاید.
 
وی گفت: وزارت نیرو نیز باید پیشنهادهای عملی خود در خصوص رفع مشکلات و شوری آب پشت سد گتوند را هر چه زودتر ارائه دهد.
 
سیاحی افزود: تامین آب آشامیدنی با کیفیت برای مردم شهرهای پایین دست از اهمیت بسیار برخوردار است.
 
معاون عمرانی استانداری خوزستان گفت: شرکت آب و نیرو به عنوان متولی ساخت سد گتوند باید ارقام و اعداد واقعی از میزان ای سی آب پشت سد ارائه دهد و سازمان آب و برق خوزستان و اداره کل محیط زیست استان نیز وظیفه بررسی دقیق مشکلات و ارائه آمار دقیق از وضعیت را بر عهده دارند.
 
وی افزود: در صورتی که واقع بینانه به مشکلات نگاه شود می توان با ارائه راهکار هایی از ورود آب شور سد گتوند به رودخانه کارون جلوگیری کرد.
 
سیاحی اظهار کرد: در حال حاضر ای سی آب پشت دریاچه سد گتوند بین یک هزار و 800 تا 2 هزار و 200میکروموس است .
 
وی بیان کرد: معین شده در طی 5 سال آینده تمامی آب شور پشت سد گتوند از طریق خط انتقال به طول 220 کیلومتر به خلیج فارس منتقل شود.
 
معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری خوزستان افزود: تا پایان سال 90 میزان نمک آب پشت دریاچه سد گتوند سه ونیم میلیون تن بود که این میزان در پایان سال 91 به بیش از هفت میلیون و 700 تن رسیده است.
 
سیاحی با اشاره به اینکه پروژه سد گتوند یکی از طرح های ملی است و وزارت نیرو باید در بحث شوری آب این سد مدیریت لازم را داشته باشد؛ گفت : مسوولان استان خوزستان اجازه نخواهند داد تغیراتی در کیفیت رودخانه کارون ایجاد شود.
 
اما تمامی اظهار نظر های انجام شده در خصوص وضعیت سد گتوند و تاثیر استان بر این سد ،در حالی انجام شده که حتی مسوولان استانی نیز اطلاعاتی دقیق در خصوص وضعیت و میزان شوری آب پشت این سد ندارند و تنها اقدامی که برای مهار این شوری انجام شده کنترل خروجی این سد است .
 
زیرا در حال حاضر آب شور به دلیل سنگین بودن در کف دریاچه تقربیاً به تثبیت رسیده است اما در صورت بروز هر گونه مشکلی این میزان آب شور می تواند تمامی زمین های کشاورزی استان را نابود کند.