مهاجرت سرمایه انسانی لزوما با جابه‌جایی فیزیکی صورت نمی‌گیرد. برخی در کشور هستند، اما به صورت دورکاری برای کشورهای دیگر کار می‌کنند. وضعیتی که از آن به عنوان مهاجرت مجازی یاد می‌شود. رصدخانه مهاجرت ایران نوشته که این امر می‌تواند زنگ خطری برای کارفرمایان ایرانی در از دست دادن نیروی کار متخصصی باشد که مهاجر نیست، اما برای کارفرمای ایرانی هم کار نمی‌کند.
یکی یکی بار سفر را می‌بندند. راهی کشورهای دیگر می‌شوند؛ به حوزه خلیج فارس، ترکیه و دورترها مثل امریکا. افزایش مهاجرت از ایران دیگر حرف جدیدی نیست، اما از اهمیت آن چیزی کم نمی‌کند.
برای هر فرد مهاجر تا سن 23 سالگی بیش از 2 میلیارد تومان هزینه آموزشی و سلامت در کشور صورت گرفته است. با این حال برخی از کشورها بدون هزینه‌کرد خاصی و با سیاستگذاری و برنامه‌ریزی در حوزه مهاجرت، برخی از این افراد را جذب بازار کار خود می‌کنند.
پر کردن جای خالی مهاجران ایرانی اما چندان راحت نیست؛ جای خالی آنها در جمعیت کشور و در بازار کار. یک روز صحبت از مهاجرت پزشکان و استارتاپی‌هاست و روز دیگر کارگران ماهر قالیباف و رفوگران. مهاجرت تنها به یک حوزه کاری محدود نیست. شهر و روستا هم ندارد. یکی از قلب تهران اقدام به مهاجرت از ایران می‌کند و آن یکی از روستایی دورافتاده راهی کشور دیگری می‌شود.
مهاجرت از کانال‌های مختلفی صورت می‌گیرد. برخی از این مهاجرت‌ها اقتصادی است. یعنی فرد مهاجر با هدف بهتر شدن وضعیت زندگی و شرایط اقتصادی راهی جای دیگری می‌شود. این نوع مهاجرت به اشکال مختلفی صورت می‌گیرد؛ یعنی مهاجرت سرمایه انسانی و سرمایه مالی. مورد دوم به این شکل است که فرد در کشور دیگری سرمایه‌گذاری می‌کند، مانند خرید ملک یا سهام شرکت در کشورهای دیگر.
مهاجرت مجازی از کشور
با این حال وقتی صحبت از مهاجرت سرمایه انسانی می‌شود، بیشتر صحبت از جابه‌جایی فیزیکی می‌شود. در حالی‌که برخی از افراد مهاجرت مجازی می‌کنند. به این صورت که با مهارت و تخصصی که دارد به صورت دورکاری برای کشورهای دیگر کار می‌کند.
رصدخانه مهاجرت ایران در سالنامه مهاجرت 1401 آورده که سرمایه انسانی ممکن است با تاثیر از شرایط محیط داخلی و خارجی و تمایلات و انگیزه‌های درونی خود، مهاجرت مجازی کند. به این معنا که بخشی از یا کل قابلیت‌های دانشی و مهارتی خود را در جایی دیگر (که در آنجا حضور فیزیکی ندارد) به کار ببندد. امروزه با توجه به فراهم شدن بیشتر زیرساخت‌های کار از راه دور، مهاجرت مجازی به یکی از گزینه‌های جدی مهاجرت برای افراد قبل از مهاجرت فیزیکی یا برای کسانی که به دلایل مختلف امکان مهاجرت فیزیکی ندارند، تبدیل شده است.
زنگ خطر مهاجرت مجازی برای کارفرمایان ایرانی
آنطور که در سالنامه مهاجرت 1401 آمده، آخرین بررسی‌ها نشان می‌دهد که 41 درصد مدیران کسب‌وکارها قصد دارند که به منظور پر کردن خلأ نیروی انسانی متخصص در آینده، از پیمانکاران و برون‌سپاری استفاده می‌کنند. این امر می‌تواند زنگ خطری برای کارفرمایان ایرانی در از دست دادن نیروی کاری متخصصی باشد که مهاجر نیست، اما برای کارفرمای ایرانی هم کار نمی‌کند. مسأله‌ای که از آن به عنوان مهاجرت مجازی یاد می‌شود.
رصدخانه مهاجرت ایران نوشته که افزایش نیاز به نیروی متخصص کاری و تسهیل و روندهای دورکاری سبب پررنگ شدن مهاجرت مجازی در آینده نزدیک خواهد شد. البته در حال حاضر با وجود جذابیت و بهره‌وری بیشتر کار منعطف، حتی در کشورهای پیشرفته نیز فقط بین 20 تا 25 درصد مشاغل قابلیت دورکاری دارند.
تسهیل دورکاری و انعطاف کاری در آینده خطر بزرگی برای مشاغلی با نیاز به حضور فیزیکی افراد، خواهد بود. چراکه این افراد به دلیل دسترسی کمتر به قابلیت کار منعطف به تغییر شغل تمایل پیدا خواهد کرد.
12 هزار ویزا برای ایرانیان در سال برای مقاصد اصلی
تاکنون آماری از میزان مهاجرت مجازی ایرانیان منتشر نشده است. اما از مهاجرت اقتصادی که به صورت فیزیکی جابه‌جا شده‌اند، هر چند وقت یکبار آمارهایی منتشر می‌شود.
رصدخانه مهاجرت ایران در این مورد نوشته که بر اساس آمار ویزاهای دریافتی ایرانیان در برخی مقاصد اصلی شامل امریکا، کانادا، استرالیا، انگلستان و اتحادیه اروپا به طور متوسط در 12 سال اخیر، سالانه 12 هزار ویزای موقت یا دائم یا اجازه اقامت کاری در این مقاصد برای ایرانیان صادر شده است.
آنطور که در سالنامه مهاجرت سال گذشته آمده، یکی از بازارهای مهم نیروی کار بین‌الملل، کشورهای حاشیه خلیج فارس هستند. برخی از این کشورها در طول تاریخ به طور سنتی محل رفت و آمد تجار و نیروی کار ایرانی نیز بوده‌اند.
بنا بر آمارهایی که در این سالنامه آمده، هم‌اکنون نیز تعداد ایرانیانی که در این کشورها برای کار اقامت دارند یا رفت و آمد دارند، طبق تخمین‌های موجود بالغ بر یک میلیون نفر است. هم اکنون با برنامه‌های جدید این کشورها در توسعه اقتصادی و به تبع آن در جذب نیروی انسانی ماهر و تعریف برنامه‌های مهاجرتی خاص برای گروه‌های مختلف نیروی انسانی از جمله برنامه‌نویسان، کادر درمان، استعدادهای فرهنگی، ورودی خوبی از نیروی انسانی ماهر و باکیفیت بالای ایران دارند.
45 هزار دلار هزینه آموزش و سلامت یک مهاجر ایرانی
نکته مهمی که در فرایند مهاجرت نباید از آن غافل ماند، هزینه‌ای است که برای یک فرد مهاجر از سوی دولت‌ها می‌شود. حالا سوال این است که برای آموزش هر فرد فارغ‌التحصیلی که برای کار مهاجرت می‌کنند یا دانشجویی که با انگیزه ادامه تحصیل از کشور خارج می‌شود، چه میزان سرمایه‌گذاری می‌شود؟
رصدخانه مهاجرت ایران سال گذشته این هزینه را محاسبه کرد. در گزارش رصدخانه آمده که با در نظر گرفتن 23 سالگی به عنوان پایان مقطع کارشناسی و سن معمول بیشتر دانش‌آموختگان ایرانی در زمان مهاجرت، می‌توان تخمینی از هزینه‌های دولتی آموزش و سلامت صرف شده برای هر مهاجر انجام داد.
محاسبات رصدخانه مهاجرت ایران با استفاده از داده‌های یونسکو نشان می‌دهد که دولت ایران برای یک فرد متولد 1376 که در سال 2019 در سن میانگین مهاجرت قرار گرفته است تا پایان آموزش ابتدایی بیش از 8 هزار دلار (برابری قدرت خرید-دلار ثابت)، تا پایان دوره متوسطه بیش از 24 هزار دلار و تا پایان مقطع کارشناسی بیش از 37 هزار دلار هزینه آموزش عمومی کرده است.
رصدخانه در ادامه نیز با استناد به آمار بانک جهانی گزارش داده که هزینه‌کرد دولت برای سلامت یک فرد در 23 سال منتهی به سال 2019 میلادی، به صورت تجمعی حدود 8 هزار دلار می‌شود. بنابراین می‌توان گفت که برای هر فردی که در سال 2020 به سن میانگین مهاجرت، یعنی 23 سالگی می‌رسد و تحصیلات کارشناسی را هم تمام می‌کند، بیش از 45 هزار دلار هزینه آموزشی و سلامت صورت گرفته است.
با احتساب قیمت دلار در حال حاضر، بیش از 2 میلیارد تومان هزینه آموزش و سلامت برای یک فرد تا سن 23 سالگی می‌شود.
با این حال نه هشدار کارشناسان به گوش مقامات رسیده است، نه صف مردم در سفارتخانه برای ویزا به چشم آنها می‌آید. ایرانیان گروه گروه به کشورهای دیگر می‌روند. مهاجرتی که برای بسیاری از آنها یک بلیت بدون بازگشت است و برای همیشه قید بازگشت به کشور را می‌زنند.
