عمر تشکیلات پایش آلودگی هوای پایتخت در مدیریت شهری به ۳۰ سال رسیده است و بعد از گذشت سه دهه نواقصی در چگونگی ایفای این ماموریت وجود دارد که اگر برطرف نشود، متولی سنجش کیفیت هوای شهر تهران نخواهد توانست از اولین قدم برای نجات تهران از آلودگی، یعنی بررسی و اعلام وضعیت فعلی هوا را به درستی بپیماید. هوای تهران طی ۵ روز گذشته در وضعیت غیر قابل قبول قرار داشته است.
شرکت کنترل کیفیت هوای شهر تهران ۳۰ سال قبل یعنی در سال ۱۳۷۲ به عنوان یکی از زیرمجموعه‌‌‌های شهرداری تهران فعالیت خود را آغاز کرد و اولین ایستگاه سنجش کیفیت هوای تهران نیز در سال ۱۳۷۹ در میدان نوبنیاد نصب شد که به وسیله آن شش آلاینده هوای معیار و موجود در هوای تهران شامل چهار آلاینده گازی از قبیل مونوکسید کربن (CO)، ازن (O۳)، دی‌‌‌اکسید گوگرد (SO۲) و اکسیدهای نیتروژن (NOX) و دو نوع آلاینده از جنس ذرات معلق شامل ذرات معلق با قطر کوچک‌تر از ۲.۵ میکرون (PM۲.۵) و ذرات معلق با قطر کوچک‌تر از ۱۰ میکرون (PM۱۰) سنجش می‌شود. پس از آن به تدریج بر تعداد ایستگاه‌‌‌های سنجش آلودگی هوای شهر تهران افزوده شد و امروز ۲۲ ایستگاه در سطح شهر تهران وجود دارد که به تجهیزات سنجش هر شش آلاینده معیار مجهز است. با این حال میانگین سنی ایستگاه‌‌‌های سنجش آلودگی هوای پایتخت به ۱۳ سال رسیده و به جز یک ایستگاه که عمر زیر پنج سال دارد، عملا همه ایستگاه‌‌‌های تعبیه‌شده در شهر توسط شهرداری تهران عمر نسبتا بالایی دارند.
در سایت شرکت کنترل کیفیت هوای تهران ماموریت این مجموعه تلاش هدفمند برای بهبود کیفیت هوای تهران مبتنی بر تجربیات شهرهای موفق دنیا عنوان شده است و به همین نسبت انتظار می‌رود به تناسب پیچیده‌‌‌تر شدن مقوله آلودگی هوا، افزایش آلاینده‌‌‌های موجود در هوای شهر و همین‌طور روزآمد شدن امکانات پایش و سنجش غلظت آلاینده‌‌‌ها این مجموعه نیز مسیر تحول را طی کند. اما با وجود تلاش‌‌‌هایی که در سال‌های گذشته صورت گرفته است، امروز مدیریت شهری تهران دست‌‌‌کم به لحاظ تعداد و سن ایستگاه‌‌‌های سنجش کیفیت هوا وضعیت ایده‌‌‌آلی ندارد. حدود یک‌‌‌سوم ایستگاه‌‌‌های موجود نزدیک ۱۵ سال یا بیشتر عمر کرده‌‌‌اند و فناوری آنها در مقایسه با تجهیزات روزآمد کاملا قدیمی است. از طرفی در شهر تهران با وسعت ۶۴۰ کیلومترمربع و برخورداری از ۲۲ منطقه وسیع که در مجموع مشتمل بر حدود ۳۵۰ محله است، حتما تعداد ایستگاه‌‌‌های سنجش به مراتب بیشتری موردنیاز است تا دقت سنجش کیفیت هوا ارتقا پیدا کند و ۲۲ ایستگاه موجود که به تبع ممکن است در مقاطع زمانی مختلف برخی از پایشگرهای آن دچار نقص و از دسترس خارج شود، کفایت نمی‌‌‌کند.
البته کارشناسان آلودگی هوا می‌‌‌گویند هیچ استاندارد ثابتی درباره میزان نیاز هر شهر به ایستگاه‌‌‌های سنجش غلظت آلاینده‌‌‌ها وجود ندارد و در این رابطه به صورت محلی و مبتنی بر تعداد و نحوه توزیع کانون‌‌‌های ترافیکی، پهنه‌‌‌های مسکونی و همین‌طور نوع منابع آلاینده اصلی هوا تصمیم‌گیری می‌شود. اما در مورد اینکه تهران به ایستگاه‌‌‌های سنجش بیشتری نیاز دارد، تردیدی وجود ندارد. در همین رابطه حسین شهیدزاده مدیرعامل پیشین شرکت کنترل کیفیت هوای شهر تهران با اشاره به اینکه در تهران تعدادی ایستگاه سنجش متعلق به سازمان حفاظت محیط‌زیست نیز فعال است، گفت: با در نظر گرفتن مجموع ایستگاه‌‌‌های دو نهاد می‌توان ادعا کرد مساله کمبود ایستگاه در حال حاضر چندان جدی نیست و بر اساس سنجشی که در اواخر دهه 90 صورت گرفت نیز مشخص شد وضعیت تهران و پاریس به لحاظ نسبت تعداد ایستگاه به مساحت تا حدودی به یکدیگر نزدیک است. یوسف رشیدی هم یکی دیگر از مدیران عامل شرکت کنترل کیفیت هوا در دوره‌‌‌های پیشین است که اعتقاد دارد اگرچه پوشش کامل شهر توسط ایستگاه‌‌‌های سنجش آلودگی اهمیت زیادی دارد، اما مهم‌تر از این موضوع عملکرد دقیق ایستگاه‌‌‌های موجود است که باید مورد توجه مدیریت شهری قرار گیرد. وی در این رابطه به «دنیای‌اقتصاد» گفت: در صورتی که کالیبراسیون با هدف تنظیم دقت بالای تجهیزات موجود در بالاترین سطح ممکن به صورت مستمر انجام شود، متوسط عمر ایستگاه‌‌‌های سنجش آلودگی هوای پایتخت می‌تواند تا 30 سال نیز افزایش پیدا کند اما اینکه تا چه اندازه این ماموریت به شکل موثر انجام شده است، نیازمند بررسی است.این اظهارات که نشان از اهمیت نحوه نگهداشت تجهیزات سنجش آلاینده‌‌‌های هوای تهران دارد، زمانی نگران‌‌‌کننده می‌شود که بدانیم تحریم‌‌‌ها می‌تواند مانع نگهداری بهینه آنها باشد. بر اساس گزارش خبرگزاری «ایسنا»، اردیبهشت سال گذشته سید‌محمدمهدی میرزایی‌قمی مدیرعامل فعلی شرکت کنترل کیفیت هوای تهران از تاثیر تحریم‌‌‌های بین‌المللی بر تامین قطعات یدکی تجهیزات سنجش آلودگی صوتی و هوا خبر داده بود. میرزایی‌قمی با اشاره به وظایف و ماموریت‌‌‌های این شرکت گفته بود: اندازه‌‌‌گیری و بررسی میزان آلودگی هوا در شهر به وسیله ایستگاه‌‌‌های اندازه‌‌‌گیری و ذرات معلق یکی از وظایف مهم ماست که در سال ۱۴۰۰ راهبری و نگهداری تجهیزات سنجش و اطلاع‌‌‌رسانی آلودگی هوا و صدا به‌‌‌صورت مداوم در ۲۲ ایستگاه سنجش آلودگی هوا، ۳۵ ایستگاه سنجش آلودگی صدا و ۱۸ نمایشگر اطلاع‌‌‌رسان آلودگی هوا انجام شده است. وی در عین حال به این موضوع اشاره کرده بود که تحریم‌‌‌های بین‌المللی منجر به عدم‌تامین قطعات یدکی اندازه‌‌‌گیری آلودگی صوت و تجهیزات موردنیاز برای سنجش آلودگی هوا شده است و با وجود سعی و تلاش مداوم در عقد برخی قراردادها به‌‌‌منظور تامین تجهیزات موردنیاز، امکان تحویل تجهیزات از شرکت‌های سازنده خارجی وجود ندارد همچنین اخذ خدمات از شرکت‌های سازنده تجهیزات تعمیرات دستگاه‌‌‌های خاص در برخی موارد با مشکل مواجه شده است. به این ترتیب با در نظر گرفتن دوره طولانی تحریم‌‌‌های ظالمانه که کشور با آن مواجه است، نگرانی درباره کیفیت داده‌‌‌های تولیدی پیرامون آلودگی هوای شهر تهران بیراه نیست و در کنار اینکه کمبود این ایستگاه‌‌‌ها و محرومیت برخی نقاط شهر از چنین تجهیزاتی محرز است، مساله دیگر خطر فرسودگی برخی از تجهیزات موجود در شرایط تحریم و در نتیجه کاهش دقت داده‌‌‌های تولیدی توسط آنهاست.
ضرورت رفع نواقص سنجش آلودگی
مقدمه هر نوع تلاش و برنامه‌‌‌ریزی برای کاهش آلودگی هوا، سنجش دقیق میزان آلودگی و جنس آلایندها و همین‌طور منابع انتشار آنهاست که در طول سه دهه گذشته اقداماتی برای ایفای این ماموریت توسط شرکت کنترل کیفیت هوای شهر تهران انجام شده است. در واقع اطمینان از دقت بالای داده‌‌‌های غلظت آلاینده‌‌‌ها باید قبل از هر نوع تلاش برای کاهش آلودگی حاصل و مشخص شود که تب تهران آلوده در هر مقطع زمانی چند درجه است. مادامی که این تصویر درست وجود نداشته باشد، نمی‌توان به نتیجه اقدامات علیه آلودگی امیدوار بود.
همین توضیحات بدیهی نشان می‌دهد که اگر هر ظرفیتی برای سنجش آلودگی هوا در کلان‌شهری مثل تهران وجود دارد، باید به بهترین نحو ممکن به کار گرفته شود. با این حال برخی اعتقاد دارند که شرکت کنترل کیفیت هوا و به طور دقیق شهرداری تهران هیچ تکلیف قانونی مشخصی در حوزه سنجش آلودگی هوا ندارد. یوسف رشیدی در همین رابطه توضیح داد: بر اساس قوانین موجود و مشخصا قانون هوای پاک، مسوولیت‌‌‌های کلیدی بر عهده سازمان حفاظت محیط‌زیست و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی است و شرکت کنترل کیفیت هوای شهر تهران در هیچ‌‌‌کجای قانون تکلیفی بر عهده ندارد. با این حال شهرداری تهران مبتنی بر رسالت اجتماعی که در قبال شهر و شهروندان بر دوش خود حس کرده است، تشکیلات موسوم به شرکت کنترل کیفیت هوا را راه‌‌‌اندازی کرده و در تمام سال‌های گذشته تلاش کرده با احساس مسوولیت در قبال آلودگی هوا به این موضوع ورود کند.
با وجود این طی سه دهه پیاپی با صرف منابع مالی از جیب شهروندان تهرانی، مجموعه‌‌‌ای در قالب یک شرکت زیرمجموعه شهرداری تهران با تعریف ماموریت مشخصی در حوزه پایش و سنجش آلودگی هوای پایتخت شکل گرفته و به فعالیت خود ادامه داده است. طبیعی است صرف این هزینه در صورتی توجیه دارد که همچنان خروجی قابل اعتنا و اتکایی از فعالیت‌‌‌های صورت گرفته توسط این شرکت در دسترس قرار گیرد. بنابراین انتظار اینکه نواقص موجود برطرف شود، انتظار نابجایی نیست.
جای خالی سه آلاینده در گزارش‌‌‌ها
تهرانی‌‌‌ها در 21 روز سپری‌شده از آبان ماه تاکنون 10 روز هوای ناسالم برای گروه‌‌‌های حساس با شاخص بین 101 تا 150 واحد تنفس کرده‌‌‌اند. بررسی روند تغییرات روزهای ناسالم شهر تهران از ابتدای امسال تاکنون نیز حکایت از آن دارد که در تمام ماه‌‌‌های سپری‌شده از سال‌جاری روز آلوده در پایتخت وجود داشته و ثبت شده است. آمارها حکایت از آن دارد که در نیمسال اول 1402 بیشترین آلودگی هوای تهران در تیرماه رخ داده که هم غلظت گاز «ازن» تحت‌تاثیر گرما و شدت تابش آفتاب در آسمان تهران افزایش یافت و هم در روزهایی که ریزگردها سوار بر باد به تهران می‌‌‌رسیدند، ذرات معلق با قطر کوچک‌تر از 10 میکرون آسمان شهر را مکدر می‌‌‌کرد. در نیمسال دوم نیز طی مدت سپری‌شده تاکنون، آبان همان ماه آلوده‌‌‌ای است که قسمت اول سریال آلودگی هوای پیاپی ناشی از پدیده اینورژن در فصل سرد سال در آن اکران شد. با این حال داده‌‌‌های موجود درباره کیفیت هوای تهران صرفا مربوط به سنجش آلاینده‌‌‌های شش‌‌‌گانه معیار بوده و آلاینده‌‌‌هایی که در سال‌های اخیر سنجش آنها در دنیا در دستور کار قرار گرفته است، در این بین جایی ندارد. بنزن، متان و سرب سه آلاینده‌‌‌ای است که سنجش آنها به اشکال مختلف در شهرهای بزرگ دنیا مثل لندن و پاریس در دستور کار قرار گرفته است اما در تهران این اقدام به صورت مستمر و در یک برنامه نظام‌‌‌مند انجام نمی‌شود. گفته می‌شود سنجش این آلاینده‌‌‌ها در تهران به صورت مطالعات موردی با استفاده از سنسورها و نه تجهیزات ثابت ایستگاهی مبتنی بر روش‌های غیرفعال انجام می‌شود. با این حال به نظر می‌رسد در مورد این آلاینده‌‌‌ها نیز ارائه گزارش مستمر کیفیت هوا به شهروندان از اولویت برخوردار است و جای خالی این گزارش‌‌‌ها در قالب انتشار عمومی در تهران مشهود است.
آبان سال گذشته بود که ناسا از وجود ابر متان بر فراز مجتمع پردازش و دفع زباله آرادکوه در جنوب پایتخت پرده برداشت و نقشه‌‌‌های ماهواره‌‌‌ای نشان داد ابری به قطر تقریبی 5کیلومتر متشکل از گاز بی‌‌‌رنگ متان در این نقطه وجود دارد. گرچه این خبر با واکنش‌‌‌های متعددی مبنی بر کذب بودن تا صحت آن در فضای رسانه روبه‌رو شد، اما موضوع آنقدر مهم بود که نمی‌‌‌شد به سادگی از کنار آن گذشت و در نهایت بررسی‌‌‌ها نشان داد متان واقعا هوای جنوب شهر را آلوده کرده است. در نهایت مقرر شد مطالعه‌‌‌ای در این خصوص به سفارش مدیریت شهری انجام شود اما هنوز نتایج آن انتشار عمومی پیدا نکرده است. این فقط یکی از مصادیق نقش مخرب آلاینده‌‌‌های جدیدی است که در تهران به صورت مستمر اصلا سنجیده نمی‌شود. بنابراین در برنامه ارتقای شرکت کنترل کیفیت هوای تهران در دوره فعالیت پیش رو، سنجش‌‌‌های دوره‌‌‌ای و منظم آلاینده‌‌‌های جدید با انعکاس عمومی نتایج آنها نیز باید گنجانده شود.
