رضا فرجی‌دانا، وزیر علوم وقت در دولت حسن روحانی در دی ماه سال ۱۳۹۲ گفته بود که اگر آمار جهانی در مورد خروج سالانه ۱۵۰هزار نفر از نخبگان کشور درست باشد، ایران ۱۵۰ میلیارد دلار ضرر می‌دهد، زیرا برای آموزش هر نفر یک میلیون دلار هزینه کرده است.
در حالی این روزها به دفعات در موضوع مهاجرت دانشگاهیان و نیرو‌های متخصص و فنی و افراد کاردان تکرار و فریاد زده می‌شود که به نظر می‌رسد به موضوعی کاملا تکراری و دستمالی شده تبدیل شده باشد و حتی نگران کننده این است که مساله تکرار موضوعی به این درجه از اهمیت در نهایت به عادی شدن آن در میان افکار عمومی منجر شود، اما موضوع مهم این است که همچنان بحرانی جدی درباره هزینه‌های سنگین خروج این نیرو‌های متخصص و کارآمد که به طور عامیانه از آنان به عنوان نخبه نام برده می‌شود، بر روی دوش سنگینی خواهد کرد.
کما اینکه اگر روزگاری باید نگران خروج تحصیل کردگان دانشگاهی از کشور می‌بودیم حالا بسیاری از نیرو‌های فنی و متخصصان تجربی نیز در حال بستن کوله بار سفر از کشور هستند.
اخطاری که در سال ۱۳۹۲ شنیده نشد
شاید جالب باشد بدانید نخستین اخطار جدی درباره خروج نخبگان از کشور حدود یک دهه پیش و توسط وزیر علوم وقت بود که داده شد. به گزارش اقتصاد ۲۴، رضا فرجی‌دانا، وزیر علوم وقت در دولت حسن روحانی در دی ماه سال ۱۳۹۲ گفته بود که اگر آمار جهانی در مورد خروج سالانه ۱۵۰ هزار نفر از نخبگان کشور درست باشد، ایران ۱۵۰ میلیارد دلار ضرر می‌دهد، زیرا برای آموزش هر نفر یک میلیون دلار هزینه کرده است.
رضا فرجی دانا که بسیاری از کارشناسان وی را یکی از نخبگان ایران و از شایسته‌ترین وزرای علوم کشور می‌دانند، در جریان همایشی در تهران در دی ماه سال ۱۳۹۲، گفته بود «تربیت یک نخبه برای ایران با محاسبات دهه ۷۰ شمسی یک میلیون دلار هزینه دارد.»
رضا فرجی‌دانا روز ۱۷ دی ماه سال ۱۳۹۲ در مراسم تجلیل از هجدهمین دوره المپیاد علمی کشور گفته بود: «بودجه امسال وزارتخانه ما ۱۹۲ هزار میلیارد تومان (حدود ۷۰ میلیون دلار) است و این در حالی است که ۱۵۰ میلیارد دلار به دنیا کمک می‌کنیم.»
وزیر وقت علوم، البته در آن زمان فرار مغز‌ها را بزرگ‌ترین خسارت کشور‌های در حال توسعه خواند و اضافه کرده بود: «باید دید نخبگانی که برای کسب دانش روز دنیا به خارج رفته‌اند اگر شرایط برای برگشت آن‌ها فراهم نبود کشور چه خسارتی را تحمل خواهد کرد.»
به گفته فرجی دانا، وزارت علوم تلاش داشت با همکاری معاونت علمی و فناوری رئیس‌جمهور "به فکر تدوین برنامه‌ریزی سیستماتیک برای هموار کردن مسیر بازگشت نخبگان خارج از کشور" باشد. او در این زمینه از تلاش‌های چین برای بازگرداندن نخبگان خود از آمریکا یاد کرد و گفته بود که این کشور با "سه یا چهار برابر کردن پیشنهاد‌های کاری" توانسته در این راه موفق باشد در حالی‌که ایران "فقط نظاره‌گر خروج نخبگان از کشور" است.
اما عمر وزارت رضا فرجی دانا به عنوان یکی از نخبگان ایرانی، بیش از یک سال نبود و زمانی که این وزیر تلاش کرد مساله بورسیه‌های دولتی در زمان احمدی نژاد را پیگیری کند و با توجه به ایستادگی اش بر پیگیری این مساله توسط مجلس اصولگرایان مورد بازخواست قرار گرفت و در نهایت طرح استیضاح وی از مجلس نهم رای آورد و او ناچار به ترک وزارتخانه خود شد.
وقتی صدای خطر مهاجرت نخبگان ۱۳ سال پیش نادیده گرفته شد
اما مساله اخطار‌های داده شده درباره خروج نخبگان از کشور پیش از این نیز تکرار شده بود. به گزارش اقتصاد ۲۴، روز ۹ خرداد ۱۳۹۱ و در آخرین سال دولت احمدی نژاد آماری تکان دهنده از خروج نخبگان از کشور در روزنامه شرق منتشر شد. در این گزارش تاکید شده بود که از مجموع ۲۲۵ دانش‌آموز ایرانی که طی سال‌های ۱۳۷۲ تا ۱۳۸۶ در ۵۳ المپیاد جهانی شرکت کردند بیش از ۱۴۰ نفر یعنی معادل ۲ / ۶۲ درصد آن‌ها هم‌اکنون در یکی از دانشگاه‌های مطرح دنیا در آمریکا و کانادا تحصیل می‌کنند.
آمار این روزنامه نشان می‌داد که در ۲ / ۶۹ درصد مدال‌آوران المپیاد فیزیک، ۷ / ۷۶ درصد مدال‌آوران المپیاد ریاضی و ۵۰ درصد مدال‌آوران المپیاد کامپیوتر در کنار ۵۰ درصد مدال‌آوران المپیاد شیمی، خارج از مرز‌های جغرافیایی ایران و در دانشگاه‌ها و مراکز تحقیقاتی برتر دنیا همچون دانشگاه هاروارد، استنفورد، ام‌آی تی، کالیفرنیا، کمبریج، جان هاپکینز و پرینستون در آمریکا و دانشگاه تورنتو و سایمون فریز در کانادا مشغول تحصیل و تحقیق هستند.
این گزارش در بخش دیگری تاکید داشت که مبدا ۹۴ درصد دانش‌آموزان المپیادی ایران دانشگاه صنعتی شریف و مقصد ۴ / ۶۶ آن‌ها کشور آمریکا است. در واقع این آمار تاکید داشت که ۶۴ درصد دانش‌آموزان ایرانی مدال‌آور المپیاد طی ۱۴ سال گذشته از ایران مهاجرت کرده‌اند و این آمار جدا از آمار سایر نخبگان ایرانی بود که برچسب حضور در المپیاد‌های جهانی را ندارند.
این گزارش تاکید داشت که سرمایه دست کم ۸۰۰ میلیارد دلاری ایرانیان خارج از کشور است و نوشته بود این رقم معادل بیش از یک دهه پول فروش نفت ایران است. همچنین در گزارش یاد شده تاکید شده بود که حدود ۵۰۰ پرفسور ایرانی (معادل با یک پنجم کل استادان ایرانی داخل کشور) در ایالات متحده وجود دارند. همچنین براساس پژوهش صورت گرفته در دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران بیش از ۷۰ درصد دانشجویان مقطع دکترای آن دانشگاه که موفق به دریافت مدرک دکترای خود شده‌اند در فکر مهاجرت هستند.
نخبگانی که می‌روند و سرمایه‌ای که دود می‌شود
حالا و پس از گذشت بیش از یک دهه از تکرار هزار باره این مساله که روند وضعیت اجتماعی و سیاسی و فرهنگی بیش از قبل در حال تخریب نخبگان به خروج از کشور به نظر می‌رسد روند پیش رو چنان حاد و جدی شده است که دیگر مسئولان کشور نیز نمی‌توانند نسبتبه آن بی تفاوت باشند.
اکنون نیز می‌بینیم که شیب خروج نخبگان از کشور تند شده و همین امر موجب نگرانی دولتمردان شده است. این در حالی است که مهم‌ترین ارکان حکمرانی و پیشرفت کشور نخبگان هستند، نخبگانی که شاید در سال‌های اخیر توجه کافی به آن‌ها نشده و این قشر با دریافت حقوق چند برابری به کشور‌های دیگر می‌روند. اما حالا به نظر می‌رسد که مجلس و دولت گام‌هایی برای نگه‌داشتن این قشر موثر در رشد کشور برداشته‌اند؛ گام‌هایی که اگرچه لازم است، اما کافی نیست.
شهریور سال جاری نیز رییس اتاق بازرگانی تهران با اعلام خروج ۴۵ میلیارد دلار سرمایه در ۴ سال اخیر، گفته است که: سال گذشته حدود ۱۶۰ نخبه و متخصص قلب مهاجرت کرده اند.
اما برای درک بهتر آن چه در نیروی انسانی کشور در حال وقوع است کافی است تنها به چند اظهارنظر از سوی مسئولان و اساتید دانشگاهی در ماه‌های اخیر توجه کنیم.
معاون علمی، فناوری و اقتصاد دانش‌بنیان ریاست جمهوری اسلامی در شهریور ماه گفته بود که در سال‌های گذشته ایران سالانه ۱۰ درصد از نیرو‌های انسانی خود را از دست داده است.
هم چنین طی هفته‌های اخیر نیز عوض حیدرپور متخصص بیهوشی و استاد دانشگاه با ارائه آمار جدیدی، از مهاجرت سالانه ۱۰ هزار کادر پزشکی از کشور خبر داده بود. وی گفته بود که «عدد و رقم‌های مهاجرت وحشتناک است، ما هر هفته که سراغ یکی از همکاران را می‌گیریم با خبر می‌شویم مهاجرت کرده است.»
این نماینده پیشین مجلس شورای اسلامی افزوده بود که «برای پزشکان پیامک ارسال می‌شود که اگر ۵۵ سال به بالا نداشته باشید به راحتی در آلمان پذیرش می‌شوید، پزشکی که ۵۵ سال سن داشته باشد تقریباً ۲۰ سال تجربه کار دارد، آن‌وقت با مهاجرت آن‌ها یک تجربه این چنینی به راحتی گیر کشور‌های دیگر می‌افتد.»
حسین آخانی از اساتید دانشگاه تهران نیز در مهرماه سال جاری خبر داده بود که ۵۰ عضو هیات علمی در دانشگاه تهران مهاجرت کرده اند و از «نامساعد» بودن شرایط گفت.
مهاجرت در همه دسته‌ها و رسته‌ها جریان دارد
کما اینکه در آخرین آمار مرتبط با مهاجرت نیروی انسانی از ایران، معاونت علمی و فناوری رئیس جمهوری اعلام کرده بود که نرخ خروج نخبگان از کشور در برخی حوزه‌ها تا دو برابر افزایش یافته است.
عجیب اینکه موج مهاجرت از ایران در حال حاضر شامل همه مشاغل و رسته‌های شغلی می‌شود، اما در این میان مقامات دولتی به دنبال آن هستند که مهاجرت کارگران که طی سال‌های گذشته برای کار به کشور‌های اطراف از جمله عراق و قطر و ترکیه و ارمنستان می‌روند را نتیجه دستاوردی با عنوان «دیپلماسی نیروی کار» معرفی کنند.
این در حالی است که اندیشکده هاتف در شهریور ماه سال جاری اطلاعاتی را در خصوص مهاجرت نخبگان از کشور منتشر کرده است. بر اساس اطلاعات منتشر شده توسط این اندیشکده، ۸۰ درصد رتبه‌های برتر ایران در رشته‌های ریاضی و فیزیک در سال‌های ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۵ از کشور مهاجرت کرده‌اند و از این تعداد، به‌طور متوسط ۷۸درصد نخبگان، دیگر به کشور بازنگشته‌اند.
هاتف در بخش دیگری از این گزارش تاکید کرده که بین چهار گروه فعالان استارت‌آپی، پزشکان و پرستاران، اساتید، محققان و پژوهشگران و دانشجویان و فارغ‌التحصیلان دانشگاهی بین ۶۳ تا ۷۱ درصد از افراد تمایل زیاد یا بسیارزیاد برای مهاجرت دارند.
این گزارش همچنین تاکید کرده که بین ۵۶ تا ۸۷ درصد این گروه‌ها تمایل خود به مهاجرت را تا حد زیاد حاصل از شرایط عمومی کشور می‌دانند. داده‌های مرتبط با سال ۹۷، نشان می‌دهد که از میان ۱۰ رتبه برتر سال ۸۰ رشته ریاضی و فیزیک، فقط دو نفر از آن‌ها در ایران مانده‌اند. یک نفر دانشیار مهندسی برق دانشگاه صنعتی شریف است و دیگری استادیار گروه مهندسی برق دانشگاه صنعتی امیرکبیر. از میان چندنفر باقیمانده پنج نفر مقیم آمریکا هستند و دو نفر مقیم کانادا.
در سال‌های اخیر بسیاری از فارغ‌التحصیلان دانشگاهی با ویزای تحصیلی روانه کشور‌های دیگر شدند و رفته‌رفته با پیدا کردن شغل یا تشکیل خانواده، مهاجرت خود را دائمی کردند. اگرچه این داده‌ها مرتبط با سال‌های گذشته است، اما گزارش تصویری رکنا، از جمع رتبه‌های برتر کنکور ۱۴۰۱ نشان می‌دهد وضعیت تمایل نخبه‌ها به مهاجرت از کشور همان است که در سال‌های گذشته بود.
رشد و شدت گرفتن مهاجرت نخبگان در شرایطی است که آمار‌های پراکنده‌ای همواره درباره هزینه‌های خروج نخبگان از کشور منتشر می‌شده است، اما در یک ارزیابی ساده، اگر هزینه تحصیلات و تربیت یک نیروی انسانی را بین ۵ تا ۱۰ میلیون دلار در نظر بگیریم و این رقم را ضرب در تعداد نیرو‌های نخبه‌ای که از کشور خارج می‌شوند کنیم، رقمی بسیار بالا و میلیارد دلاری ثبت می‌شود. در واقع ما با مهاجرت این نخبگان سالیانه میلیارد‌ها دلار را در سایه خروج نیرو‌های انسانی از دست می‌دهیم.
بنا به گزارشی که در آذر ماه سال ۱۴۰۱ منتشر شد آخرین آمار مهاجران ایرانی که ثبت‌شده، ۶۵هزار نفر در سال است که رکورد تازه‌ای برای ایران است. این آمار ظرف سال آینده و با ثبت خروجی‌های تازه، افزایش خواهد یافت.
طبق گزارش رصدخانه مهاجرت ایران، در فاصله سال‌های ۲۰۱۰ تا ۲۰۲۱ به‌طور متوسط سالانه حدود ۸۶ هزار ویزا یا اجازه اقامت غیرتوریستی برای ایرانیان در اروپا، آمریکای شمالی، استرالیا، ترکیه و سایر کشور‌های عضو سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD) صادر شده است.
همچنین، تعداد دانشجویان ایرانی در خارج از کشور طی یکی، دو دهه گذشته روند صعودی داشته و از تراز ۱۷ هزار دانشجو در سال ۲۰۰۰ میلادی به تراز ۶۶ هزار دانشجو در سال ۲۰۲۰ رسیده است.
رتبه نخست دانشجوفرستی و پزشک فرستی سهم ایران است
برهمین اساس، رتبه دانشجو فرستی ایران در بازه زمانی سال‌های ۲۰۰۰ تا ۲۰۲۰ از رتبه ۲۶ در جهان به رتبه ۱۷ تغییر یافته است. آمریکا، آلمان، ترکیه، کانادا و ایتالیا به ترتیب پنج مقصد اصلی دانشجویان ایرانی در دنیا هستند.
دکتر بهرام صلواتی، رئیس رصدخانه مهاجرت ایران، در مراسم رونمایی از سالنامه مهاجرتی ایران ۱۴۰۱، عدم ایجاد زیرساخت برای تولید، انتشار و تحلیل داده‌ها در کشور را از مهم‌ترین چالش‌های حوزه مهاجرت اعلام کرد و گفت: اکنون ۶۵ هزار نفر در سال از طرق و کانال‌های مختلف از کشور مهاجرت می‌کنند. به گفته او، بر اساس آمار یونسکو و بانک جهانی در سال ۲۰۲۲، هزینه‌کرد عمومی در بخش آموزش و سلامت برای سرمایه انسانی خروجی (مهاجر خروجی) ۴۵ هزار و ۵۹ دلار در بخش سلامت و ۶۹ هزار و ۵۴۱ دلار هزینه سه دوره آموزش ابتدایی، متوسطه و عالیه طی ۲۳ سال زندگی فرد است؛ عددی نزدیک به ۱۲۰ هزار دلار در مجموع.
در عین حال، در سال ۲۰۱۹، در مجموع ۴۲ هزار و ۱۲۳ ایرانی از طریق ویزای کاری و تحصیلی از کشور خارج شده‌اند. هزینه تحصیل و بهداشت این گروه در مجموع معادل دو میلیارد دلار بوده است.
طبق اطلاعات موجود، در سال ۲۰۲۱ میزان درخواست پناهجویان ایرانی در بریتانیا معادل ۹۸۰۰ نفر بوده که بالاتر از پناهجویان عراقی و افغانستانی بوده است. شیوه استفاده از امتیاز ایجاد و طراحی استارت‌آپ، از روش‌های نوین مهاجرت و دریافت ویزا است.
به گفته صلواتی، ۸۰ ویزا سال ۲۰۲۱ از سوی کانادا و ۳۰ ویزا توسط انگلستان برای استارت‌آپ‌های ایرانی صادر شده که این آمار در سال ۲۰۲۲ به ترتیب به ۳۰ و ۱۴ ویزا رسید.
همچنین طبق یک پیمایش، ۹/ ۲۴ درصد از مدیران ارشد و کارآفرینان میل به مهاجرت همراه با برنامه‌ریزی دارند که این میزان برای مدیران میانی ۴۲ درصد، برای کارکنان ۲۲ درصد، برای پزشکان ۳/ ۱۶ درصد و برای دانشجویان ۴/ ۳۴ درصد است.
همچنین ۶/ ۱۵ درصد کارآفرینان و مدیران ارشد مهاجر میل به بازگشت احتمالی به کشور را دارند و این میزان برای مدیران میانی ۲/ ۱۳ درصد، کارکنان ۳/ ۱۳ درصد، پزشکان ۲۳ درصد و دانشجویان و فارغ‌التحصیلان ۶/ ۹ درصد بوده است.
رصدخانه مهاجرت ایران در عین حال گزارش کرده که در سال ۲۰۲۲ میلادی، در مجموع ۱۴۲ هزار و ۹۸۹ ایرانی در کشور‌های مختلف در وضعیت پناهندگی قرار داشته‌اند.
آلمان همواره یکی از مقاصد اصلی پناهندگان ایرانی در سال‌های اخیر بوده و در سال ۲۰۲۱ میلادی، حدود یک‌سوم اتباع ایرانی پناهنده در جهان در آلمان زندگی می‌کرده‌اند.
همچنین در سال‌های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ در مجموع ۱۶۶۱ شرکت با مشارکت اتباع ایرانی در ترکیه تاسیس و در کل ۲۲ میلیون و ۱۹۰ هزار و ۶۳ دلار برای ثبت این شرکت‌ها هزینه شده است.
طبق تحلیل یافته‌های سال ۲۰۱۸ گالوپ، میل به بازگشت در میان مهاجران ایرانی یک درصد است که در مقایسه با میانگین جهانی هفت درصد، فاصله قابل توجهی دارد.
ضرر خروج نخبه‌های ایرانی سه برابر درآمد نفتی کشور شده است
اما شاید یکی از جدیدترین اظهارات در این باره را باید سخنان رییس مرکز پژوهش‌های مجلس دانست که گفته است ضرر خروج نخبگان از کشور سه برابر درآمد نفتی کشور است، هر کس که دلسوز ایران و انقلاب است باید برای نگهداشت نخبگان کار کند.
دکتر بابک نگاهداری روز ۲ آبان و در نشست نخبگان تحقیقات و مرجعیت علمی در محل وزارت بهداشت با اشاره به این موضوع که باید مجموعه زیست بومی‌های بیرون از مجموعه زیست بوم علوم و فناوری مورد توجه قرار گیرند، گفت: تغییر و تحول نیاز به اصلاح در بینش‌ها و منش‌ها داریم. بینش‌ها و منش‌هایی که خارج از زیست بوم علم و فناوری هستند اهمیت دوچندان دارند.
رئیس مرکز پژوهش‌های مجلس گفت: موجی مهاجرتی که رخ داده خطرناک است. ما باید حضور نخبگان و سرمایه‌های انسانی را در عرصه عمومی تقویت کنیم. حکمران با استاد دانشگاه فرق دارد. استاد دانشگاه امکان آزمون و خطا دارد، اما حکمران اگر خطا کند به دلیل اثری که بر جامعه می‌گذارد قابل جبران نیست.
وی تاکید کرد: ضرر خروج نخبگان از کشور سه برابر درآمد نفتی کشور است. این میزان ضرر باید برای کشور مهم باشد. ما باید برای نخبگان و سرمایه‌های انسانی فرش قرمز پهن کنیم و هر کس که دلسوز ایران و انقلاب است باید برای نگهداشت نخبگان کار کند.
راهکار مسئولان، گران کردن آزادی مدارک
در این میان، اما از راهکار‌های مسئولان برای جلوگیری از خروج نخبگان ایرانی به جای یافتن راهی برای بهبود شرایط اقتصادی و اجتماعی کشور تنها گران کردن آزادسازی مدارک تحصیلی بوده است. در واقع اکنون هزینه آزادسازی مدرک هم به لیست گرفتاری‌های افرادی که قصد مهاجرت از ایران دارند، اضافه شده است، هزینه‌هایی که از ۴۰ میلیون تومان شروع شده و به ۱۱۰ میلیون تومان هم می‌رسد.
در همین حال مصوبه جدیدی از هزینه جدید آزادسازی مدرک منتشر شده که در سربرگ این مصوبه نام معاونت آموزشی وزارت بهداشت با تاریخ ۲۸ شهریور سال ۱۴۰۲ دیده می‌شود. هنوز این مصوبه و هزینه‌های مندرج در آن به صورت رسمی تأیید نشده است. بنا بر این مصوبه، کسانی که قصد آزادسازی مدارک خود را دارند باید ۴۰ میلیون تومان و بالاتر از آن به دولت بپردازند تا بتوانند از ایران مهاجرت کنند.
بنابر مصوبه‌ای که در رسانه‌ها منتشر شده، با استناد به بند ۵ ابلاغیه ساماندهی ایفای تعهدات توسط مقام عالی وزارت در آبان ۱۴۰۱، میزان هزینه خرید تعهد، انصراف اخراج دانشجویان در سال تحصیلی ۱۴۰۲-۱۴۰۳ برای مقاطع کارشناسی، کارشناسی ارشد، دکتری حرفه‌ای (پزشکی، دندانپزشکی و داروسازی) زیر همان مبالغ شهریه تحصیلی سال ۱۴۰۲-۱۴۰۳ به شرح زیر است:
میانگین شهریه سالانه پیشنهادی دانشجویان برای سال تحصیلی جاری برای رشته تحصیلی کارشناسی و کارشناسی ارشد به ترتیب ۴۰ میلیون تومان و ۵۰ میلیون تومان است.
همچنین میانگین شهریه سالانه پیشنهادی دانشجویان برای سال تحصیلی ۱۴۰۲-۱۴۰۳ در رشته تحصیلی پزشکی، دندانپزشکی و داروسازی به ترتیب ۱۱۰ میلیون تومان، ۱۲۰ میلیون و ۱۱۰ میلیون تومان است.
این در حالی است که اکنون دانشجویان ایرانی برای مهاجرت به سراغ دانشگاه‌هایی می‌روند که لزوما نیاز به آزادسازی مدرک نداشته باشند و در نهایت حتی با توسل به ریز نمرات و یا پژوهش‌های انجام شده همراه با گواهی تحصیلی بتوانند مهاجرت کنند.
در این حال که راه‌های بسیار برای مهاجرت نخبگان هنوز وجود دارد و خوب است مسئولان کشور کمی به آنچه کرده اند بیاندیشند و بدانند هزینه یک میلیون دلاری خروج هر دانشجو از کشور با این ارقام و راهکار‌ها چاره نخواهد شد.
برای بازگشت نخبگان و جلوگیری از خروج آنان به بهبود شرایط اجتماعی و اقتصادی به صورت توامان نیاز است.
