دیروز رویترز خبر داد که شورای اروپا در بیانیه‌ای اعلام کرده است تحریم‌هایی که باید ذیل بند غروب لغو می‌شد را لغو نخواهد کرد. مهم‌ترین بخش این تحریمها به خرید و فروش تسلیحات نظامی مربوط بود.
وزارت امور خارجه ایران در بیانیه‌ای توضیح داد که به لحاظ فنی عملا بخش آخر تحریم‌های مربوط به قطع‌نامه‌های شورای امنیت علیه ایران به‌صورت خودکار در روز ۱۸ اکتبر ۲۰۲۳ - که امروز ۲۶ مهر باشد - برطرف شده است. این بیانیه را باید واکنشی به موضع‌گیری اروپایی‌ها در خصوص ادامه تحریم‌های تسلیحاتی فهمید. اما بالاخره ماجرای این بخش از برجام که به بند غروب معروف شد، چیست؟ آیا واقعا تحریم‌های تسلیحاتی برداشته شده است؟
شورای اروپا در بیانیه خود تاکید کرد، این تحریمها علیه ایران تازه نیستند و وضعیت آن دسته از تحریم‌های اتحادیه اروپا که پیشتر ذیل توافق هستهای لغو شده بودند، تغییری نکرده است.
بند غروب چیست؟
براساس توافق‌نامه برجام، طرف غربی (اعم از امریکا و تروئیکای اروپایی) متعهد است که ذیل بند «غروب برجام» محدودیتهای سازمان ملل در زمینه تحقیق و توسعه (R&D) و تولید موشکهای بالستیک ایران که قابلیت حمل کلاهک اتمی دارند را بردارد. سازمان ملل نیز در باره رفع ممنوعیت واردات و صادرات فناوری مرتبط با صنایع موشکی نظیر موشک و پهپاد با برد ۳۰۰ کیلومتر (۱۸۶ مایل) یا بیشتر اقدام کند. براین اساس آمریکا نیز ملزم است لایحه‌ای به کنگره این کشور فرستاده و برای پایان‌دادن به تحریم بخش‌های اقتصادی ایران، در خواست قانونی کند.
حرف ایران چیست؟
در بیانیه وزارت امور خارجه تاکید بر این است که طبق توافق برجام اساسا نیازی نیست طرف‌های اروپایی کاری برای پایان دادن به تحریمها تسلیحاتی انجام دهند. به‌عبارتی در روز موعود - که امروز باشد - بی اقدام خاصی تحریم‌های مورد بحث پایان یافته است.
نکته وزارت امور خارجه به‌لحاظ فنی درست است. روی کاغذ، تا تصویب نشدن تحریم‌های جدیدی از سوی شورای امنیت، تحریم‌های موضوع بند غروب را باید تمام شده فرض کرد.
اما...
نکته داستان: بالاخره تحریم تسلیحاتی تمام شد یا نه؟
نکته‌ای که اغلب در بحث درباره برجام خلط میشود، قاطی شدن سویه عملیاتی-واقعی موضوع با سویه حقوقی-فنی آن است. برای مثال خروج ترامپ از برجام طبق موازین بین‌المللی غیرحقوقی بود اما در زمین واقعیت برجام را کامل فلج کرد.
در آن زمان طرف‌های اروپایی در تلاش بودند برجام را زنده نگه‌دارند. آنها حتی به ابتکاری فکر می‌کردند که اجازه دهد بانک‌های ایرانی با یک بانک خاص اروپایی مبادله انجام دهد و به این شکل عملا تحریم‌های آمریکا دور زده شود. اتفاقی که همان زمان هم خیلی بعید بود موفقیتی به دست بیاورد. سرآخر هم مشخص شد که این پروژه شکست خورده است.
کلیت ماجرای بند غروب هم از همین منطق پیروی می‌کند. یعنی به لحاظ فنی ایران دیگر در بحث خرید و فروش تسلیحاتی تحریم نیست اما چون آمریکا و اروپا این نکته را در واقع محقق نمی‌کنند عملا ایران گزینه‌های زیادی برای خرید و فروش تسلیحات نظامی نخواهد داشت مگر کشورهایی چون روسیه و چین.
متن کامل بیانیه وزارت خارجه
متن کامل بیانیه وزارت امور خارجه بدین شرح است:
امروز 26 مهرماه 1402 (18 اکتبر 2023)، آخرین بخش از محدودیتهای ناعادلانه‌ای که برای سال‌ها از سوی شورای امنیت سازمان ملل متحد در حوزه فعالیت‌های موشکی و تبادل خدمات و فناوری‌های مرتبط، از جمله توقیف اموال و محدودیتهای مالی علیه برخی افراد و نهادهای جمهوری اسلامی ایران وضع شده بود، بدون هیچ قید و شرطی پایان یافت. طبق مفاد قطعنامه 2231 شورای امنیت، پایان این محدودیت‌ها، نیازمند تصویب قطعنامه، صدور بیانیه و یا هیچ اقدام دیگری در سطح شورای امنیت نبوده و به صورت خودکار محقق شد.
بر اساس قطعنامه ۲۲۳۱ شورای امنیت، از 26 مهر ماه 1402:
الف) مطابق با مفاد بند 3 پیوست ب قطعنامه، ایران دیگر موضوع درخواست غیرالزام‌‌آور شورای امنیت برای عدم انجام فعالیت‌های مرتبط با موشکهای بالستیک طراحی شده با قابلیت حمل سلاح‌های هستهای نیست. البته تاکید میشود برنامه موشکهای بالستیک ایران تا قبل از این تاریخ نیز هیچگاه ناسازگار با مفاد این بند نبوده است؛
ب) مفاد بند 4 پیوست ب قطعنامه خاتمه یافته و بر این اساس، همه محدودیتهای انتقالِ اقلام، خدمات و فناوری‌های موشکی به / از جمهوری اسلامی ایران پایان یافت؛
ج) مفاد بخش‌های ج و د بند 6 پیوست قطعنامه پایان یافت و بر این اساس محدودیتهای مربوط به فعالیت‌ها و ارائه خدمات مالی علیه برخی از افراد و نهادهای ایرانی مندرج در فهرست 2231، به‌صورت خودکار خاتمه پیدا کرد. محدودیتهای لغو شده شامل محدودیت در ارائه وجوه، داراییهای مالی یا منابع اقتصادی توسط اتباع دولتهای عضو سازمان ملل یا هر فرد و موجودیت فعال در قلمرو آنها، به افراد یا موجودیت های مندرج در فهرست 2231 بود.
شایان ذکر است که پیش از این، طبق بند 5 پیوست ب قطعنامه 2231 شورای امنیت در تاریخ ۲۷ مهر ۱۳۹۹ (۱۸ اکتبر ۲۰۲۰)، کلیه محدودیتهای انتقالِ اقلام تسلیحات متعارف به/ از جمهوری اسلامی ایران و اقدامات و خدمات مالی مرتبط با آن خاتمه یافته بود. همچنین طبق بند 6 (ه) پیوست ب قطعنامه مذکور، تمامی ممنوعیت‌های ورود یا عبور از قلمرو دولتهای عضو ملل متحد علیه برخی از اتباع ایران، در تاریخ 27 مهر 1399 (18 اکتبر 2020) به صورت خودکار پایان یافته بود. این امر طی گزارش شماره S/2020/1177 مورخ 7 دسامبر 2020 دبیرکل ملل متحد مورد اذعان قرار گرفت.
از این تاریخ، هیچ محدودیتی در حوزه نقل و انتقالِ اقلام، خدمات و فناوری‌های موشکی به/از جمهوری اسلامی ایران وجود نخواهد داشت و همکاریها در کلیه حوزههای دفاعی و تسلیحاتی، بر اساس صلاحدید و نیازهای کشور و در چارچوب قراردادهای دوجانبه با سایر کشورها، بدون هیچ محدودیتی قابل انجام خواهد بود.
طبق بند 2 قطعنامه 2231، شورای امنیت، از همه دولتهای عضو ملل متحد میخواهد از اجرای برجام به عنوان ضمیمه این قطعنامه از جمله از طریق اجرای برنامه زمانی مندرج در برجام، حمایت کرده و از هرگونه اقدامی که به اجرای تعهدات ذیل برجام آسیب بزند، خودداری کنند. در این راستا، جمهوری اسلامی ایران با یادآوری مفاد منشور ملل متحد به ویژه ماده 25 و همچنین مفاد قطعنامه 2231 شورای امنیت، تعهد همه دولتها مبنی بر ضرورت اثربخشی به پایان محدودیتهای مذکور در سطح نظامهای ملی را مورد تاکید قرار داده و از دولتها انتظار دارد در صورت وجود هرگونه محدودیت یا تحریمی در این ارتباط، طبق نظام داخلی، آن را مورد بازنگری و اصلاح قرار دهند.
لازم به تاکید است هرگونه اقدام در سطح ملی یا منطقهای در تعارض با پایان محدودیتهای قطعنامه 2231 شورای امنیت و بهویژه بندهای 1 و 2 قطعنامه و چارچوب‌های زمانی مندرج در آن، با هدف ایجاد محدودیت یا وضع تحریم در هرگونه تعاملات و همکاریهای دفاعی جمهوری اسلامی ایران، نقض ماهوی قطعنامه محسوب میشود و جمهوری اسلامی ایران، متقابلاً حق اقدامات مقتضی برای تأمین منافع ملی خود را محفوظ می‌دارد.
دکترین دفاعی جمهوری اسلامی ایران همواره مبتنی بر قابلیت ها، ظرفیت ها و توانمندیهای بومی و برخاسته از قدرت و مقاومت مردم ایران بوده و خواهد بود. تسلیحات غیرمتعارف و کشتارجمعی در دکترین دفاعی جمهوری اسلامی ایران جایگاهی ندارد. علاوه بر این، جمهوری اسلامی ایران تدابیر لازم برای تقویت توانمندیهای خود به منظور حراست از حاکمیت، استقلال و تمامیت ارضی خود در مقابل هرگونه تجاوز و همچنین مقابله با تهدید تروریسم در منطقه را ادامه خواهد داد. در این چارچوب، توانمندیهای نظامی ایران از جمله موشکهای بالستیک، منحصراً برای دفاع مشروع هستند.
وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، مفاد سند شماره S/2015/550 شورای امنیت مورخ 29 تیرماه 1394 (20 ژوئیه 2015) را که متعاقب تصویب قطعنامه 2231 شورای امنیت، توسط جمهوری اسلامی ایران به ثبت رسید، یادآوری کرده و مورد تاکید قرار میدهد. جمهوری اسلامی ایران همچنان بر موضع خود مبنی بر این که همه تحریمها و اقدامات محدودیتسازی که علیه ایران وضع و اعمال شده اند، از جمله آنهایی که به بهانه برنامه هستهای ایران اعمال شده اند، بی پایه و اساس، ناعادلانه و غیرقانونی بوده و هستند، اصرار دارد.
