عربستان، کویت و عمان پیشتاز ساخت پتروپالایشگاه‌ها در غرب آسیا

به گزارش ایران اکونومیست، همزمان با پیشرفت دانش و فناوری ساخت مجموعه‌های چند منظوره در صنایع مختلف در راستای افزایش بهره‌وری، یکسان‌سازی تولید مورد توجه ویژه‌ای قرار گرفته است و در این میان ساخت پتروپالایشگاه‌ها با هدف تجمیع واحدهای پتروشیمی و پالایشگاهی از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. نگاهی به وضعیت کشورهای پیشرو در تکمیل زنجیره ارزش منابع پایین‌دستی نفت اولاً ظرفیت بالای درآمدزایی این حوزه و ثانیاً سیاست یکسان آن‌ها برای موفقیت در تولید محصولات با ارزش پتروشیمیایی را نشان می‌دهد. رویکرد اصلی این کشورها تجمیع و تمرکز واحدهای شیمیایی از طریق توسعه زنجیره ارزش ذیل پتروپالایشگاه‌ها بوده‌است.

به‌طور کلی بررسی قیمت مواد در طول زنجیره ارزش مواد پتروشیمیایی از نفت خام از جمله آروماتیک‌ها و اولفین‌ها نشان می‌دهد توسعه زنجیره ارزش تا ۳ لایه امکان ایجاد ارزش افزوده ۸ برابری از نفت خام را دارد. از همین‌رو در حال حاضر بسیاری از کشورهای دنیا با سرمایه‌گذاری در حوزه صنایع پتروپالایشی و توسعه این واحدها به دنبال ایجاد حداکثر ارزش افزوده از نفت خام هستند.

رقابت کشورهای آسیایی در توسعه ظرفیت پتروپالایشی

در همسایگی ایران کشورهایی هستند که در حوزه صنایع پتروپالایشی سرمایه‌گذاری بسیاری انجام داده‎‎‌اند و با وجود اینکه محدودیتی بابت فروش نفت خام ندارند اما با توجه به روند رشد صنعت پتروپالایشی در دنیا و سود سرشار این صنعت، سرمایه‌گذاری خود را معطوف به ساخت پتروپالایشگاه و پارک‌های شیمیایی کرده‌اند و رفته‌رفته از خام‌فروشی نفت فاصله می‌گیرند. برای مثال شرکت صنایع پتروشیمی کویت (KIPIC)، یکی از شرکت‌های تابعه کویت پترولیوم، در نظر دارد جهت تکمیل پالایشگاه الزّور (Al-Zour) واحدهای تولید بنزین، مواد آروماتیک، تولید الفین‌ها و محصولات پلی‌پروپیلنی برای تولید نزدیک به ۲.۷ میلیون تن مواد آروماتیک و پلی‌پروپیلنی بسازد. این واحد که بر اساس نفت خام سنگین طراحی شده‌است در کنار تولید فرآورده‌های نفتی، روزانه ۲۲۵ هزار بشکه نفت‌کوره کم گوگرد جهت تولید برق نیز تأمین می‌کند. همچنین عربستان سعودی با هدف بهبود کیفیت سوخت در حال ساخت دو پروژه‌ی ۴۰۰ هزار بشکه‌ای رأس تانورا (RasTanura) و ریاض آرامکو (Riyadh Aramco) است و نیز عمان، دیگر همسایه عربی ایران پتروپالایشگاه الدقم (Duqm) را در دست ساخت دارد که با بهره‌برداری از آن منطقه دقم به قطب منطقه‌ای صنعت فولاد، ذخیره‌سازی منابع هیدروکربنی، فرآورده‌های نفتی و پتروشیمی تبدیل خواهد شد.

پارک شیمیایی پتروپالایشی آرامکو / سابیک به ارزش ۲۰ میلیارد دلار، پارک شیمیایی پتروپالایشی رابغ به ارزش ۱۸ میلیارد دلار و پارک شیمیایی پتروپالایشی الجبیل (SATORP) به ارزش ۱۰ میلیارد دلار برخی از سرمایه‌گذاری‌های کشور عربستان برای توسعه ظرفیت پترووپالایشی و تکمیل زنجیره ارزش در این کشور می‌باشد.

تمامی موارد ذکر شده و بسیاری دیگر از طرح‌های مشابه که در همسایگی ایران در حال ساخت هستند، مراحل پایانی را سپری می‌کنند و در آینده‌ای نزدیک به بهره‌برداری خواهند رسید.

غفلت از رشد بازار محصولات پالایشی منطقه

همسایگان ایران نظیر عراق، افغانستان، پاکستان و ترکیه به تنهایی در سال ۱۴۰۰ به میزان ۱۷۵ میلیون لیتر در روز واردات فراورده‌های بنزین، گازوئیل و نفت سفید داشته‌اند. این رقم حدوداً معادل احداث ۲ میلیون بشکه در روز ظرفیت پالایشی است، نگاهی به تغییرات سرانه مصرف شیمیایی در کشورهای دنیا و همچنین تغییر سوخت وسایل نقلیه نشان می‌دهد رویکرد تغییر از پالایشگاه به پتروپالایشگاه کاملاً استراتژیک و آینده‌بینانه است. با افزایش جمعیت کره زمین و تغییر سبک زندگی افراد به خصوص در کشورهای توسعه یافته، مصرف مواد شیمیایی مشتقات نفتی روند کاملاً رو به رشدی دارد. اما از سوی دیگر با پیشرفت فناوری وسایل نقلیه و ملاحظات محیط زیستی، سوخت خودروها در حال تبدیل شدن به سوخت‌های پاک است. در این میان با توجه به مطالعات ارائه شده در کنگره جهانی پالایشگاه و پتروشیمی تقاضای بنزین و نفت کوره در سال‌های آینده با کاهش قابل توجهی در اروپا و شمال آمریکا مواجه خواهند بود اما در کشورهای غرب آسیا و آفریقا همچنان با افزایش تقاضا روبرو هستند.

نمودار شکل یک که توسط وبسایت معتبر IHS ارائه شده‌است پیش‌بینی تقاضای رشد تقاضای فراورده‌های پالایشی و پتروشیمیایی مقایسه شده‌است. همانطور که مشخص است از سال ۲۰۳۰ رشد تقاضای محصولات پالایشی ثابت و از سال ۲۰۴۰ به بعد با روند کاهشی مواجه خواهدشد. درحالیکه رشد تقاضای محصولات پتروشیمیایی همواره روند صعودی دارد.

طبق بند ۱۳ سیاست‌های کلی اقتصاد مقاومتی در حوزه‌ی انرژی، اقتصاد ایران می‌بایست با افزایش صادرات فرآورده‌های نفتی از خام‌فروشی نفت به سمت پالایش و ایجاد فراورده‌های نفتی حرکت می‌کرد اما علی‌رغم این سیاست و غفلت از روند رو به رشد بازارهای منطقه‌ای و جهانی عملکرد مناسبی صورت نگرفته است.

مسیر پیش روی صنعت پالایش نفت ایران / تشدید وابستگی یا بدست‌گرفتن بازارهای آینده پتروشیمیایی؟

توسعه صنعت پتروپالایشگاهی ازجمله برنامه‌های کشورهای توسعه‌یافته و درحال‌توسعه دنیاست. کشورهای توسعه‌یافته با ایجاد پارک‌های شیمیایی و صنایع پتروپالایشگاهی و ارائه اعتبارات و تسهیلات مناسب و ویژه به این صنایع، زمینه رشد چشم‌گیر صنایع پتروپالایشی خود را فراهم کرده‌اند. این کشورها با توسعه صنایع تبدیلی نفت خام به فرآورده‌های سودآور، سعی بر نقش‌آفرینی در آینده بازار انرژی دنیا را دارند. در این میان، ایران که سابقه‌ای طولانی در صنعت پالایشگاهی دنیا دارد، از مشکلات عدیده‌ای همچون فرسودگی تأسیسات و تجهیزات پالایشگاهی، عدم بازدهی مناسب در صنایع میان‌دستی و پایین‌دستی نفت خام و فقدان اعتبارات لازم برای نوسازی و توسعه صنایع پالایشگاهی خود رنج می‌برد، بنابراین ایجاد یک تحول از سوی مقامات اجرایی در ساختار پالایشگاه‌های کشور ضروری است تا متناسب با تغییر بازار انرژی منطقه‌ای و جهانی به سمت تنوع بیشتر در سبد محصولات تولیدی حرکت کند. این امر مستلزم ایجاد هماهنگی بین واحدهای پالایشی و مجتمع‌های پتروشیمی است که رسیدن به این هدف با تکمیل پروژه‌های پتروپالایشگاهی نیمه‌کاره کشور میسر است.

در این شرایط ضروری است تا دولت با برنامه‌ریزی و تنظیم‌گری بلندمدت و شناسایی بازارهای داخلی و خارجی افزایش ظرفیت پالایشی را ذیل قانون پتروپالایشگاه‌ها به‌صورت صحیح ریل‌گذاری کرد تا در آینده کشورمان بتواند نقش مهمی در تصاحب بازارهای آینده پتروشیمیایی و حتی سوختی منطقه داشته باشد. این درحالی است که اگر همین روند خام فروشی و ظرفیت فعلی پالایشگاه‌ها در کشور ادامه پیدا کند با افزایش سرانه مصرف مواد پتروشیمیایی کشور، در آینده نه چندان دور شاهد تشدید وابستگی در این حوزه خواهیم بود.