به گزارش ایران اکونومیست، روزنامه «هم‌میهن» نوشت: کارشناسان وجود نگاه امنیتی بر دانشگاه‌ها را از موارد تاثیرگذار بر افت بنیه علمی کشور توصیف کردند.
رتبه ۱۵ تولید علم ایران در جهان؟
بنا بر اذعان محمدعلی زلفی‌گل وزیر علوم، تحقیقات و فناوری، علم کشور افت کرده است. او در این‌باره به موضوع تولید و ارائه مقالات علمی اشاره کرد و گفت:«متاسفانه برخی از بزرگان از مقالات انتقاد می‌گیرند طوری‌شده که انگار مقاله‌نویسان، مرتکب جرم می‌شوند.» او به ارائه پیشنهادهایی درباره دستورالعمل گسترش تعاملات علمی و بین‌المللی و شیوه‌نامه اعطای پژوهانه به اعضای هیئت علمی پرداخت و افزود:«پیشنهاد اول، امتیازهای دوره دکترا و پسادکترا است. می‌توانیم اساتید جدید را لحاظ کنیم. پیشنهاد دوم این است که برای اساتید انتقالی امتیاز برون‌داده‌های دانشگاه مبدأ را لحاظ کنیم.»
سخنان زلفی‌گل درحالی عنوان شده است که سال گذشته اعلام شد براساس آخرین رده‌بندی جهانی، ایران در سال ۲۰۲۱ در رتبه پانزدهم تولید علم جهان قرار گرفت و به لحاظ انتشار مقالات علمی، هم‌رده کشورهایی مانند سوئیس و هلند قرار دارد. این رتبه در شرایطی عنوان شد که دانشگاه‌های کشور از نظر ارتباط با صنعت، وضعیت مطلوبی ندارند تا جایی که کشور ما با طی کردن سیری نزولی، با افتی ۳۰رتبه‌ای از نظر شاخص ارتباط با صنعت سازمان جهانی مالکیت فکری (WIPO) مواجه شده و به این لحاظ به رتبه ۱۲۰ جهان سقوط کرده است.
گزارش نشریه آموزش عالی تایمز نیز نشان داد که ایران از نظر ارتباط با صنعت اعضای هیئت‌علمی و سهم درآمد در ارتباط با صنعت در بودجه دانشگاه‌ها در مقایسه با سایر کشورها وضعیت مطلوبی ندارد. همچنین براساس گزارش‌های جهانی تولیدات علمی ایران ۶۰ تا ۸۰ برابر کمتر از کشورهای هلند و سوئیس در راستای پاسخ به نیازهای صنایع صورت گرفته است. از طرف دیگر باید به این مسئله توجه کرد که براساس همین گزارش‌ها هرچند ایران از نظر مقایسه نرخ تولید اسناد علمی نسبت به جمعیت، رشد چشمگیری داشته؛ اما تولیدات علمی نسبت به جمعیت ایران ۶ تا ۸برابر کمتر از کشورهای سوئیس و هلند است.
به‌عبارت دیگر، اگر تعداد اسناد علمی تولیدشده ایران ۶ تا ۸برابر بیشتر شود، از نظر تعداد اسناد علمی منتشرشده، با کشورهای هلند و سوئیس، با توجه به نسبت جمعیتی، شرایط مشابهی خواهیم داشت. با این حال و با وجود تولید مقالات علمی در کشور زلفی‌گل همچنان از افت علمی کشور انتقاد کرده و بر موانع پیش روی پژوهش در کشور تاکید می‌کند. این انتقاد که البته قطعا راهکار حل‌وفصل آن در دست دولت است نشان می‌دهد که سیر صعودی تولید مقالات در کشور نیز نتوانسته است به بهبود وضعیت علمی کشور منجر شود و همچنان شاهد افت علمی هستیم.
اعتبارات پژوهشی کمتر از نیم‌درصد GDP
وحید احمدی، معاون پژوهشی وزارت علوم در دولت روحانی ضمن تایید پدیده افت علم در کشور ابعاد آن را مورد بررسی قرار داد و به هم‌میهن گفت: «در جهان ملاک سطح علمی یک کشور صرفا تولید و انتشار مقاله نیست، بلکه این موضوع یک نشانه و محصول جانبی است، یعنی هدف تولید مقاله نیست. واقعیت این است که نداشتن مقاله یا کم شدن آن نشانه وجود یک مشکل جدی و بسیار مهم در ساختار علمی کشور است. به‌عنوان مثال اگر جامعه‌ای رو به رشد است، میزان اعتبار و بودجه تحقیقات در آن افزایش می‌یابد اما این موضوع هم تنها نشانه پیشرفت علمی یک کشور نیست.» او با تاکید براینکه یکی از علایم توسعه علمی یک کشور، ضریب اختصاص بودجه از سوی دولت به پژوهش، آموزش و حوزه تحقیقات و فناوری است، ادامه داد: «حتی اگر میزان تولید مقالات با تاثیرگذاری بالا یا مقالاتی که در مجلات Q۱ منتشر می‌شوند در کشور بالا باشد باید به این نکته توجه کنیم که در سایر کشورها نیز سرمایه‌گذاری‌های بسیار وسیعی در حوزه توسعه علم و فناوری انجام شده و رقابت در این حوزه بسیار شدید است. بنابراین نباید بگوییم ملاک توسعه‌یافتگی علمی کشور تنها تولید مقاله است، اما کاهش تعداد مقالات در کشور نشانه وجود مشکلاتی اساسی در توسعه علمی است. وقتی مشاهده می‌کنیم در کشور ما تعداد مقالات خوب با citation (ارجاع) بالا در حال کاهش است، خبر از این موضوع دارد که میزان سرمایه‌گذاری در دانشگاه‌ها و توجه به آن کاهش داشته است و مشکلات دیگری در حوزه علمی به این شکل بروز می‌یابد. حقیقت آن است که اگر بخواهیم به لحاظ علمی کشوری توسعه‌یافته باشیم هم باید تولید مقاله بالایی داشته باشیم هم اینکه ارتباط بالایی با صنعت داشته باشیم و مشکلات صنعتی، علمی و سایر جوانب اجتماعی کشور باید مرتفع شود.»
عضو هیئت علمی دانشگاه تربیت مدرس با اشاره به عدم تخصیص اعتبارات کافی به حوزه پژوهش در سال‌های اخیر توضیح داد:«در برنامه‌های چهارم،پنجم و ششم توسعه کشور مداوم متذکر شده‌ایم که میزان تخصیص اعتبار برای پژوهش در کشور باید افزایش یابد و به حدود ۳ تا ۴ درصد از تولید ناخالص ملی برسد، اما این میزان اعتبار هرگز محقق نشده است. در حال حاضر درصد اعتبارات پژوهشی کشور به‌صورت واقعی حدود نیم درصد هم نیست. این مسئله نشان می‌دهد که دانشگاه‌های کشور به لحاظ انجام پژوهش و هم درخصوص ارتباط گرفتن با مراکز صنعتی کشور و گرفتن پروژه‌های تحقیقاتی از این مراکز با مشکل مواجه هستند زیرا صنایع هم با مشکل مواجه هستند. البته تاکنون اقدامات زیادی در این خصوص انجام شده است از جمله تاسیس و توسعه شرکت‌های دانش‌بنیان و ارتباط با صنعت. اما هنوز تا رسیدن به آنچه که مطلوب است، فاصله بسیار است.»
احمدی با اشاره به اینکه در برنامه پنجم و ششم توسعه تاکید می‌کردیم که در پایان برنامه باید ۲۰ هزار شرکت دانش‌بنیان در کشور داشته باشیم، افزود:«در حال حاضر این موضوع محقق نشده است و اگر محقق هم می‌شد امروز باز هم با مشکل جدی‌تری مواجه می‌شدیم زیرا امروز با این معضل مواجه‌ایم که بسیاری از این شرکت‌ها به دلیل عدم وجود حمایت لازم برای ادامه حیاتشان و اینکه پروژه در اختیارشان گذاشته نمی‌شود در حال مهاجرت هستند. در واقع امروز شاهد مهاجرت اساتید، دانشجویان و شرکت‌های دانش‌بنیان هستیم و کشورهای منطقه در حال سرمایه‌گذاری برای جذب شرکت‌هایی هستند که سرمایه‌گذاری بالایی برای ایجاد آنها انجام شده بود.» این استاد دانشگاه افزود: «اگر به دنبال ساختار محکم و رو به جلو در عرصه علمی هستیم، باید مسائلی مانند فقدان ارتباطات بین‌المللی و ناکافی بودن بودجه برای امور علمی و پژوهشی را رفع کنیم، زیرا این مسائل آسیب بسیاری به دانشگاه‌ها وارد کرده است. هر دوی این موارد مانعی بزرگ برای حضور اساتید و دانشجویان در کنفرانس‌های بین‌المللی و استفاده از فرصت‌های مطالعاتی در خارج از کشور است. به این نکته توجه کنید که حضور در کنفرانس‌های بین‌المللی و آمار ارائه مقاله از سوی پژوهشگران ما در این کنفرانس‌ها نزدیک به صفر است.
این درحالی است که یکی از لوازم اصلی توسعه علمی یک کشور وجود ارتباطات بین‌المللی و تخصیص اعتبار به اساتید و دانشجویان تحصیلات تکمیلی برای حضور در این کنفرانس‌هاست. از طرف دیگر پژوهشگران خارجی نیز باید بتوانند با دانشگاه‌های کشور ارتباط علمی داشته باشند. می‌توان گفت ارتباط بین‌المللی کشور و نیز اعتبارات پژوهشی ما در پایین‌ترین سطح قرار گرفته است و خرید لوازم، تجهیزات و مواد آزمایشگاهی برای دانشگاه امروز معضلی بزرگ است. اگرچه تولید مقاله هدف نیست اما نشانه‌ای از میزان پیشرفت یا عقب‌افتادگی علمی کشور است.»
احمدی درباره تاثیر فشار بر اساتید و دانشجویان در محیط دانشگاه و اخراج و زندانی شدن بسیاری از اساتید شناخته‌شده بر افت علمی کشور، گفت:«قطعا این موضوع نیز تاثیرگذار است. در همه رشته‌ها و به‌ویژه در رشته‌های علوم انسانی، شرایط و رفتارهای اجتماعی تاثیرگذار هستند. فقدان امنیت شغلی، آزادی اندیشه و اعتقاد و آزادی ارتباطات قطعا در این حوزه تاثیرگذار هستند. هویت یک استاد به آزاداندیشی اوست. این فشارهای ناشیانه و ناشی از سوءمدیریت به تعدادی از اساتید و دانشجویان باعث ملتهب شدن فضای علمی و دانشگاهی کشور شده است؛ موضوعی که آمار مهاجرت را افزایش داده و شوق و رغبت برای فعالیت در فضای علمی کشور را از بین می‌برد. برای یک فرد دانشگاهی آزاداندیشی و تفکر مستقل، بسیار مهم است. شرط لازم برای توسعه علمی، داشتن فضای آزاد اندیشی است.»
او اضافه کرد:«وضعیت اقتصادی و معیشتی اساتید و دانشجویان واقعا نامناسب است، از طرفی داشتن هویت مستقل و به‌رسمیت شناختن شخصیت انسانی برای دانشگاهیان بسیار مهم است. اگر بخواهیم فضا را با این وضعیت ملتهب کرده و امنیت شغلی و زندگی علمی دانشگاهیان را مخدوش کنیم، طبیعی است که بسیاری از آنها رغبت فعالیت علمی را نخواهند داشت.» معاون پژوهشی اسبق وزارت علوم خاطرنشان کرد:«معتقدم اگر امروز به فضای دانشگاه‌ها توجه نشود و آنچه مورد نیاز است در اختیار دانشگاهیان قرار نگیرد، باعث رکود جدی و در نهایب فروپاشی نظام علمی کشور می‌شود. علائم فعلی نشان‌دهنده ابتلای بیماری در حوزه علمی کشور است. اما اگر به این بیماری توجه نشود، می‌تواند باعث از دست رفتن فضای علمی کشور شود. دانشگاه‌ها و مراکز علمی و تحقیقاتی کشور ظرفیت بسیار بالایی دارند، اما متاسفانه به این سرمایه اجتماعی کمتر توجه می‌شود. امروز همه کشورهای منطقه و سایر کشورهای جهان در حال سرمایه‌گذاری برای توسعه علمی کشورشان هستند. در گذشته ما به‌عنوان سردمدار علمی در منطقه مطرح بودیم، اما امروز رقبا قوی شده‌اند و قوی‌تر از ایران برای سرمایه‌گذاری در حوزه‌های فناوری و تحقیقات و ارتباطات بین‌المللی فعالیت می‌کنند. هر روز تاخیر باعث ورود لطمات بزرگی به پیکره آینده جامعه ایرانی خواهد بود؛ موضوعی که قطعا در تاریخ ایران ثبت می‌شود و آیندگان بر ما خرده خواهند گرفت که از رتبه اول علمی منطقه به چنین جایگاهی رسیده‌ایم. ما امروز به جای توجه به مسائل اصلی حوزه علمی کشور درگیر مسائل انحرافی مانند سخت‌گیری برای ورود و خروج دانشگاهیان و بگیر و ببندها و مرزبندی‌های کوته‌نگرانه و بی‌اساس شده‌ایم.»
سیطره نگاه امنیتی بر دانشگاه‌ها مانع رشد علمی کشور
حمید امین‌اسماعیلی، معاون پژوهشی اسبق جهاد دانشگاهی با اشاره به اظهارات وزیر علوم مبنی بر افت علم در کشور تاکید کرد: «هر فردی که با محیط دانشگاه و علم آشنایی داشته باشد می‌تواند در نگاه اولیه متوجه این موضوع شود. اما وزیر علوم که یک مقام مسئول است باید این نوع ادعاها را مستند کند و توضیح بدهد که منظور از افت علم چیست؟ آیا صرفا میزان تولید مقاله مدنظر است یا به عوامل دیگری نیز در این زمینه توجه و اشاره دارد. اما وزیر چنین آمار و مستنداتی را ارائه نداده است.»
این استاد دانشگاه با بیان اینکه افت علمی تنها به عوامل علمی و اقتصادی وابسته نیست، توضیح داد: «عوامل اجتماعی، برخوردهای فرهنگی، آزادی تبادل علم و تکنولوژی با جهان، آزادی آکادمیک برای فعالیت‌های علمی و اجتماعی و اینکه استاد و دانشجو احساس کنند که می‌توانند آزادانه به فعالیت‌های علمی و اجتماعی خود بپردازند نیز در توسعه علمی کشور موثر هستند. با اوضاع و احوالی که در دانشگاه‌های کشور ما وجود دارد و نگاه امنیتی – نظامی و قرارگاهی موجود در دانشگاه‌ها شرایطی ایجاد می‌کنند که مانع از رشد علمی، رشد فناوری و استقلال و تبادل علمی می‌شوند. همه اهالی علم آگاه هستند که یکی از مهم‌ترین ملزومات رشد علمی، تبادل دانش و علم با جهان است. وقتی هیچ تبادل جدی با مراکز پیشرو علمی در جهان نداریم و همه این موارد زیر سیطره نگاه امنیتی و نظامی است و هر فردی برای انجام فعالیت علمی باید از ده‌ها گذرگاه برای گرفتن تاییدیه و مجوز گذر کند، قطعا در حوزه علم دچار مشکل می‌شویم.»
امین‌اسماعیلی با تاکید براینکه در حال حاضر دانشگاه‌های کشور فاقد آزادی‌های آکادمیک و فعالیت‌های علمی به‌ویژه در حوزه‌های اجتماعی و انسانی هستند، افزود:«سیطره نگاه امنیتی بر محیط‌های علمی و دانشگاهی امکان اینکه آزادی فکری و کار علمی جدی انجام شود را مخدوش می‌کنند. مثلا وقتی در ماه‌های اخیر با برخوردهای سنگین امنیتی، اداری و انضباطی در قبال دانشجویان و برخی استادان که اعتراض مدنی و سیاسی دارند مواجه می‌شویم چگونه می‌توان سطح انگیزه‌ها و علائق علمی اهل دانشگاه را ارتقا داد؟ چگونه می‌توان با وضعیت تحریم و قطع ارتباطات علمی و فناورانه با جهان دم از پیشرفت علمی و...زد؟»
او اضافه کرد: «از سوی دیگر تبادل علمی برای توسعه علمی بسیار مهم است. هیچ کشوری در حوزه علم و فناوری قادر به پیشرفت نبوده است مگر اینکه توانسته باشد تبادل مناسبی با جهان علم برقرار کند. این درحالی است که در کشور ما مسیر تبادل علم و دانش و فناوری با جهان بسته است. با چنین وضعیتی افت علمی و معضلات علمی در کشور دور از ذهن نیست و نه‌تنها تولید مقاله که تولید سایر ستانده‌های علمی نیز با مشکل مواجه می‌شود.»
این استاد دانشگاه همچنین با اشاره به اینکه نهادهای اجرایی کشور ارتباط جدی با نهادهای علمی ندارند، بیان کرد:«کشورهایی که در حوزه علم و فناوری پیشرفت کرده‌اند، ارتباطی ارگانیک بین نهادهای صنعتی و اجرایی‌شان برقرار شده است، نه اینکه مانند کشور ما هر یک به کار خود بپردازند. نهادهای علمی باید پاسخگوی نیازهای علمی و فنی نهادهای اجرایی، فنی، صنعتی، خدماتی و کشاورزی کشور باشند که این موضوع در کشور ما وجود ندارد و جدی هم گرفته نمی‌شود. تا زمانی که چنین وضعیت ناگواری در کشور وجود دارد طبیعی است که رشد علمی در کشور جدی گرفته نشود.»
امین‌اسماعیلی افزود:«در شرایطی که رشد علمی و آزادی اجتماعی در جامعه وجود نداشته باشد و از طرف دیگر شغل برای متخصصین موجود نباشد، متخصصین به سمت بازارهای جهانی جذب می‌شوند. بنابراین سرآمدان حوزه علم و فناوری کشور جذب سایر کشورها می‌شوند تا جایی‌که فرار سرمایه‌های انسانی از متخصصان گذشته و به متخصصان حرفه‌ای مانند تکنسین‌ها و پرستارها و... رسیده است. به گفته نهادهای داخلی با موج عظیم مهاجرت متخصصان کاردان مواجه هستیم که این زیانی عظیم برای کشور است که نیروهای متخصص آن با سرعت و به وفور به سمت سایر کشورها می‌روند.»
