ایران اکونومیست - گروه فرهنگی
کتاب «به سوی تمدن بزرگ» اثری است که به قلم محمدرضا پهلوی نوشته شد تا پیشرفت‌های جاری و برنامه‌های آینده ایران به واسطه آن به مردم اعلام شود. این کتاب در بهمن‌ماه سال 1356 به مناسبت یکصدمین تولد رضاخان به چاپ رسید.
در این کتاب، شاه پهلوی تلاش کرده بود تا پیشرفت‌های کشور را از منظر خود در ابعاد مختلف توصیف کرده و چشم‌اندازی برای ایجاد تمدن بزرگ در ایران ارائه بدهد. نگاهی موشکافانه‌تر به این کتاب و تطبیق سطور آن با واقعیت‌های آن روز جامعه ایران، موضوع دیگری را نمایش می‌دهد. به ویژه آنکه می‌بینیم مهم‌ترین دستاوردهای اشاره شده از سوی شاه در این کتاب، یک دهه بعد و در سال‌های منتهی به پیروزی انقلاب اسلامی، تبدیل به پاشنه آشیلی برای او شده و زمینه‌ساز اعتراضات گسترده مردمی می‌شود.
«تمدن بزرگ» مستندی در همین موضوع است که چندی پیش از تلویزیون پخش شد. این مستند، 5 برگ اصلی از کتاب «به سوی تمدن بزرگ» پهلوی را مورد بررسی موشکافانه قرار داده و با استفاده از اسناد و تصاویر آرشیوی موجود، خلاف ادعاهای محمدرضا را بیان کرده است.
میثم پوررشیدی کارگردان این فیلم مستند در گفت‌وگویی درباره فیلمش گفته بود که این مستند به تحلیل و بررسی و شفاف‌سازی توهم‌های محمدرضا پهلوی بر اساس کتاب « به سوی تمدن بزرگ» می‌پردازد.
او گفته بود که: '«تمدن بزرگ» نام یکی از چهار کتاب معروف محمدرضا پهلوی است که البته به گفته تحلیلگران او توانایی نگارش چنین کتاب‌هایی نداشته و توسط نویسندگان مختلف جمع‌آوری و به نام او ثبت شده است. محمدرضا شاه در این کتاب آمار و ارقامی از فروش نفت و حزب رستاخیز و جایگاه فعلی ایران در آن زمان ارائه می‌دهد که با تحلیل‌ها و بررسی‌های ما در این مستند مشخص می‌شود که در عالم واقع هیچ‌کدام از آن رویاها محقق نمی‌شد و بیشتر شبیه آرزوها و توهم‌های محمدرضا پهلوی بود.'
وی همچنین تأکید کرده بود که: 'ما در همین مستند با ارائه مدارک و دلایل کافی نشان می‌دهیم که دقیقا در همان سال آمار بالای فروش نفت نه تنها افتخارآمیز نبوده یکی از نقاط منفی کشور بوده و باعث ایجاد تورم شده است.'
در مستند «تمدن بزرگ» 6 برگ اصلی از دوران حکومت پهلوی مورد واکاوی قرار گرفته است که عبارتند از:
افشاگری امام خمینی از پشت پرده انقلاب سفید
در بخشی از مستند «تمدن بزرگ» به موضوع انقلاب سفید پرداخته شده است.
انقلاب سفید که ایده‌ای در برابر انقلاب سرخ کمونیستی بود، با طراحی آمریکایی برنامه‌ریزی شد. طرحی که بعداً مشخص شد به این دلیل اجرا شده تا از ایجاد کوبایی دیگر در ایران جلوگیری شود. تشکیل سپاه دانش، سپاه بهداشت، آزادی‌های زنان و ... از اصلی‌ترین بخش‌های انقلاب سفید بود.
محمدرضا پهلوی در کتاب «به سوی تمدن بزرگ» این اقدام را یکی از دستاوردهای خود می‌داند، اما امام خمینی در سخنرانی‌های خود نسبت به آن افشاگری و پشت پرده آمریکایی آن را بیان می‌کند. علاوه بر این، گذشت زمان و رفت و آمد دولت‌های مختلف از سال 1341 تا 1357، به درستی نشان داد که انقلاب سفید آنچنان هم کارکرد نداشته است. به ویژه آنکه در همان سال ابتدایی انقلاب سفید، اعتراضات مردمی و واکنش‌های خونین نظامیان پهلوی را به خود دید.
افت کشاورزی و مهاجرت، سوغاتی 'اصلاحات ارضی'
در بخش دیگری از این مستند به موضوع اصلاحات ارضی پرداخته می‌شود. طرحی پر سر و صدا که تبعات زیادی را به همراه داشت.
اصلاحات ارضی یکی دیگر از طرح‌هایی است که محمدرضا در کتابش به عنوان دستاورد پهلوی مطرح می‌کند، اما نتایج این طرح به وضوح نشان می‌دهد که این اقدام نه تنها به گفته محمدرضا پایه‌های سرمایه‌داری را نلرزاند، بلکه آن را محکم‌تر نیز کرد. علاوه بر این، افت تولیدات کشاورزی را به همراه داشت، چرا که کشاورزانِ بدون سرمایه صاحب‌زمین‌هایی شده بودند که اداره آن را بدون داشتن هیچ سرمایه‌ای بلد نبودند و دوباره باید سراغ همان صاحبان سرمایه می‌رفتند که زمین‌هایشان گرفته شده بود.
این کشاورزان که توانایی اداره زمین‌ها را نداشتند، از کار بیکار شده و به سمت شهرها آمدند. از سویی دیگر، به دلیل افت تولید قیمت محصولات کشاورزی نیز به شدت بالا رفت. تصاویر آرشیوی و مصاحبه‌های مردمی که در مستند «تمدن بزرگ» به نمایش آمده، به وضوح نشان می‌دهد که طرح اصلاحات ارضی چگونه شکست خورد و زمینه‌ساز یکی از بزرگترین چالش‌های ایران یعنی مهاجرت روستاییان و کشاورزان به سمت شهرها را رقم زد.
جشن‌های 2500 ساله شاهنشاهی (فرهنگ)
محمدرضا پهلوی در کتاب «تمدن بزرگ» اشاره‌ای به موضوع فرهنگ داشته و می‌گوید: «عامل فرهنگ به نوبه خود از اصول زیربنایی تمدن بزرگ ایران است؛ زیرا بدون پشتوانه استواری از ارزش‌های فرهنگی هیچ تمدنی هر قدر هم از نظر مادی پیشرفته باشد، پایدار نمی‌ماند.»
تفسیر محمدرضا پهلوی از مقوله فرهنگ با واقعیت‌ها و باورهای جامعه مسلمان ایرانی فاصله زیادی دارد. او همانند پدرش، اسلام را عامل عقب‌ماندگی جامعه ایرانی می‌دانست و به همین دلیل با ایجاد گسست فرهنگی تلاش می‌کند تا ایران قرن بیستم میلادی را به سمت ایران باستانی ببرد.
به گفته مستند «تمدن بزرگ»، برپایی جشن‌های 2500 ساله شاهنشاهی یکی از نمودهای این تفکر است که توسط محمدرضا شاه به منصه ظهور می‌رسد. البته با حضور فرح دیبا در کاخ شاهنشاهی و ازدواج او با شاه مخلوع، این تفکر آمیخته به غرب‌گرایی نیز می‌شود که مهم‌ترین ظهور آن جشن‌های هنر شیراز است. این جشن پرحاشیه که تناسب زیادی با باورهای جامعه ایران اسلامی نداشت، هر سال با اعتراضات زیادی از سوی مردم روبه‌رو می‌شد.
تغییر تقویم از هجری شمسی به شاهنشاهی دیگر اقدام به ظاهر فرهنگی محمدرضا پهلوی بود که اعتراضات گسترده‌ای را در بین مردم به همراه داشت. این تغییر تاریخ اگرچه به دلیل اعتراضات در سال 1357 لغو شد، اما تاثیری در جلوگیری از پیروزی انقلاب اسلامی نداشت.
پس می‌توان گفت مجموعه اقدامات فرهنگی پهلوی نه تنها گامی برای رسیدن به تمدن بزرگ نبود، بلکه برخی از زمینه‌‌های سقوط پهلوی را رقم زد.
افزایش قیمت نفت و 10 برابری شدن تورم!
افزایش قیمت نفت در اواخر دهه 40 و اوایل دهه 50 دست دولت را از ارز پر کرد، اما در شرایطی که انتظار می‌رفت این ارز هنگفت صرف زیرساخت‌های کشور شود، با نظر محمدرضا صرف واردات شد، به طوری که در یک دوره زمانی، واردات کالا به بیش از 20 برابر رسید. این اقدام تبعات متعددی را برای کشور به همراه داشت؛ از تمایل به مصرف‌گرایی شدید در جامعه تا ایجاد تورم و البته مهم‌تر از همه بسته شدن کارخانه‌های تولید داخل و بیکار شدن کارگران.
تورم که در اواخر دهه 40 چیزی حدود 2.4 درصد بود در یک دوره زمانی به بالای 20 درصد رسید و همین موضوع زندگی مردم را با مشکلات زیادی روبه‌رو ساخت. بنابراین به نظر می‌رسد ماجرای افزایش فروش نفت که در کتاب «به سوی تمدن» به عنوان یکی از دستاوردهای پهلوی مطرح شده بود، اشتباه محاسباتی او بوده و نتیجه عکس داده است.
ارزهای اضافی و خرید تجهیزات نظامی
خرید تجهیزات نظامی در بخشی از مستند «تمدن بزرگ» مورد اشاره قرار گرفته است.
آمریکا در شرایطی که درگیر جنگ سرد با شوروی شده بود، دلارهای بسیار بیشتری نسبت به قبل نیاز داشت و به همین دلیل قیمت نفت را بالا برد. این اتفاق سود هنگفتی را نصیب او می‌کرد و از سویی دیگر ایران نیز که در دهه 50، درآمد ارزی خوبی کسب می‌کرد، این رقم افزایشی را صرف خرید اسحله و تجهیزات نظامی از آنان می‌کرد، تا سود مضاعفی نصیب آمریکایی‌ها شود.
تصمیم محمدرضا برای خرید اسلحه و تجهیزات نظامی از آمریکا و انگلیس در حالی بود که می‌شد با سرمایه‌گذاری بر کارخانه‌های داخلی، تجهیزات نظامی را در داخل کشور تولید کرد. از سویی دیگر میدان دادن محمدرضا به مستشاران آمریکایی و حضور گسترده آنان در ایران نتیجه عکس داد و اعتراضات مردمی گسترده‌ای را ایجاد کرد.
ایران تک صدا جواب نداد!
محمدرضا پهلوی در کتاب «به سوی تمدن» تشکیل «حزب رستاخیز» را یکی از افتخارات خود در مسیر تشکیل تمدن بزرگ می‌داند. بهانه او برای این اتفاق، ایجاد یکپارچگی سیاسی در کشور است.
او در سال 1353 همه احزاب را غیرقانونی اعلام کرد و راه رسیدن به تمدن بزرگ را تنها در فعالیت در حزب رستاخیز می‌دانست. یکشنبه 11 اسفند ماه سال 1353 حزب رستاخیز تأسیس شد تا به قول محمدرضا از اغتشاش و نافرمانی به واسطه فعالیت در احزاب مختلف جلوگیری شده و همه کشور یکپارچه شوند، چرا که معتقد بود جامعه ایده‌آل، جامعه‌ای بی‌صدا است.
این اتفاق در حالی رخ داد که جامعه ایرانی این اقدام شاه را برنمی‌تابید. امام خمینی (ره) که در تبعید در نجف به سر می‌برد، عضویت در این حزب را حرام اعلام کرد و همین موضوع باعث شد تا خیلی‌ها به حزب رستاخیز نپیوندند.
شکست محمدرضا در تشکیل حزب رستاخیز و تک صدا کردن جامعه به این بهانه، شکست دیگری بود که در کارنامه وی ثبت شد. عمر دموکراسی مطلوب محمدرضا به 4 سال هم نرسید تا رویای تمدن بزرگ تبدیل به توهمی خیالی شود.
