به گزارش ایران اکونومیست، بر اساس گزارش منتشر شده از سوی رصدخانه مهاجرت پژوهشکده سیاستگذاری دانشگاه صنعتی شریف، یکی از مباحثی که همواره در موضوع مهاجرت‌های بین‌المللی در ایران مطرح است، بحث کیفیت دانشجویان و متخصصان ایرانی خارج از کشور است. یکی از شـاخص‌های قابل دسترس جهت سـنجش کیفیـت دانشـجویان خروجی بر اساس معدود داده‌های موجود در حوزه مهاجرت‌های بین‌المللی می‌تواند سهم پذیرش و حضور دانشـجویان ایرانی در دانشگاه‌های برتـر جهـان باشـد.
بر همین اساس، بررسی تعداد و سهم دانشجویان ایرانی در ۱۰ دانشگاه برتر آمریکا که از میان ۲۵ دانشـگاه برتـر جهـان بر اساس رتبه‌بندی QS در سـال ۲۰۲۳ انتخاب شده‌اند، می‌تواند تا حدی تبیین کننده وضـع کیفی دانشجویان ایرانی خارج از کشور باشد.
جدول زیر توزیع تعداد دانشجویان ایرانی مشغول به تحصیل در دانشـگاه‌های برتـر آمریـکا کـه همگی جـزو ۲۵ دانشـگاه برتـر جهـان هسـتند را نمایـش می‌دهد.
تعداد دانشجویان ایرانی در دانشگاه‌های برتر آمریکا و جهان
بر اساس جدول بالا، تعداد دانشجویان ایرانی در ۱۰ دانشـگاه برتـر آمریـکا همـواره در یـک تـراز ثابـت بیـن ۲۴۶ تـا ۲۶۶ قـرار داشته است. بیشترین تعداد دانشجویان ایرانی در ۱۰ دانشـگاه برتـر آمریـکا بـا ۲۶۶ دانشجو مربوط به سال ۲۰۱۵ و کمترین میزان آن با ۲۴۶ دانشـجو مربـوط بـه سـال ۲۰۱۷ میلادی اسـت.
جابه‌جایی‌های تحصیلی و دانشجویی در جهان و ایران
مهاجرت اجباری برای میلیون‌ها نفر در سراسر جهان به دلیل درگیری‌های خشونت آمیز، آزار و اذیت، نقض حقوق بشر، بلایای طبیعی و اکوسیستم‌های مخرب یک واقعیت است.
بر اساس آخرین آمار موجود قابل استناد و با قابلیت مقایسه‌پذیری جهانـی، وضعیت دانشجویان ایرانی در جهان در قالب شاخص‌های مختلـف در جدول زیر نمایش داده شـده است:
افزایش جمعیت دانشجویان بین‌المللـی در داخل کشور و همچنین روند صعودی بازگشت متخصصان ایرانی باعـث ارتقای شاخص خالص چرخش نخبگان ایرانی از تراز منهای ۴۰۰ در سال ۲۰۱۶ به تراز مثبت ۲۶.۶۰۷ در سال ۲۰۲۰ شده است.
جمعیت دانشجویان ایرانی در برخی از کشورهای مقصد به شرح نمودار ذیل است:
پدیده مهاجرت‌های اجباری
چرخه‌های تکرار شونده جابه‌جایی اغلب به تعامل پیچیده‌ای از علل مختلف زمینه‌ای مرتبط اسـت. رویدادهای خشونت آمیز در سال ۲۰۲۱ و اوایل سال ۲۰۲۲ موجب آوارگی و مهاجرت اجباری میلیون‌ها نفر در سطح جهان شـد و نیازهای موجود برای راه حل‌های حمایتی در سراسر جهان را تشدید کرد و حملـه روسیه به اوکراین یکی از بزرگترین امواج مهاجرتی در اروپا را در سال ۲۰۲۲ رقم زد. قدرت گرفتن طالبان در افغانستان، چرخه‌های جدیدی از جابه‌جایی را در داخل کشور افغانستان و فراتر از مرزهای آن به وجود آورد.
در دیگر نقاط جهان، مردم همچنان به فرار از نقاط حساس آوارگی در جمهوری دموکراتیک کنگو، اتیوپـی، موزامبیک، میانمار، سودان جنوبی، سوریه، منطقه ساحل، ونزوئلا و یمن ادامـه دادنـد و پیش‌بینی می‌شود با افزایش بحران‌های جهانی به خصوص بحران ایجاد شده در کشور اوکراین و افزایش درگیری‌ها و منازعات در سطح جهانی به‌ویژه در منطقه خاورمیانه و آفریقا، در سال‌های پیشرو موج پناهجویان جدید از مبدأ کشورهای درگیر بحران، روانه کشورهای دیگر شود.
اگرچه در برخی موارد، این نوع از مهاجرت‌های اجباری بـه دلایلی غیر از خشونت و یا درگیری در مبدا در بستر مهاجـرت اقتصادی رخ می‌دهد، اما غالبا مهاجرت اجباری واقعیتی است که در ابعاد گسترده، نیازمند اتخاذ رویکردها و سیاست‌هایی اسـت کـه ضمن برآوردن نیازهای بشردوستانه افراد آسیب‌پذیر، باید در راستای یافتن راه حل‌های بـادوام و بلندمدت بـا حفـظ صلح، اتحاد و همبستگی جهانی گام برداشته شود.
استفاده از ظرفیت مهاجران خارج از کشور و تقویت ارتباطات علمی، فناورانه، اقتصادی و غیره با آنها از جمله اقداماتی است که می‌تواند منشا بسیاری از تحولات مثبت در کشور باشد و نقش حیاتی در رشد و توسعه از طرق مختلف داشته باشد.
با این حال، وضعیت کلی کشور و برنامه‌ها و سیاست‌های فعلی به اندازه کافی ایرانیان خارج از کشور را ترغیب به بازگشت نکرده‌اند. در پی بی‌برنامگی و انفعال سیاستی موجود در حوزه مهاجرت‌های بازگشتی، سهم اندکی از ایرانیان خارج از کشور تصمیم به بازگشت گرفته‌اند که اغلب تصمیم‌شان بدون توجه بـه اقدامات دولت‌ها و تحت تأثیر دو عامل کششی "خانواده" و "حس میهن پرستی" صورت گرفته است.
در نتیجه اکثر مهاجران بازگشتی یا از ابتدا تصمیم به مهاجرت دائمی نداشته‌اند، یا تحت تأثیر انگیزه‌های درونی به کشور بازگشته‌اند که در این صورت نیز زیر ساخت‌های مناسب برای بهره‌مندی از ظرفیت آنها وجود نداشته است، در حالی که ارائه خدمات و اجرای سیاست‌هایی که تشویق به بازگشت می‌کنند، باید دارای الزامـات نهادی و منابع متناسب با آنها باشند تا بتوانند از اثربخشی کافی برخـوردار باشند.
از طرف دیگر، سـهم قابل توجهی از ایرانیان خارج از کشـور تمایل پایینی برای بازگشت و همکاری مستقیم با کشور دارند.
تحلیل یافته‌های گالوپ در سال ۲۰۱۸ حاکی از آن است که میل به بازگشت در میان مهاجران ایرانی یک درصد اسـت که در مقایسه با میانگین جهانی (۷ درصد)، فاصله قابل توجهی دارد.
از دلایل این امر می‌توان به غلبه رویکرد امنیتی در مواجهه با آنها، ناتوانی در اعتمادسازی، فقدان چشم‌انداز روشن برای کشور و ناامیدی از اصلاح امور جامعه اشاره کرد که موجب دلسرد شدن ایرانیان خارج از وطن برای همکاری با کشـور شده است.
بی‌توجهی به مجموع عوامل فوق‌الذکر باعث افزایش روزافزون روند خروج مهاجران به خصوص سرمایه‌های انسانی برتر کشور که برای شکل‌گیری آنها هزینه و زمان بسیاری صـرف شـده، شده است.
شکل‌گیری ریشه‌های این نوع مهاجرت بدون توجه کافی به آثار و پیامدهای اقتصادی، اجتماعی، انسانی آن از یک سو باعث شکل‌گیری و تقویت روزافزون جامعه ایرانیان بدون سـرزمین در فراسوی مرزها و از سوی دیگر پیوندهای خانوادگی که عامل بازگشت به وطن بوده است، تبدیل به عامل مهاجرت از کشور خواهد شد.
شکل‌گیری این جامعه فرا سرزمینی که در مواردی می‌تواند نقطه اتکایی برای پیشرفت و آبادانی موطن شود، در حال حاضر تبدیل به یک فرصت از دست رفته برای کشور شده است.
رتبه ایران در دانشجوفرستی
چنانچه معیار "تعداد دانشجویان مشـغول به تحصیل در ۱۰ دانشگاه برتر آمریکا" را در نظر داشته باشیم، ایران در رتبه‌بندی کشورهای دانشجوفرسـت بـه کشور امریکا، در جایگاه دهم قرار دارد و کشورهای "چین"، "هند" و "کره جنوبی" در جایگاه اول تا سـوم قـرار دارنـد.
چنانچه سـهم "دانشجویان مشغول به تحصیل در دانشگاه‌های برتـر از کل جمعیـت دانشـجویان خروجی" را در نظر بگیریم، کمتر از نیم درصد دانشجویان خروجی از ایران در دانشگاه‌های برتر آمریکا و جهان مشغول به تحصیل هستند که از این حیث کشور در جایگاه دهم در میان کشورهای دانشجو فرست قرار دارد.
سـهم دانشجویان ایرانی حاضر در دانشگاه‌های برتر جهان از کل جمعیـت دانشجویان خروجی در بازه سـال‌های ۲۰۱۴ تا ۲۰۱۸ میلادی تقریبا ثابت بوده اسـت و از حدود ۰.۵۲ درصد در سـال ۲۰۱۵ بـه حـدود ۰.۴۳ درصد در سـال ۲۰۱۹ کاهش یافته است. بر اسـاس این شاخص کشورهای "استرالیا"، "بریتانیا" و "کره جنوبی" بیشتریـن سـهم دانشـجو را در ۱۰ دانشـگاه برتـر آمریـکا دارند.
رتبه‌بندی برخی کشورهای منتخب دانشجوفرست به آمریکا بر اساس تعداد دانشجویان آنها در ۱۰ دانشگاه برتر آمریکا
