هنوز راز بازیگری را کشف نکرده‌ام

وی از سال 1345 با ایفای نقش در نمایش چوب به دست های ورزیل، نوشته غلامحسین ساعدی و کارگردانی بهمن فرسی، فعالیت حرفه ای خود را در عرصه تئاتر آغاز کرد. زنجانپور علاوه بر بازی و کارگردانی تئاتر، در رادیو و تلویزیون هم آثار ماندگاری همچون «تنهاترین سردار»، «مختارنامه»،« آوای فاخته » و«عطر گل یاس» را در ذهن تماشاگران حک کرده است. وقتی با او قرار گفت وگو می گذاریم وترجیح می دهد در رادیو این اتفاق بیفتد و صبح یکی از روزهای پایانی سال 92 در یکی از اتاق های کنفرانس مرکز هنرهای نمایشی رادیو پای صحبت های او می نشینیم. صدای او یادآور سریال های آوای فاخته و عطر گل یاس است و هیبتش مثل این می ماند که سعید ثقفی، عموی مختار و حاکم مدائن سریال مختارنامه روبه رویت نشسته است. با زنجانپور درباره سال ها فعالیتش در حوزه های مختلف هنری به گفت وگو نشستیم.

گفت وگو را با آنتوان چخوف شروع کنیم. شما تا ​ امروز چند اثر از او را روی صحنه برده اید و علاوه بر آن چند نمایشنامه رادیویی را هم براساس کارهای او تنظیم کرده اید و بارها هم تاکید کرده اید ارتباط خاصی با کارهای چخوف برقرار می کنید. درباره این علاقه مندی برایمان بگویید.

نوشته های آنتوان چخوف طوری است که اگر آدم با خودش خلوت کند، می تواند با این نویسنده بزرگ ارتباط سازنده ای برقرار کند، چون همه ظرایف و مسائل انسانی در کارهای چخوف متبلور است و می توان گفت چخوف قصه برای ما نمی گوید، بلکه از حقایق پرده برمی دارد.

من پنج کار بزرگ را که از او روی صحنه بردم، هیچ کدام قصه ندارد و این که حالا بگوییم چه کسی رفت، چه کاری کرد و وضعش خوب شد یا بد شد. او قصه تعریف نمی کند. فقط لحظات زندگی انسان را بازگو می کند. چنانچه در هر پنج تا کارش باغی است که قرار است فروخته شود و این نشان می دهد دوره باغداری یعنی فئودالیسم به سر آمده است.

قهرمانان قصه های چخوف آدم های خیلی معمولی هستند که لحظاتی از زندگی شان بازگو می شود و گرنه قصه ای ندارند که بگویند شبیه هم هستند. آنتوان چخوف نویسنده بزرگ و نابغه ای است. یعنی خلاقیت دارد قهرمانان را در لوکیشن های مختلف قرار دهد و برای آنها موقعیت سازی کند.

اشاره کردید آنتوان چخوف از نویسندگانی است که می توان با آثارش ارتباط سازنده برقرار کرد. شما در نمایشنامه های رادیویی یا در صحنه تئاتر از نویسندگان دیگر هم کارهایی ​ اجرا کرده اید. آیا این ارتباط سازنده را با نویسندگان دیگر هم برقرار می کنید؟

من به دلیل این که چند کار از این نویسنده را کارگردانی کرده ام، بدون تردید ارتباطم با او تنگاتنگ تر از نویسندگان دیگر است، ولی آثار نویسندگان دیگری همچون هاوارد هاکس، آرتور میلر و یوجین اونیل را هم روی صحنه و هم در رادیو کار کرده ام. همه اینها نویسندگان خیلی بزرگی هستند، اما دنیایشان با چخوف فرق می کند. یوجین اونیل جایزه های نوبل و پولیتزر را برده است. پس نویسنده معمولی نیست، ولی دنیای چخوف برای من که خواننده آثارش هستم، راحت تر است و ارتباط بهتری با او برقرار می کنم.

احساس می کنم دنیای شما با چخوف شباهت هایی دارد که تا این میزان با او ارتباط برقرار کرده اید؟

حتما همین طور است. برای این که ما از نظر جغرافیا و آب و هوا هم به یکدیگر نزدیک هستیم بهتر می توانیم حرف یکدیگر را بفهمیم. درست است که آب و هوا در روسیه سردتر است، اما فضای جغرافیایی ما و روسیه از یک جنس است. بنابراین ارتباطاتی که در آن دوره بوده، شبیه ارتباطات مردم ایران است. به همین دلیل دنیای من و چخوف شباهت هایی به هم دارد.

شما در گفت وگوهایتان بارها به این مساله اشاره کرده اید که دنیای بازیگری راز است. با توجه به این که ما از شما کارهای خوبی در صحنه دیده ایم و نمایشنامه های رادیویی جذابی را کارگردانی و بازی کرده اید و در آثار تلویزیونی و سینمایی حضور داشتید، آیا بعد از گذشت این همه سال که تجربه پر باری داشتید به این راز دست پیدا کرده اید؟

اگر به این راز برسیم، دیگر راز نیست، هر چند هنوز من به این راز نرسیده ام، چون بازیگری دنیای پیچیده ای است و در هر کاری بر اساس قصه و نقش هایی که دارد شیوه ای را مد نظر دارم. اما در کار بعدی می بینم ماجرا چیز دیگری است. معتقدم هیچ وقت نباید این راز کشف شود چون همه جذابیت بازیگری در این راز است. اصولا اگر انسان رازی نداشته باشد، زندگی اش به بطالت سپری می شود. گرچه زندگی روی صحنه موجزتر و دقیق تر است، ولی این راز حتما باید باشد و تلاش برای پیدا کردن این راز باید جریان داشته باشد. در این صورت زندگی زیباتر خواهد شد.

اشاره کردید دنیای بازیگری پیچیده است. آیا این پیچیدگی را در دنیای کارگردانی هم می بینید؟

اتفاقا این پیچیدگی در دنیای کارگردانی خیلی عمیق تر است، چون ما به عنوان بازیگر در یک اثر تلویزیونی، سینمایی، نمایش رادیویی یا صحنه فقط مسئول کار خودمان هستیم و سعی می کنیم فقط دنیای یک نفر را کشف کنیم و آن را به نمایش بگذاریم، اما در کارگردانی به تعداد شخصیت هایی که قصه و نمایشنامه دارد، باید دنیاهایشان را پیدا کنیم. مثلا اگر یک نمایشنامه 20 شخصیت دارد، من در مقام کارگردان باید 20 دنیا را پیدا کنم و این کار را مشکل تر، اما جذاب تر می کند؛ بنابراین دنیای کارگردانی جذابیت های خاص خودش را دارد.

یعنی دنیای کارگردانی جذاب تر از دنیای بازیگری است؟

برای من فرقی نمی کند، چون دنیای کارگردانی و بازیگری هر دو عجیب و غریب هستند، اما در مجموع جذابیت های دنیای کارگردانی به دلیل کشف دنیاهای بیشتر جذابیت هایش هم زیادتر است، چون هم باید دنیای خودم را کشف کنم و هم دنیای دیگران را.

برخی مواقع پیش آمده​ شما کاری را هم کارگردانی کرده اید و هم در آن نقشی را به عهده گرفته اید. همزمان بودن کارگردانی و بازیگری شما را دچار مشکل نمی کند، چون هم باید دنیای خودتان را کشف کنید و هم دنیای شخصیت های قصه را. این مساله تمرکزتان را کمتر نمی کند؟

وقتی تمرینات شروع می شود، وارد دنیای عجیب و غریبی می شوم که هیچ دستورالعمل خاصی ندارد. تنها دستورش این است که من را پیدا کن، منی که راز هستم را پیدا کن! حال آن نمایشنامه هم یک راز کلی دارد و هم راز انفرادی. وقتی راز کلی را شناختم، دیگر بقیه آن در دست من به عنوان کارگردان است که به آن دنیا ایده هایی اضافه می کنم. بنابراین کار سختی برای من نیست، ولی در این مواقع باید انرژی بیشتری برای آن صرف کنم.

شما بیشتر روی نمایشنامه های خارجی کار می کنید. آیا برایتان فرق می کند نمایشنامه خارجی باشد یا ایرانی؟

من به خارجی یا ایرانی بودن نمایشنامه کار ندارم. کاری که دعوتم کند و متن مرا صدا کند به سمت آن می روم. برنامه ریزی برای این کار ندارم. اجازه می دهم خودش اتفاق بیفتد. اتفاق اصلی ​ اغلب اوقات درباره متن های ترجمه شده افتاده است. من متن چخوف یا ایبسن را فقط متعلق به خارجی ها نمی دانم. اینها مال همه مردم دنیاست. چون هنر بشر متعلق به یک مکان و جغرافیای خاص نیست.

سوفوکل سال ها قبل تئاتر نوشته که هنوز در همه جای دنیا اجرا و با استقبال مواجه می شود، چون درباره بشر صحبت می کند. همان طور که اگرچه حافظ در ایران به دنیا آمده، ولی فقط برای ایرانیان نیست. او متعلق به همه بشریت است. مولوی چگونه می تواند فقط متعلق به ایران باشد؟ او در ایران زیسته و به زبان پارسی شعر گفته، ولی متعلق به همه جهان است، چون اندیشه او در خدمت بشریت است. متن ترجمه هم از زبانی به زبانی دیگر، درباره درد، نگرانی ها و خوشبختی های انسان هاست. این آثار درباره انسان هاست که در همه دنیا زندگی می کنند.

فکر می کنم با این تعریف در انتخاب کارها و نقش ها بیشتر از حس تان استفاده می کنید. یعنی علاوه بر داشتن تکنیک و... حس در شما غلبه دارد. درست است؟

انسان بدون حس، کامپیوتر است. من تکنیک را در خدمت حس می بینم، چون مخاطب من انسان است با گوشت، پوست، استخوان و احساساتش. من نمی توانم هنر را مجزا از مخاطب ببینم. من نمی توانم این کار را به شکل دیگری ببینم. به نظر من باید به تماشاگر احترام گذاشت حتی اگر یک نفر باشد. اگر این گونه نباشد او چگونه با من ارتباط برقرار می کند؟اگر کار بگیرد و بیننده و تماشاگر داشته باشد چه بهتر. آرزوی ما این است که تماشاگر زیاد داشته باشیم و مورد استقبال قرار بگیریم.

شما در رادیو، نمایشنامه های مختلفی​ کار کرده اید. آیا تا به حال پیش آمده دوست داشته باشید متنی را در رادیو کار کنید اما فضای کار برایتان فراهم نشده باشد؟

نه، به این شکل پیش نیامده است، ​کارهایی که برای رادیو به عنوان کارگردان کار می کنم، بدون این که قرار نوشته شده ای داشته باشیم​ با روحیه من سازگارتر است. بنابراین هیچ وقت نبوده متنی را دوست داشته باشم کار کنم، اما فرصت آن برایم فراهم نشده باشد.

برعکس این اتفاق هم برایتان افتاده است؟ یعنی متنی را دوست نداشته باشید و با روحیه تان سازگار نباشد، اما به شما پیشنهاد شده است؟

بله، پیش آمده است.

این مواقع چه کار می کنید؟

من سعی می کنم آن کار را درست انجام بدهم. کارهایی که در رادیو انجام می شود، ممکن است در تنظیم آن دقت نظری که مثلا در کار شکسپیر یا چخوف است، رعایت نشده باشد. در این مواقع من به عنوان کارگردان سعی می کنم ذهنیت خودم را به شخصیت ها اضافه کنم و دنیای جدیدی راکه سلیقه ام است، به کل متن بدهم تا کار ضبط شده امضای من را داشته باشد.

این مواقع به شما سخت نمی گذرد؟ چون با توجه به صحبت هایی که کردید ارتباط با متن برایتان از اهمیت زیادی برخوردار است؟

سخت است، اما من ذهنیت خودم را به متن اضافه می کنم. یعنی زیاد به دنبال کشف دنیایی که آن را دوست ندارم، نیستم و به دنبال دنیای خودم هستم.

متنی که کار می کنید باید چه ویژگی هایی داشته باشد تا شما را صدا بزند، چه در صحنه و چه در رادیو؟

در رادیو خود حرفه صدا می زند، اما صحنه چون هر چند سال یکبار کار می کنیم، من سعی می کنم آثار صحنه را با وسواس و دقت انتخاب کنم و به این مسائل که چه زمانی اجرا می شود، چطور با مردم می تواند در آن برهه زمانی ارتباط برقرار کند و این ارتباط موفق هست یا نه توجه می کنم. اینها شرط کار است، ولی در رادیو کار پیشنهاد می شود و امکان دارد ماهی چهار تا نمایشنامه در رادیو کار کنم. بنابراین ماجرای دنیای صحنه و رادیو کاملا فرق می کند و هر کدام شرایط خودشان را دارند.

یعنی در رادیو خیلی حق انتخاب ندارید؟

نمی توان گفت حق انتخاب نداریم، چون همان طور که گفتم دوستان با توجه به این که روحیه من را می شناسند، سعی می کنند کارهایی به من پیشنهاد بدهند که با روحیه​ام ​نزدیک باشد.

دنیای رادیو همان شگفتی دنیای صحنه را دارد؟

اگر بخواهیم جدی به رادیو نگاه کنیم، بله همان شگفتی را دارد. به یاد دارم حدود 30 سال پیش در رادیو نمایشنامه ای با نام « موش ها و آدم ها» اثر جان اشتاین بک ​ کار کردم. برای این نمایش رادیویی، هم از بازیگرانی استفاده کردم که تازه به رادیو آمده بودند و هم از بازیگران قدیمی، اما بیشتر سراغ آنهایی رفتم که تجربه شان در رادیو حدود پنج تا شش ماه یا یک سال بود.

اعضای گروه خیلی جا خوردند که چطور من این کار را کردم و به بازیگران تازه کار نقش دادم. این در حالی بود که برخی توقع داشتند این نقش ها از آن خودشان شود، ولی من می خواستم کار نویی انجام بدهم، به همین دلیل سراغ پنج بازیگر جوانی رفتم که با توجه به تجربه کوتاه شان در رادیو معلوم نبود می خواهند کارشان را در رادیو ادامه بدهند یا نه، اما من آنها را به بقیه معرفی کردم و ضمن این که می خواستم آنها را به خودشان هم معرفی کنم و بگویم ​ در این زمینه استعداد خوبی دارند.

خوشبختانه این نمایش رادیویی بعد از 15 روز تمرین ضبط شد و اثر خوبی هم از کار درآمد. دنیای هنر همیشه عجیب و غریب است و ما با اتفاقات گوناگونی روبه رو می شویم. این دنیا دستورالعمل خاصی ندارد.

با توجه به محدودیت شبکه های رادیویی در آن دوره شما وقت کافی هم برای تمرین داشتید، ولی الان شرایط چگونه است؟ آیا با اضافه شدن شبکه های متعدد زمان تمرین دارید؟

در آن دوره، زمان برای تمرین وجود داشت، ولی الان این امکان کمتر شده است. در آن سال ها تعداد رادیوها کم بود، اما الان تعداد شبکه ها زیاد شده و خیلی زمان برای تمرین وجود ندارد. در کل دو یا سه روز می توان تمرین کرد و بعد باید کار را ضبط کرد.

در آن موقع فقط کارهای شناخته شده را برای رادیو کار می کردم و حتما قبل از ضبط نمایش زیاد هم تمرین می کردیم، به همین دلیل نمایشنامه های رادیویی شنیدنی می شد، ولی با دو سه جلسه نمی توان کار را آن طور که می خواهیم در بیاوریم. از سوی دیگر دستمزد بازیگران نسبت به شرایط روزگار خیلی پایین است.

بازیگر باید در طول روز چند کار انجام بدهد تا زندگی اش را بگذراند و گرنه نمی تواند کرایه رفت و آمد و متروی خودش را در بیاورد. بنابراین مرتب از این اتاق به آن اتاق می رود و در نمایش های متعددی حضور دارد. طبیعی است به دلیل حجم بالای کار، بازیگر دیگر آن توان، تمرکز و خلاقیت را ندارد، حتی اگر جزو بازیگران خوب هم باشد، ​ او هم تا جایی می تواند از توان و خلاقیت اش استفاده کند.

این را هم بگویم که رادیو بازیگران خوبی دارد که هر کدام پیشینیه خودشان را داشته و صاحب منش و دارای تفکر و اندیشه هستند. مسلما اگر مسائل مالی بازیگران درست و به آنها گفته شود دستمزدشان بالاتر رفته و به جای این که در ماه ده نمایش کار کنند با کار کردن در سه نمایش هم می توانند همان دستمزد را بگیرند، نتیجه کار خیلی بهتر می شود.

البته می توان کارهای غیرجدی را به بازیگران جدیدتر داد تا آنها با میکروفن آشنا شوند و تجربه کسب کنند. البته به این مساله هم باید توجه شود بازیگرانی که خلاقیت دارند درگیر روزمرگی نشوند و دستمزد مناسب هم دریافت کنند. آنها باید زندگی کنند، زندگی حقی است که هر آدمی دارد و ما نمی توانیم بگوییم تو کار نکن، چون کارها ضعیف است و تو حق زندگی کردن نداری.

در گذشته به دلیل کم بودن شبکه های رادیویی، مردم بیشتر از امروز علاقه مند به شنیدن نمایش های رادیویی بودند، ولی الان با توجه به افزایش شبکه های تلویزیونی و رادیویی مانند گذشته به نمایش های رادیویی گوش نمی دهند. حال اگر بخواهید به گذشته نگاهی کنید، به نظرتان نمایش های رادیویی از دوران طلایی اش فاصله گرفته است؟

بله! دیگر نمایش های رادیویی مثل گذشته دوران طلایی ندارد و باید برای درست شدن این وضع​ فکری کرد و گرنه درگیر روزمرگی خواهیم شد.

با توجه به این که شما دوران طلایی نمایش های رادیویی را تجربه کردید، این افول شما را اذیت نمی کند؟

بدون تردید اذیت می شوم. ما نباید درگیر روزمرگی شویم، حتی نباید بگذاریم این اتفاق در زندگی مان ​ بیفتد. اگر هر آدمی آرزو و تخیل نداشته باشد، در زمینه کاری و شغلی فرقی نمی کند تبدیل به یک آدم روزمره می شود.

خاصیت کار هنری تخیل است و حرف اول و آخر را تخیل می زند. در مرحله اول، هنرمند باید خودش خوب تخیل کند تا بعد این تخیل را به مخاطب منتقل کند. زمانی که هنرمند وادار می شود دائم کار کند، قوه تخیل از او گرفته می شود. در این شرایط چگونه انتظار داریم او قوه تخیل مخاطب را تقویت کند؛ بنابراین نباید با بازیگر نامهربانانه برخورد کنیم.

چه کار باید کرد تا دوباره نمایش های رادیویی به دوران طلایی برگردد؟

می توانیم کارهای شاخص تر را به آدم های قدیمی تر بدهیم تا انجام بدهند و کارهایی را که باید آنتن پر کند به دست جوان ترها بسپاریم تا تجربه کسب کنند، البته دستمزد بازیگران رادیو باید بیشتر شود.

شما اشاره کردید سال ها پیش برای نمایش های رادیویی از حضور بازیگران جدید بهره می بردید و فرصت معرفی شدن را به آنها می دادید​. آیا اکنون هم این اتفاق می افتد و باز هم در آثاری که کار می کنید این فرصت را در اختیار جوان ترها می گذارید؟

بله، من این کار را انجام می دهم. وقتی الان به بازیگران قدیمی نگاه می کنم که روزهای اول با من کار می کردند به قول معروف لنگ می زدند، اما من به آنها اعتماد به نفس دادم و الان دائم کار می کنند، خیلی خوشحال می شوم. الان به حدی کار دارند که بعضی مواقع که من برای کاری از آنها دعوت می کنم، نمی رسند انجام بدهند.

در مجموع هر زمان که شرایطش پیش بیاید، حتما سعی می کنم از جوان ترها استفاده کنم، اما من امسال فقط دو بار برای رادیو کار کردم و همین مساله باعث می شود بازیگران جوان را زیاد نشناسم تا از آنها استفاده کنم.

علاقه شما به رادیو به چه سالی برمی گردد؟ آیا از کودکی برنامه های رادیویی را گوش می دادید؟

من رادیو را خیلی دوست داشتم. از زمانی که مدرسه می رفتم رادیو را دوست داشتم و به برنامه های آن گوش می دادم. تا این که در دوره دانشجویی همکاری ام را با برنامه جوانان رادیو آغاز کردم. به یاد دارم در آن زمان دستمزد هم نمی گرفتم و فقط کار می کردم تا یاد بگیرم.

متاسفانه یکی از ضعف های شرایط امروز این است که وقتی جوان ها تازه از راه می رسند، می گویند چقدر پول می دهید.در حالی که هنوز کارشان را بلد نیستند و این هم معضلی است. برای من جالب است که همین جوان، مرتب به کلاس های آموزشی هنر می رود که معلوم نیست چه هست، اما از جیب پدر زحمتکش اش کلی هم پول به آنها می دهد و هزینه می کند، ولی ​ آنجا چیزی هم یاد نمی گیرد و درخواست نمی کند به او پول بدهند، ولی در جای حرفه ای مثل رادیو که می تواند کلی معلومات یاد بگیرد، هنوز از راه نرسیده می گوید چقدر پول می دهید. چطور وقتی آموزشگاه می روید بدون آن که چیز زیادی یاد بگیرید، کلی هم هزینه می کنید و نمی گویید باید به من پول بدهید، ولی وقتی به رادیو می آیید پول می خواهید؟

البته منظورم این نیست جوانان نباید از رادیو پول بگیرند، بلکه بهتر است اول یاد بگیرند و بعد تقاضای دستمزد کنند. بهتر است آدمی که تازه کارش را شروع کرده، این توقع را از ذهنش خارج کند که صرفا به فکر دستمزد نبوده، بلکه به فکر یادگرفتن کار باشد. در نهایت رادیو پولی هم به او می دهد. معتقدم نباید دستمزد اصل کارش باشد، چون یک جوان مجرد مسئول اداره خانواده نیست، بلکه در مرحله یادگیری است و باید آموزش ببیند.

مرحله یادگیری خرج دارد. منظورم از خرج، هزینه کردن نیست؛ بلکه باید از زندگی برای یادگیری هزینه کرد. جوان ترها گاهی نمی خواهند هیچ کدام از این کارها را انجام دهند و بعد انتظار دارند موفق هم شوند و ما با شنیدن کارشان بگوییم عجب کاری بود! این در حالی است که ما سال ها مجانی و لااقل ده سال بدون دستمزد کار کردیم. من و همدوره ای هایم مثل صدرالدین شجره، خسرو فرخزادی و... اصلا در مرحله یادگیری پولی دریافت نمی کردیم.

این نه تنها صحبت شما بلکه دیگر همدوره ای هایتان نیز هست که معتقدند شما با عشق کار می کردید. در آن زمان شما هم در کنار کار هزینه زندگی تان را تامین کردید و یک تفاوت دیگر هم با جوان امروزی داشتید و این که در گذشته پدر و مادرها خیلی فرزندانشان را به لحاظ مالی حمایت نمی کردند و آنها باید روی پای خودشان می ایستادند، ولی الان جوانان از سوی خانواده هایشان حمایت مالی می شوند. گرچه تورم و مسائل اقتصادی با سال های قبل قابل مقایسه نیست، ولی چرا با وجود این، عشق به کار در جوانان کمرنگ است؟

این به دلیل نداشتن اطمینان به آینده است. جوان امروزی به آینده حرفه ای خودش اطمینان ندارد، در حالی که ما آن موقع این اطمینان را داشتیم. پول نمی گرفتیم، شهرتی نبود و فقط سختی کار بود، اما با عشق کار می کردیم، چون اعتماد و اطمینان وجود داشت. وقتی اطمینان نباشد طبیعی است ​ باید شاهد چنین ماجراهایی باشیم.

این اطمینان را باید چطور در دنیای هنر ایجاد کرد؟

نمی توان اطمینان را ایجاد کرد، چون دنیای هنر جدا از دنیای جامعه نیست. همه چیز به هم وصل است. باید در مرحله اول، دنیای هنری به لحاظ مالی تامین شود. وقتی تامین نیست، هر چقدر هم نصیحت کنیم که بیایید کار کنید، فایده ای ندارد. به قول چخوف که می گوید: «بیایید در اوج بی ارتباطی از این به بعد همدیگر را تو صدا کنیم و به جای شما بگوییم تو.» الان هم همین طور است. در عین بی پولی و بی اعتمادی نسبت به آینده باید بگوییم ​ بچه ها بیایید، قوی باشید و... نمی شود این دو تا با هم جور درنمی آید. باید زمینه ای ایجاد کرد تا اطمینان شکل بگیرد.

شما اشاره کردید علاقه تان به رادیو به دوران کودکی برمی گردد. به یاد دارید آن زمان وقتی به نمایش های رادیویی گوش می کردید چقدر با آن تخیل​ زندگی می کردید؟

بله، کاملا آن روزگار را به یاد دارم. در آن زمان تلویزیون نبود و ما فقط با رادیو زندگی می کردیم. من بعد از مدرسه درس هایم را می خواندم و منتظر ساعت 10 شب می شدم تا قصه شب را گوش بدهم. زنده یاد آقای مانی، گوینده قصه شب بود و چند نام همیشه در نمایش های رادیویی تکرار می شد که نام گوینده، کارگردان مرحوم صادق بهرامی و تهیه کننده آقای مهدی شرفی بود که ان شاءالله سلامتی اش را بزودی پیدا کند. این چند نام همیشه در برنامه قصه شب تکرار می شد.

وقتی به نمایش ها گوش می دادم، مرتب برای خودم از بازیگری که نقش اول را بازی می کرد و صدایش خیلی خوب بود، تصویرسازی کرده و با او زندگی می کردم. البته وقتی تصویر بازیگران را می دیدیم، متوجه می شدیم چقدر با تصورمان تفاوت دارد و شکل آن چیزی که فکر می کردیم، نیست و یک نفر است مثل آدم های دیگر. در مجموع به بازیگری که نقش مثبت را بازی می کرد، خیلی بها می دادیم. در ذهن مان شکل و شمایلش، قدش و... با بقیه تفاوت داشت.

یعنی به بازیگرانی که نقش های منفی ​ بازی می کردند، بها نمی دادید و برایتان ارزش نداشت؟

چرا، به آنها هم توجه می کردیم، ولی آنها را هیولا تصور می کردم و این همیشه در ذهنم بود.

در آن روزگار فکر می کردید خودتان روزی به رادیو بروید و وارد دنیای هنر شوید؟

نه، به این شکل تصور نمی کردم. دنیای کودکی ما همیشه به بازی خلاصه می شد و نوع بازی هایم با بچه ها بیشتر به فیلم و سینما می خورد تا به کارگردانی. مرتب به تپه های خاکی می رفتیم که قرار بود ساختمان ساخته شود و بعد چوب برمی داشتیم و شمشیربازی می کردیم. البته فوتبال هم بازی می کردم، ولی شمشیر بازی جزو بازی های همیشگی ما بود.

چرا در سال های اخیر شاهد ورود صداهای معمولی به رادیو هستیم و صداهای خاص کمتر شده اند؟

من کسانی را که مسئول انتخاب صدا برای رادیو هستند، نه می شناسم و نه درباره شان چیزی می دانم و این که چه اتفاقاتی می افتد، اما به عنوان شنونده می توانم نظر بدهم. کاملا حق با شماست. در این سال ها شاهد ورود صداهای معمولی به رادیو هستیم. این در حالی است که در رادیو نباید صداها معمولی باشد، بلکه باید با روح و جان شنونده ارتباط برقرار کند. صدای معمولی این خاصیت را ندارد، چون صداهای معمولی در زندگی جاری است و صدای خاص می تواند شنونده را به سمت خود جذب کند که متاسفانه اکنون کم شده اند.

ولی می گویند ​ مسئولان انتخاب صداها​ از افراد با تجربه در عرصه نمایش های رادیویی هستند.

در این رابطه من چیزی نمی دانم، اما معتقدم بازیگر رادیو باید صدایش خاص باشد. این قانون فقط شامل حال بازیگران رادیو نمی شود و باید در سینما هم شاهد بازیگرانی باشیم که صدای خاصی داشته باشند. در این صورت تخیل بیشتر می شود، اما ما نسبت به این مساله در سینما هم بی توجه هستیم و در سینما هم صدای خاص نداریم.

درواقع می خواهیم همه چیز خیلی واقعی باشد. اگر قرار بود همه چیز واقعی باشد، پس نباید شاهنامه داشتیم. این سوال مطرح می شود چرا شاهنامه با رگ و پی مردم در هر دوره ای ارتباط برقرار می کند؟ چون با تخیل خواننده اش کار دارد. باید تخیل وجود داشته باشد. اگر بخواهیم اثر هنری را عین جنس به مخاطب نشان بدهیم، نمی شود.

تخیل حرف اول را می زند. سمفونی های بتهوون اگر می خواست مثل آهنگ های روزمره و کوچه بازاری باشد که دیگر بتهوون نمی شد. بتهوون با تخیل کار دارد. ما خودمان در کارهای تصویری و رادیویی تخیل نداشته و توقع داریم شنونده و بیننده با ما تخیل کند. معلوم است او با ما همراه نمی شود، هیچ وقت نمی آید و اتفاقی نمی افتد.

اصولا باید 30 درصد واقعیت را نشان بدهیم و بعد 70 درصد تخیل جایش را پر کند و این تخیل هم برای هنرمند و مخاطب باشد. وقتی تخیل نباشد، کار هنری نیست و روزمرگی صرف خواهد بود. در این صورت کار بی هویت می شود و دیگر رازی در بازیگری نخواهد بود و همه چیز معمولی می شود. بازیگری این نیست که فقط یک کم کله مان را به این طرف بچرخانیم و بعد از چند دقیقه به آن طرف بچرخانیم.

شما در صحبت هایتان اشاره کردید​ رادیو را دوست داشتید. حال با وجود مشکلاتی که به آن اشاره کردید، هنوز هم رادیو این جایگاه را دارد؟

الان رادیو را به اندازه آن سال ها دوست ندارم و برایم معمولی است. البته باید بگویم ​ عاشق نفس رادیو هستم و اگر همه چیز درست شود و بدرستی از تخیل بهره برده شود، مسلما همان جایگاه قبل را پیدا خواهد کرد و وارد دوران طلایی می شود.

صدای شما یادآور سریال های خوب آوای فاخته و عطر گل یاس است که همدوره ای های من خوب آن را به یاد دارند. چرا در طول این سال ها در کارهای تصویری خیلی کم حضور داشتید و گزیده بازی می کنید؟ آیا تصویر را دوست ندارید که کمتر در این مدیوم حاضر می شوید؟

اتفاقا خیلی تصویر را دوست دارم. ولی کارهایی که پیشنهاد می شود، ​ خوب​ نیست و من انجام نمی دهم. ضمن این که من هم آدمی نیستم که دنبال ارتباطات باشم، بلکه اعتقاد دارم هر چه باید اتفاق بیفتد، می افتد. برای همین هیچ وقت با پارتی بازی و سفارش وارد این کار نشدم و آدم این شکلی هم نیستم. کار باید به دلم بنشیند.

برخی مواقع پیش آمده فیلمنامه را خیلی دوست داشتم و با علاقه هم بازی کردم، اما بعد از آن که فیلم یا سریال را دیدم، پشیمان شدم، ولی در مجموع بازی در آثار تصویری را دوست دارم، اما کار دلخواهم کم است.

چرا کارگردانی فیلم و سریال نمی کنید، در حالی که نمایشنامه های مختلفی را روی صحنه برده اید؟

چون، آن کار و دنیای دیگری است. من همه انرژی ام را در صحنه گذاشتم و در تلویزیون فقط بازی می کنم.

یعنی علاقه مند هم نیستید​ در تلویزیون کارگردانی کنید؟

علاقه دارم، منتها بلد نیستم.

چرا؟

(با خنده) معتقدم کارگردانی تئاتر با یک اثر تلویزیونی هر کدام ماجراهای خاص خودشان را دارند و جنس شان فرق دارد. گرچه کار صحنه سخت تر است، اما بیشتر دوست دارم توانم را در صحنه بگذارم.

چقدر خوب است که شما این نگاه را دارید، اما بعضی ها بدون این که اصول اولیه کارگردانی را بدانند خودشان را کارگردان می دانند و کارهای مختلف می سازند؟

لابد آنها استعدادهای عجیب و غریبی دارند که من ندارم!

ارزیابی شما پس از این همه تجربه از نسلی که امروز کار تلویزیونی انجام می دهد، نسبت به دوران خود شما چیست؟

در آن زمان تب و تاب آدم ها برای کار خوب کردن خیلی بیشتر بود، ولی الان کمرنگ شده است. دلشوره و دلهره و خوشامد که لازمه کار است، نیست. بیشتر به عنوان یک شغل نگاه می شود تا یک هنر.

آدمی با دنیای متفاوت

در دنیای هنر نام هایی وجود دارند که هیچ وقت از ذهن و یاد ما پاک نخواهند شد، حتی تاثیر آنها تا ابد در اذهان و در صحنه روزگار جاری است، نام هایی که فقط یک اسم نیستند و مرور کارنامه آنها آدمی را با خود همراه ​ و دنیایی متفاوتی را تداعی می کند؛ دنیایی از فرهنگ و هنر و ادبیات و حتی فلسفه و زندگی.

اکبر زنجانپور، یکی از این هنرمندان است که دنیای متفاوتی دارد، دنیایی که پر از رنگ های مختلف است. او ​ سال 1323 در تهران متولد شد. بازی در تئاتر را از سال ۱۳۴۵ در دانشگاه شروع کرد و سال ۱۳۴۹ از دانشکده هنرهای زیبا فارغ التحصیل شد. او از سال ۱۳۶۵ نیز تدریس در دانشگاه را شروع کرد. وی در سال ۱۳۶۸ و ۱۳۶۹ عضو کمیته ملی تئاتر در سازمان یونسکو بود.زنجانپور کسی است که اگرچه کارنامه کاری اش فهرستی است از دوران طلایی درخشیدن های بی شمار او در بازی، اجرا و کارگردانی، اما در این سال ها کمتر به صحنه تئاتر، تلویزیون و رادیو آمده است و تنها آثاری را برای بازی و کارگردانی پذیرفته که حرفی برای گفتن داشته باشد. او براحتی نامش را هزینه نمی کند، مگر آن که کار، مربوط هویت داشته باشد.

قدیمی ها هرگز بازی درخشان زنجانپور در « نگاهی از پل» به کارگردانی زنده یاد سمندریان را از یاد نخواهند برد. همچنین بازی و کارگردانی زنجانپور را در نمایش « سیر طولانی روز در شب» در تالار چهارسو فراموش شدنی نیست. او توانست یک نمایش نفسگیر را کارگردانی و بازی کند.زنجانپور با خود نام بزرگان جهان ادبیات نمایش و درام را همچون چخوف، ایبسن، میلر و اونیل... را تداعی می کند، کسانی که هیچ جایگزینی برایشان یافت نمی شود و بیشتر از این که آنها وامدار جهان ادبیات و تئاتر باشند، این دنیای درام است که به آنها وابسته و به فراخور وجود آنها خلق شده و پیش رفته است. زنجانپور فقط در تئاتر آثار ماندگار از خودش به جا نگذاشته است، بلکه در تلویزیون در سریال های ماندگاری همچون «تنهاترین سردار»، « ولایت عشق» و «مختارنامه» نقش های به یادماندنی ​ ایفا کرده است؛ نقش هایی که هر کدام دنیا و روایت خاص خودش را دارد.