دریاچه‌های شور دنیا پا جای پای دریاچه ارومیه می‌گذارند

به گزارش گروه علم و آموزش ایران اکونومیست از تارنمای اخبار علمی «سای تک دیلی»، دریاچه آب شور «گریت سالت لیک» در ایالت یوتا آمریکا روز به روز شورتر می‌شود و برخی کارشناسان با بررسی وضعیت دریاچه ارومیه درصدد پیش‌بینی آینده این دریاچه و جلوگیری از وخامت بیشتر وضعیت آن هستند، اما نجات این دریاچه‌ها مستلزم فداکاری مصرف‌کنندگان آب شیرین در اطراف دریاچه است. 

دریاچه نمکی آمریکا با نام «گریت سالت لیک» این روزها در عطش آب تازه و شیرین است و روز به روز بر شوری آن افزوده می‌شود. این دریاچه در حال از دست دادن حقابه آب شیرین خود به بخش‌های کشاورزی و رشد شهرنشینی است و ورودی آب تازه آن تا حدی هم به علت خشکسالی کاهش یافته است.

به گفته «واین ورتسبو» از موسسه علمی «واترشد ساینس» در دانشگاه منابع طبیعی «کویینی کالج»، این کاهش آب شیرین (ورودی به دریاچه) موجب افزایش غلظت شوری دریچه تاحدی شده است که حتی فراتر از حد تحمل میگوها و حشرات آب شور است.

رمزگشایی از تبعات اکولوژیک و اقتصادی این تغییرات کار پیچیده و بی‌سابقه‌ای است. کارشناسان در این ارتباط دریاچه ارومیه در ایران – یک دریاچه آب شور تحت فشار دیگر - را به دقت زیر نظر دارند تا به سرنخ‌هایی پیدا کنند که بعد از این باید انتظار چه وضعیتی را داشته باشند.

بنا بر تحقیقات جدید از «ورتسبو» و «سمیه سیما» از دانشگاه تربیت مدرس در تهران، این «دریاچه خواهرخوانده» (دریاچه ارومیه) مشابهت‌های آشکار و نگران‌کننده‌ای مانند سرنوشت دریاچه «گریت سالت لیک» آمریکا به همراه دارد.

تاریخ هر دوی این دریاچه‌ها از مسیرهای مشابهی عبور کرده است؛ هر چند سرعت و شتاب حرکت آنها متفاوت بوده است. در حالی که آب شیرین کمتری از مسیر رودخانه‌ها و نهرها وارد این دریاچه‌ها می‌شود، نمک طبیعی در آنها غلظت بیشتری پیدا می‌کند.

حشرات و مگس‌های بومی آب شور و میگوهای آب شور وجود نمک را تحمل می‌کنند، اما زمانی که سطح شوری آب از حدی فراتر برود حتی حیوانات و گیاهان تطبیق یافته با آب شور هم به تقلا می‌افتند. همچنین میلیون‌ها پرنده مهاجر وابسته به این منابع غذایی نیز به تقلا می‌افتند یا از گرسنگی می‌میرند یا محل را ترک می‌کنند.

در چند دهه گذشته، توسعه جمعیت‌های شهری در شمال یوتا، آب شیرین بیشتری را برای کشاورزی، فضای سبز و مصارف خانگی مصرف کرده و به تدریج فشار فزاینده‌ای را بر زیست بوم وارد آورده است. اکنون یک خشکسالی ۲۰ ساله نیز موجب افزایش بیشتر میزان شوری آب شده است.

در دریاچه «گریت سالک لیک» یک گذرگاه این دریاچه را به دو نیمه مجزا تقسیم می‌کند. در حالی که هیچ ورودی آب شیرینی وجود ندارد، بخش شمالی دریاچه (گانیسون بی) به شورترین بخش دریاچه تبدیل شده و نمک به حالت اشباع رسیده است. انتقال نمک به درون بخش شمالی به بخش جنوبی دریاچه (گیلبرت بی) اجازه داده است تا شوری آن در حدی باقی بماند که برای میگوها و حشرات قابل تحمل باشد. اما اکنون میزان شوری در بخش جنوبی نیز در حال افزایش تا حدی است که حتی برای این گونه‌ها نیز فشار و استرس به همراه دارد.

دریاچه «گریت سالت لیک» و دریاچه ارومیه در ایران زمانی از لحاظ اندازه، عمق، میزان شوری و شرایط جغرافیایی بسیار شبیه هم بودند. میزان بالای رشد شهری یا شهرنشینی در ارومیه نیز تقاضا برای آبیاری کشاورزی و مصارف انسانی را بالا برد که این امر فشار شدیدی بر اکوسیستم وارد کرد. سرنوشت دریاچه ارومیه در مقایسه با گریت سالت لیک روی دور تند قرار دارد.

به گفته سیما، تنها در مدت ۲۰ سال انحراف آب موجب شد که شوری دریاچه ارومیه از ۱۹۰ گرم نمک در هر لیتر به بیش از ۳۵۰ گرم برسد. برای مقایسه توجه داشته باشید که نمک اقیانوس حدود ۳۵ گرم در هر لیتر است. افول اکوسیستم دریاچه ارومیه بی‌مهابا بوده و به سادگی قابل دیدن است. این دریاچه تقریبا تمام میگوهای آب شور خود را از دست داده است. اینکه میگوها در گریت سالت لیک چه مدتی می‌توانند دوام بیاورند یکی از سوالاتی است که محققان مشتاق جواب آن هستند؛ بخصوص درباره بخش جنوبی این دریاچه که غلظت نمک بالا است، اما هنوز مقداری میگو در آنجا باقی مانده است.

میزان نمک در بخش شمالی دریاچه گریت سالت لیک به ۳۳۰ گرم در هر لیتر رسیده که معادل ۲۷درصد نمک است و تقریبا میگویی باقی نمانده است. اکنون صید میگو در بخش جنوبی نیز با تهدید افزایش شوری رو به رو شده است. میگوهای آب شور میزان نمک بین ۷۵ تا ۱۶۰ گرم در لیتر را ترجیح می‌دهند. حشرات اما مقدار بالاتر نمک را تحمل می‌کنند، اما حتی این گونه‌های سرسخت نیز فشار ناشی از ازدیاد نمک را احساس می‌کنند.

ورتسبو می‌گوید: شفیره (لارو) حشرات آب شور در این سطح بالای نمک کوچکتر می‌شود که نشانه‌ای از فشار و استرس اکولوژیک است. ترکیبی از فروپاشی این دو ارگانیسم می‌تواند تبعات فاجعه‌باری برای جمعیت پرندگان مهاجر و اقتصاد دریاچه داشته باشد.

مسئولان هنوز تا حدی ظرفیت‌هایی برای تنظیم جریان نمک از بخش شمالی به سمت جنوب دریاچه با استفاده از تجهیزات زیرآبی در شکاف درون گذرگاه دارند. این جریان برای مدیریت نیازمندی‌های شرکت‌های استخراج مواد معدنی و صنعت صید میگو استفاده می‌شود. اما به گفته ورتسبو، اگر تغییرات آب و هوایی موجب کاهش بیشتر سطح آب شود، حتی این گزینه نیز محدود خواهد شد.

به گفته این کارشناسان، دریاچه ارومیه تا همین الان بخش زیادی از کارکرد اکولوژیک و فرهنگی خود را از دست داده، اما گریت سالت لیک هنوز از پرتگاه سقوط نکرده است.

بحران‌های جاری در گریت سالت لیک و دریاچه ارومیه منحصر به فرد نیستند، بلکه در سراسر جهان سایر دریاچه‌های آب شور با بحران مشابهی رو به رو هستند. اما جوامع در حال توجه به این بحران‌ها هستند و این موجب امیدواری است. برای نجات این دریاچه‌ها، رسیدن به هر گونه پیشرفتی مستلزم فداکاری زیادی از سوی مصرف کنندگان آب است.

دریاچه گریت سالت لیک بزرگترین دریاچه آب شور در نیمکره غربی و هشتمین دریاچه پایانه‌ای (terminal lake) در جهان است. این دریاچه در بخش شمالی ایالت اوتا واقع است و تاثیر زیادی بر آب و هوای منطقه دارد. دریاچه ارومیه نیز یک دریاچه پایانه‌ای در ایران است که به عنوان یک پارک ملی تحت حفاظت اداره محیط زیست قرار دارد.