نقدی بر نگاه مرکز پژوهش‌های اتاق بازگانی ایران به تجارت با همسایگان

به گزارش ایران اکونومیست، مرکز پژوهش‌­های اتاق بازرگانی ایران اخیرا در گزارشی شامل گزاره‌­های غیرمنطقی و ناسازگار با واقعیت به نقد سیاست دولت سیزدهم مبنی بر اولویت قرار دادن همسایگان در دیپلماسی اقتصادی پرداخته ­است و بر این اساس خواستار تغییر در این سیاست شده ­است.

در این یادداشت ابتدا مهم­ترین دلایل ضرورت اتخاذ سیاست اولویت‌­دهی به همسایگان بیان می­‌‌شود و سپس انتقاداتی نسبت به گزاره­‌های مبنای استدلال اتاق مطرح می­‌شود‌.

مزایای تجارت با همسایگان

توسعه تعاملات اقتصادی با همسایگان می‌­تواند کم ­هزینه‌­ترین مسیر در جهت توسعه تجارت خارجی یک کشور باشد. کشورهای همسایه در کوتاه­ترین فاصله مکانی قرار گرفته­‌اند و بنابراین هزینه‌­های حمل و نقل کالا و تردد تجار برای تعامل اقتصادی با این کشورها ارزان­تر است.

در مورد همسایگان ایران به طور خاص می­‌توان اذعان کرد که به علت در حال توسعه بودن این کشورها، رقابت جهت تامین کالاهای مصرفی این کشورها برای بنگاه­‌های ایرانی راحت­‌تر از حضور در بازار کشورهای توسعه یافته‌هایی همچون کشورهای اروپایی خواهد بود.

بدیهی است که هر چقدر مقاصد صادراتی ایران از نظر استانداردهای تجاری سخت­گیری بیشتری به خرج دهند، میزان صادرات کشورمان کمتر خواهد بود و در واقع هزینه­‌های صادرات افزایش می‌­یابد. در این زمینه نیز همسایگان ایران با کشورهای توسعه یافته اروپا یا شرق آسیا تفاوت چشمگیری دارند و از این منظر نیز تجارت با همسایگان دارای مزیت است.

یکی دیگر از مولفه­‌های نشان‌دهنده برتری دیپلماسی اقتصادی همسایه محور، اشتراکات فرهنگی و تعاملات فراوان مردم و بازرگانان در این کشورهاست. لازم به ذکر است که شبکه ارتباطی تجار میان همسایگان بصورت سنتی وجود دارد و توسعه بازار با وجود پیوندهای اجتماعی-فرهنگی همسایگی راحت­‌تر از نفوذ در بازار کشورهای دوردست خواهد بود. 

علاوه بر مزایای ذکر شده، تجارت در بازار کشورهای همسایه را می‌توان به عنوان محیط تمرینی در نظر گرفت که موجب رشد و ارتقای توانمندی­ های تجاری بنگاه­‌ها و بازرگانان ایرانی شود. به نظر می‌رسد که کشورهای موفق در گام اول برای جهش صادراتی و توسعه تجارت خارجی روی همسایگان خود تکیه می­‌کنند. برای مثال مقصد 70 درصد از صادرات ترکیه محیط همسایگی این کشور است و ترکیه پس از موفق شدن در این گام برای دستیابی به بازارهای دوردست‌تر در شعاع 8 هزار کیلومتری سیاست­گذاری کرده­‌است. جالب است که گزارش مرکز پژوهش­ اتاق ایران این نکته را در مورد ترکیه پوشش داده ­است ولی توجه نمی­‌کند که چرا این کشور چنین روابط اقتصادی گسترده ­ای با همسایگان دارد.

مجموعه این مزایا را می­‌توان در این نکته جمع بندی کرد که اولین گام در مسیر توسعه تجارت، رشد تعاملات اقتصادی با کشورهای همسایه‌هایی است که رقابت و هزینه‌های تجارت در این بازارها بسیار کمتر و سهل الوصول­‌تر است.

بررسی گزارش مرکز پژوهش‌­های اتاق ایران

محتوای منتشر شده توسط اتاق بازرگانی در زمینه دیپلماسی اقتصادی، در جمع­ بندی خود محور قرار­دادن همسایگان توسط دولت را بدلیل کوچک بودن، فناوری پایین، حاشیه‌­ای بودن و قاعده‌­پذیر بودن اقتصاد همسایگان نسبت به اقتصاد جهانی، خطای راهبردی تلقی کرده ­‌است.

مهم­ترین انتقادات به گزارش اتاق بازرگانی در ادامه بیان می­‌شود:   

در زمینه حاشیه­‌ای بودن اقتصاد همسایگان ایران لازم به ذکر است که مجموع ارزش واردات این کشورها در یک سال حدود 1200 میلیارد دلار ذکر می‌­شود. این عدد در برابر صادرات غیرنفتی 40 میلیارد دلاری ایران قابل توجه و معنادار است. کسب تنها 4 درصد سهم از این بازار می­‌تواند صادرات غیرنفتی کشور را دو برابر کند. بازار کشورهای همسایه اگر چه بخش کوچکی از اقتصاد جهان است، اما بازاری جذاب و هدفی در دسترس برای اقتصاد ایران است.

این گزاره که ایران فقط روی 5 درصد از تجارت بین الملل متمرکز شده‌­است، صحیح نیست، دولت همزمان با پیگیری دیپلماسی اقتصادی با همسایگان، به‌دنبال پیگیری و اجرای توافق 25 ساله با چین بعنوان یکی از کانون‌­های قدرتمند و نوظهور زنجیره ارزش جهانی است. ارتباط دولت با کشورهای اروپایی نیز تابع قواعد تحریمی آمریکاست و به‌دلیل ناپایدار بودن چنین تعاملی پیگیری آن عاقلانه نیست. هرچند که دولت مذاکرات وین را در دستور کار خود قرار داده‌­است.

این حقیقت که اقتصادهای منطقه جنوب غرب آسیا عمدتا تامین کننده مواد خام و کامودیتی­ها است، اتفاقا یک مزیت به حساب می­‌آید. تجارت با اقتصادهای کوچک و متوسط و با سطح پایین فناوری نمی‌­تواند لزوما منفی و به ضرر اقتصاد ایران باشد بلکه از محاسن همسایگان به شمار می‌­رود.

این انگاره که اقتصادهای کوچک منطقه قاعده پذیرند و غول‌­های اقتصادی قاعده­‌گذار، بسیار کلی است و نمی­‌تواند در سیاست­گذاری تجاری راهگشا باشد. در این زمینه لازم به ذکر است که صادرات ایران به همسایگان دقیقا در  سال‌های 1397 و 1398 و در اوج فشار حداکثری آمریکا، نه تنها مختل نشده­‌است بلکه افزایش هم پیدا کرده‌­است. آمارها نشان دهنده این حقیقت هستند که تجارت ایران با همسایگان در دوره تحریم، شریان حیاتی اقتصاد کشور بوده­‌است و کمترین تاثیرپذیری را از قواعد تعیین شده از سوی غرب داشته‌­اند. در مقابل در همین مدت غول­‌های اقتصادی اروپایی و جنوب شرق آسیا واردات خود از ایران را به میزان چشمگیری کاهش دادند و قواعد تحریمی یکجانبه آمریکا را علی رغم میل باطنی خود پذیرفتند.

ایران تنها در میان شرکای تجاری اصلی همسایگان خود از جمله عراق، افغانستان، ترکمنستان و عمان قرار دارد و تعامل اقتصادی کشورمان با سایر کشورهای جهان مقدار قابل توجهی نیست. بنابراین اگر استدلال اتاق مبنی بر اهمیت این امر در نگرش همسایگان صحیح باشد، دیدگاه کشورهای غیرهمسایه نسبت به ایران به مراتب بدتر خواهد بود.

به نظر می­ رسد در تحلیل مرکز پژوهش­های اتاق ایران  با موضوع    آن چیزی که مورد غفلت قرار گرفته ­است، انفعال دولت ایران جهت تلاش برای کسب منفعت از اقتصاد منطقه بوده ­است. وضع موجود روابط اقتصادی با منطقه به دلیل همین انفعال، در آن حد که انتظار می­ رود نیست. کشورمان در هشت سال گذشته، اروپا و آمریکا را در مرکز دیپلماسی خود قرار داده ­بود و در چنین شرایطی طبیعی است که از منظر همسایگان، جایگاه ایران کم­رنگ به نظر آید.