مهر ماه ۸۹ و پس از سال‌ها انتظار برای اثری که قرار بود روایت زندگی منتقم واقعه کربلا را به تصویر بکشد، «مختارنامه» روی آنتن رفت. سریالی به کارگردانی داوود میرباقری که ساخت آن از سال ۸۲ تا ۸۸ زمان برده‌بود. شیوه پرداخت در مختارنامه و نگاه نویسنده به این شخصیت مذهبی ـ تاریخی در پخش نخست هم منتقد داشت و هم طرفدار، اما با این وجود سریال سروصدای زیادی به پا کرد و مخاطبان بسیاری را پای خود نشاند.
هر چند شوخی‌هایی هم با تکرار هر ساله این مجموعه در مناسبت‌هایی نظیر ایام محرم در فضای مجازی شکل گرفت، ولی همچنان روایت میرباقری از مختار مخاطب دارد و بسیاری این سریال یا فیلم‌های تلویزیونی که از دل آن تدوین شده‌است، را با علاقه از شبکه‌های مختلف دنبال می‌کنند و می‌بینند. نمونه این اتفاق را می‌توان در سینما و تلویزیون دنیا هم دید و برای مثال به اسامی فیلم‌هایی رسید که دهه‌هاست روی پرده سینما‌های هندوستان هستند. در اینجا نگاهی به چرایی جذابیت این اثر وطنی در قالب چند عنصر انداخته‌ایم و در این‌باره با مازیار معاونی و حسین سلطان‌محمدی به عنوان منتقد سینما و تلویزیون صحبت کرده‌ایم.
بازیگران مختارنامه
طیف وسیعی از بازیگران در این سریال به ایفای نقش پرداختند. از کهنه‌کاران تئاتر، سینما و تلویزیون بگیر تا هنرپیشگان جوان و حتی کسانی که تا مختارنامه تجربه بازیگری نداشتند. برخی از آنان در این سریال بهترین خود را رقم زدند و البته عملکرد تعدادی هم با انتقاد‌هایی مواجه شد. با این وجود یکی از مهم‌ترین عناصری که باعث جذابیت این سریال می‌شود و همچنان مخاطبان را به خود جلب می‌کند، بازیگران آن هستند. مازیار معاونی و حسین سلطان‌محمدی، منتقدان سینما و تلویزیون هم از جمله کسانی هستند که بازیگری در این سریال را خوب ارزیابی کردند و از نقاط قوت آن دانستند.
«مختارنامه»
مازیار معاونی: داوود میرباقری در انتخاب بازیگر دقت فراوان می‌کند و برای نقش مختار از یک سوپراستار سینمایی، فریبرز عرب‌نیا استفاده کرد. این بازیگر کاملا این قابلیت را داشت که کاریزمای سینمایی خود را به یک شخصیت تاریخی تزریق کند. شخصیت‌های دیگری هم مثل کیان با بازی رضا رویگری، بن‌کامل با نقش‌آفرینی عنایت شفیعی و شخصیتی که کریم اکبری‌مبارکه بازی کرده، مطرح هستند که کنار پرداختن به اصل تاریخ در فیلمنامه، خیلی به درونیات این شخصیت‌ها راه پیدا می‌کند و خیلی قشنگ آنها را تصویر می‌کند. به این ترتیب مخاطب توانست با شخصیت‌هایی که هزار و خرده‌ای سال قبل بودند همذات‌پنداری کند.
حسین سلطان محمدی: بازی‌های جذاب و شایسته‌ای در سریال می‌بینیم که همه به حضور قدرتمند سازنده بازمی‌گردد. میرباقری باتجربه است و از او پیشتر سریال امام علی (ع) را داشتیم و حالا از او منتظر سلمان هستیم.
دیالوگ‌های شنیدنی
رضا رویگری، بازیگر این سریال در گفت‌وگویی درباره اشتیاقش برای حفظ کردن دیالوگ‌های این سریال و قدرت آنها در جذب مخاطب گفته بود: «فکر می‌کنید چرا مختارنامه هنوز هم بعد از چند سال جذاب است و همه شبکه‌ها در مناسبت‌های مذهبی آن را پخش می‌کنند، چون یکی از ویژگی‌های این سریال متن آن است. میرباقری خودش متن این کار را بازنویسی کرده بود و من واقعا از زیبایی‌های آن لذت بردم. یادم می‌آید زمانی که سریال پخش می‌شد مخاطبان از شنیدن دیالوگ‌های جذاب این سریال به وجد می‌آمدند. شاید جالب باشد بگویم یکی از دلایلی که من کار‌های میرباقری را می‌پسندم متن‌ها و دیالوگ‌های جذاب آنهاست. شاید همین ویژگی دیالوگ‌های او باشد که این مختارنامه را از سایر کار‌های تاریخی متمایز کرد. من معتقدم قصه در هر کاری جایگاه خودش را دارد، اما این دیالوگ‌هاست که کار را متفاوت و برجسته می‌کند و میرباقری این کار را به‌خوبی بلد است و در مختارنامه این کار را به خوبی انجام داد.» مثل این بازیگر، منتقدان هم دیالوگ‌ها و مونولوگ‌های مختارنامه از جذابیت‌های آن می‌دانند و می‌گویند همین که بخشی از این دیالوگ‌ها هنوز در خاطر مخاطبان مانده‌است و در فضای مجازی منتشر می‌شود، نشان از موفقیت آن دارد.
معاونی: همان‌طور که مرحوم علی حاتمی فقید را به عنوان استاد دیالوگ‌پردازی در حوزه تاریخ معاصر یا نزدیک به معاصر سینمای ایران می‌شناسیم؛ داوود میرباقری در زمینه تاریخ صدر اسلام خیلی تبحر دارد. دیالوگ‌نویسی‌های خوب او هم به‌خاطر سبقه تئاتری او و هم مطالعاتی است که در تاریخ اسلام داشته. اگر کار‌های این کارگردان و فیلمنامه‌نویس را مرور کنیم، می‌بینیم که یکی از وجوه برجسته کارهایش دیالوگ است و این عنصر خیلی برای او اهمیت دارد. دیالوگ‌هایی هم که می‌نویسد در عین آهنگین بودن و برخورداری از واژه‌های زیبا، تصنعی به نظر نمی‌رسند و کاملا به قالب و جان شخصیت می‌نشینند.
جذابیت‌های دراماتیک
یکی دیگر از مواردی که منتقدان از عوامل جذابیت این سریال می‌شمارند، ظرفیت قصه آن برای خلق جذابیت‌های دراماتیک است که با حضور یک قصه‌پرداز خوب توانسته‌است تاریخ را با عناصر جذاب دیگر پیوند بزند و سریالی دیدنی بسازد.
معاونی: ممکن است سریال امام علی (ع) دیگر سریال میرباقری، با تمام جذابیت‌ها و نقاط قوتش در مسیر دراماتیزاسیون استاندارد که از یک مجموعه تلویزیونی توقع داریم قرار نگیرد و این طبیعتا به خاطر ماهیت ذاتی آن داستان است. برای مثال شخصیت معصوم در این سریال وجود دارد و از این‌رو ممانعت‌های شرعی موجب می‌شد نتوان امامان معصوم را تصویر کرد. درواقع نمی‌شد در آن قصه دست برد. اساسا وقتی به شخصیت معصوم نزدیک می‌شوی عوامل بازدارنده بسیاری در مقابل شما وجود دارد که ممکن است به کار آسیب بزند. هر چند آقای فخیم‌زاده در سریال ولایت عشق کار‌هایی را برای دراماتیزه کردن قصه انجام داد و تا حد زیادی موفق بود؛ آقای میرباقری ترجیح دادند در سریال امام علی (ع) اصل تاریخ را روایت کنند، اما در کار‌های بعدی‌شان مثل سریال‌های معصومیت از دست رفته و مختارنامه با توجه به این‌که شخصیت معصوم تصویر نمی‌شد یا در فلاش‌بک‌هایی واقعه عاشورا و شهادت امام حسین (ع) و یاران نمایش داده تصویر می‌شد، دست آقای میرباقری برای این‌که در عین وفاداری به تاریخ، قابلیت‌های نمایشی جذاب را به کار اضافه کند خیلی باز بود. این مورد هم به دیدنی‌تر شدن کار کمک کرده‌است.
شخصیت‌های جذاب
حضور شخصیت‌های متنوع از مثبت تا منفی و خاکستری و همچنین دگرگونی و تردید‌های آنها برای بیننده‌های سریال دوست‌داشتنی و آشناست و از عناصری است که می‌تواند آنها را با قصه و شخصیت‌ها همراه کند.
سلطان‌محمدی: این سریال مخاطبان را با هر نوع دانشی، درگیر و کنجکاو می‌کند. همه مدل شخصیت در مختارنامه هست. مثلا به خاطر وجود شخصیت کیان در سریال می‌توانیم به صورت ملی هم با آن برخورد کنیم. در کنار شخصیت‌ها، با احساس‌های آشنایی هم در سریال مواجه می‌شویم. مانند افسوسی که برای تردید ابراهیم بن مالک اشتر نسبت به مختار و عدم همراهی و دیر رسیدن این شخصیت به مختار وجود دارد.
جمع خوب طراحان
طراحی صحنه، لباس، دکور و گریم این سریال با هنرمندی حرفه‌ای‌های این حوزه‌ها از جمله محمود اردلان، محسن شاه‌ابراهیمی، مسعود ولدبیگی، عبدا... اسکندری و... که با تولیدی عظیم و طی چند سال تهیه شد از مواردی هستند که به مذاق بسیاری خوش آمده‌اند. در واقع اگر انتقاد‌هایی هم به آن مطرح می‌شود، اما خیلی‌ها بر این باورند که «مختارنامه» از حیث طراحی و اجرای این موارد توانست نوآوری‌هایی داشته باشد و راه‌های تازه‌ای را باز کند. در این مورد رویگری، بازیگر نقش کیان از شخصیت‌های محبوب سریال هم در مصاحبه‌ای بیان کرده بود: «مختارنامه ویژگی‌های زیادی داشت تا به یک سریال خوب و ماندگار تبدیل شود، یکی از امتیاز‌های بصری که داشت، دکور بی‌نظیرش بود که توسط محسن شاه‌ابراهیمی طراحی شده بود.
یادم می‌آید روز‌هایی که سر تصویربرداری می‌رفتم از دیدن دکور عظیمی که برای این سریال ساخته شده بود لذت می‌بردم. زمانی که این سریال پخش شد خیلی‌ها گفتند این اثر میرباقری متمایز با سایر کارهایش است، من نیز با آنها هم‌عقیده بودم و مختارنامه را یکی از بهترین ساخته‌های میرباقری می‌دانم. به قول یکی از دوستان که در سریال «امام علی» هم بازی کرده بود، آن سریال به خاطر داستان زیبای زندگی امام علی مورد توجه قرار گرفت، اما به لحاظ تکنیکی مختارنامه کاری به‌مراتب قوی‌تر است.»
معاونی: طراحی، لباس و گریم سریال خیلی خوب و مقبول بودند. همچنین طراحی دکور خیلی خوب بود. البته این خوب بودن به اندازه بضاعتی است که ما در این زمینه‌ها در کشورمان داریم،، اما می‌شود گفت استاندارد‌های تلویزیونی در آن رعایت شده بود. به هر حال آقای میرباقری چند سال با تمرکز فراوان با این سریال زندگی کردند و جز این نتیجه، انتظار نمی‌رود.
کیان مختار
پیوند احساسی مردم با قصه
بسیاری از مردم با خشمی که از مسببان واقعه عاشورا دارند، با سریال میرباقری مواجه می‌شوند و از این جهت مرهمی برای زخم خود پیدا می‌کنند و این یکی از دلایلی است که منتقدان برای جذابیت این سریال عنوان می‌کنند.
سلطان‌محمدی: مخاطبی که به طور طبیعی سال‌ها در موضوع عاشورا با غم و اندوه همراه بوده‌است، وقتی با انتقام‌گیری از شمر و... مواجه می‌شود، به آن غم انباشته و انتظارش برای جبران پاسخ داده می‌شود. در واقع سریال به نیاز عاطفی مخاطب جواب می‌دهد. اگر عملکرد مختار را کنار بگذاریم و فقط از جنبه عاطفی به قضیه نگاه کنیم، می‌بینیم بیننده احساسی ارتباط خوبی با سریال برقرار می‌کند تا حدی که شاید شنیده باشید در مسیر پیاده‌روی کربلا برخی تصاویر بازیگر اصلی این سریال نصب شده بود. خود عراقی‌ها هم به خاطر وجود عتبات عالیات در این کشور زمان صدام و در دوره‌های مختلف خیلی آزار دیدند و با هجمه مواجه شدند. این سریال برای این‌گونه مخاطبان نوعی رضایت درونی و آرامش ایجاد می‌کند، به‌خصوص مخاطبان و شیعیانی که با ظلم‌های معاصر مواجه هستند.
صحنه‌های نبرد
مختار، جنگجویی شجاع تصویر می‌شود که فرصت حضور در عاشورا و همراهی امام حسین (ع) را از دست می‌دهد، اما در سال‌های حیاتش در نبرد‌های بسیاری چه تن به تن و چه با لشکریان شرکت می‌کند. به تصویر کشیدن این جنگ‌ها با توجه به موقعیت زمانی قصه و همچنین حضور بازیگران و هنروران در فضا‌های خاص دکور و لباس سخت به نظر می‌رسد که البته میرباقری و گروهش توانسته‌اند تا حد زیادی از پس آن بربیایند و از پس آن هیجان را به مخاطبان منتقل کنند.
معاونی: در هر کار تاریخی که جنگ نشان داده می‌شود، باید دید نبرد‌های شهری و خارجی چگونه به تصویر درمی‌آید و چطور طراحی می‌شود. در مختارنامه جنگ‌ها خیلی خوب از آب درآمده و فضای هیجانی به کار داده‌است. این تصاویر را در نبرد مختار با امویان، زبیریان و... می‌بینیم. این مورد هم به گرمای سریال کمک کرد و در مجموع مختارنامه یک کار ارزشمند شد که البته با پخش هرساله‌اش موافق نیستم. هر کار خوب، شأنی دارد که پخش مکرر آن از شبکه‌های استانی و سراسری باعث پایمال شدن آن می‌شود.
یک شخصیت کاریزماتیک
نوع شخصیت‌پردازی، نقش اصلی سریال یعنی مختار از مهم‌ترین مواردی است که مختارنامه را دیدنی می‌کند. جذبه و کاریزما و دلاوری او در عین داشتن اشتباه‌هایی در تصمیم‌گیری‌های مهم، شخصیت مختار را ملموس می‌کند. در کنار این مساله او همان منتقمی است که بسیاری از شیعیان در پی‌اش بودند.
سلطان‌محمدی: اولین جذابیت این سریال، شخصیت مختار است. ما سال‌ها در عزاداری، تعزیه، سخنرانی، روضه و... به هیچ عنوان از شخصیت مختار نمی‌شنیدیم. همیشه مباحث فقدان و سوگ مطرح بوده‌است و می‌شنیدیم خاندان اهل بیت دچار آسیب شدند یا به شهادت رسیدند. این پتانسیل برای شیعیان ایجاد شده بود که بالاخره یک روز انتقام می‌گیریم. به شخصیت مختار در تاریخ کمتر توجه شده‌است و وقتی آن را وارد تصویر می‌کنیم، چهره‌ای می‌شود که با بسیاری از وقایع معاصر ما همخوانی دارد. بحث مقاومت، آزار‌های کشور‌های غربی و شرقی و اسلام‌هراسی که در برخی کشور‌های غربی است، با برخی موضوع‌های این سریال همخوانی دارد. البته کاری به درست و غلط عملکرد این شخصیت و مورد تایید بودن یا نبودن آن توسط ائمه نداریم.
کارگردانی باتجربه
حضور داوود میرباقری در نگارش و کارگردانی این سریال، به عنوان کسی که در ساخت سریال‌های مذهبی و تاریخی یدطولایی دارد، مختارنامه را از ابتدای ساخت تا زمان پخش و تاکنون در کانون توجه قرار می‌دهد. میرباقری قبلا و در آغاز دهه چهارم زندگی‌اش در اوایل دهه ۷۰ سریال امام علی (ع) را کارگردانی کرده بود که همان موقع با استقبال بسیار زیادی از سوی مخاطبان روبرو شد. همین سابقه درخشان باعث شد تا مدیران سیما به او اعتماد کرده و ساخت مختارنامه را به او بسپارند.
حاصل تلفیق این اعتماد و تجربه خود ش را خیلی زود نشان داد و مختارنامه حتی از امام علی (ع) هم بیشتر دیده شد.
سلطان‌محمدی: کارگردانی خوب میرباقری غیرقابل انکار است و هدایت او به عنوان یک نیروی زبده در زمینه کار‌های تاریخی - مذهبی در کار مشهود است. در واقع زاویه‌ای که او از آن به موضوع نگاه می‌کند، جذاب وتاثیرگذار است وگرنه می‌توان روی محتوا و رفتار حرف زد و انتقاد داشت. می‌شود گفت چرا مختار خود را به امام حسین (ع) و عاشورا نرساند؟ چرا با این‌که اجازه جنگ ندادند او به مسیرش ادامه داد؟ و...
معاونی: آدم قوی مثل داوود میرباقری پشت سریال مختارنامه ایستاده‌است. او به دلیل اشرافی که به تاریخ، به‌ویژه تاریخ اسلام دارد، دقت می‌کند چه مقاطعی قابلیت دراماتیک و نمایشی بیشتری دارند و آنها را انتخاب می‌کند.
مخاطبان چه می‌گویند؟
پس از پایان پخش نخست این سریال، مخاطبان در تماس با واحد ارتباطات مردمی صداوسیما (۱۶۲) و روابط عمومی شبکه‌های یک و قرآن و معارف سیما نظرات خود را مطرح کردند. در بخشی از این نظر‌ها آمده: پرداختن به تحولات پیش و پس از شهادت امام حسین (ع)، نمایش جلوه‌هایی از رخداد‌های جانسوز عاشورا، بررسی روند تاریخی قیام مختار، آگاهی‌بخشی درخصوص نقش بی‌بدیل ایرانیان در یاری رساندن به قیام مختار و انتخاب مناسب بازیگران و شخصیت‌پردازی خوب آنها، بیشترین دلیل نگاه کردن و تشکر از پخش این سریال بوده‌است.
سال ۹۰ سریال مختارنامه با زبان عربی از شبکه آی‌فیلم روی چند ماهواره پخش شد. روزنامه بحرینی الوسط یکی از رسانه‌هایی بود که درباره این سریال گزارشی تحلیلی نوشت که در بخشی از آن آمده‌است: از طریق این سریال می‌شود نگاه طبقه فرهنگی و هنرمند ایرانی به اعراب را تشخیص داد و در کنار آن متوجه رنگ و بوی میراث فارسی و اشارات عرفانی حاضر در سناریوی مختارنامه شد.
طبق نظرسنجی مرکز تحقیقات صداوسیما از کودکان پنج تا ۱۰ ساله تهرانی درباره برنامه‌های صداوسیما در فصل زمستان سال ۹۰، ۷۸ درصد کودکان، بیننده برنامه‌های بزرگسالان تلویزیون بوده‌اند و بهترین این برنامه‌ها از دید آنان، سریال مختارنامه
(۳۰ درصد) بوده‌است.
طبق نظرسنجی موسسه کائنات در تعدادی از شهر‌های جمهوری آذربایجان در سال۹۱، پخش دوبله آذری مختارنامه از طریق سیمای آذری شبکه سحر حدود ۴۲ درصد بینندگان تلویزیون در این کشور را پای شبکه سحر نشانده‌است و کمترین میزان در توزیع منطقه‌ای بینندگان سریال مختارنامه در جمهوری آذربایجان با حدود ۳۰ درصد، و بیشترین میزان آن نزدیک به ۶۰ درصد مخاطبان شبکه‌جهانی سحر در این کشور را شامل شده‌است.
باشگاه خبرنگاران جوان
