طی سال های گذشته ساخت سریال هایی با مضامین اخلاقی و عاشورایی ویژه ماه محرم مانند ماه مبارک رمضان در دستور کار تلویزیون قرار گرفته است و اتفاقا تماشاچیان پرو پاقرصی هم دارد. مجموعه‌هایی همچون «شب دهم»، «معصومیت از دست رفته»، «روزهای اعتراض»، «بانو»، «آخرین دعوت»، «سفر سبز»، «دو طفل مسلم»، «پریدخت»، «خون بها» و ... از جمله این سریالهاست که صداوسیما در ماه محرم پخش کرده است. حالا امسال علاوه بر سریال های جدید، بازپخش «شب دهم» در جدول پخش شبکه آی فیلم قرار گرفته است و همین بهانه اش شد تا بعد از حدود 20 سال یک بار دیگر ساخت این سریال را مرور کنیم.
**حسن فتحی و ساخت سریالی که مشابه نداشت
«شب دهم» به کارگردانی «حسن فتحی» و تهیه کنندگی «حسن بشکوفه» در سال 1380 ساخته شد. آن زمان فتحی تجربه ساخت 8 سریال دیگر (همسایه ها، عاطفه، معمای یک قتل، سوءتفاهم، هوای تازه، پهلوانان نمی میرند، فردا دیر است و روشن تر از خاموشی) را از سر گذرانده بود و حالا در 42 سالگی تصمیم داشت سریال جدیدی را تجربه کند که تا به حال شبیه آن در تلویزیون ساخته نشده بود. در حقیقت او دست روی قصه ای گذاشته بود که به نظر می آمد بر لبه تیغ خطوط قرمز صداوسیما حرکت می کند.
**قصه عشق نافرجام حیدر به شاهزاده قجری
قصه این سریال در اواخر حکومت رضاخان در تهران رخ می‌دهد. فردی به نام حیدر خوش‌مرام که از لات‌های تهران قدیم است، خواهان ازدواج با دختری از تبار قاجار می‌شود و آن دختر شرط ازدواج با حیدر را اجرای تعزیه در 10 شب ماه محرم قید می‌کند، اتفاق‌هایی که در جریان تعزیه برای حیدر رخ می‌دهد شخصیت او را دگرگون می‌کند و انسانی پاک و با ایمان می‌شود.
چون در زمان حکومت رضا خان تعزیه قدغن بوده حیدر مجبور به اجرای تعزیه دور از چشم آژان‌ها می‌شود در این بین دوست حیدر به نام یاور به کمک او می‌آید و با کمک هم موفق به اجرای تعزیه در نه شب اول می‌شوند؛ ولی در شب دهم اتفاقی در شرف وقوع است: پای یک سرگرد سنگدل تأمینات (اداره آگاهی قدیم) به ماجرا باز می‌شود که قصد دارد حیدر را به قتل رسانده و به مراد دلش که ازدواج با آن شاهزاده قجری است برسد او برای این کار حاضر است هر مانعی را از سر راه خود بردارد و به همین خاطر یاور را تهدید می‌کند که اگر به همکاری با حیدر ادامه دهی به زندان می‌روی و باید ازدواج با دختر مورد علاقه ات را فراموش کنی اما اگر در حین اجرای تعزیه حیدر را طوری به قتل برسانی کاری می‌کنم تا تو به زندان نروی و او را وادار به کشتن حیدر می‌کند.
یاور در این امر دو دل است و سرانجام شب دهم فرا می‌رسد و سرگرد که در میان تماشاچی‌های تعزیه است وقتی می‌بیند یاور تمایلی به کشتن حیدر ندارد به طرف او شلیک کرده و او را به قتل می‌رساند در همین حین مأموران نظمیه که از موضوع اطلاع پیدا کرده‌اند به محل تعزیه هجوم آورده و با مردم عزادار درگیر می‌شوند سرگرد برای این که کارش را تمام کند با حیدر درگیر شده و قصد شلیک به او را دارد که حیدر با شمشیر ضربه مهلکی به او وارد کرده و او را از پا درمی‌آورد اما در همین حین یکی از مأمورین نظمیه به طرف حیدر شلیک می‌کند...
او با لباس تعزیه جان می‌سپارد و این گونه می‌شود که عاشق به معشوقش نمی‌رسد و حیدر دست در دست رفیقش یاور، جان به جان آفرین تسلیم می کنند.
**قصه لاتی که طیب می شود
نقش اول این سریال را حسین یاری بازی می کند. او که بازیگری به اصطلاح چشم رنگی است، می پذیرد در این نقش از لنز تیره استفاده کند، موهای فرفری بگذارد و در شمایل یک لات چهره ای جدید از خود رو کند. البته او که در سال 74 توانسته بود سیمرغ بلورین بهترین بازیگر نقش مکمل مرد را برای بازی در فیلم «آخرین مرحله»از چهاردهمین جشنواره فیلم فجر دریافت کند، با ایفای نقش حیدر خوش مرام بر قله شهرت و محبوبیت رسید.
ناگفته نماند که قصه هم جوری روایت شده بود که با همه قصه های زمان خودش فرق داشت، اینکه عاشقی به معشوق خود نرسد، روایتی بود که دل ها را خون می کرد و پایانی اندوهناک را رقم می زد.
**راز دلدادگی فخرالزمان به حیدر خوش مرام
از آن سو نمی توان حضور سایر بازیگران را هم نادیده گرفت و از بازی از ثریا قاسمی، پوریز فلاحی پور، رویا تیموریان، اکرم محمدی، محمود پاک نیت، پرویر پورحسینی و علی الخصوص کتایون ریاحی چشم پوشی کرد. کتایون ریاحی در سریال های مختلفی حضور داشته و بازی های درخشانی را به تصویر کشیده است که از «پس از باران» تا «یوسف پیامبر» را شامل می شوند. اما کتایون ریاحی در «شب دهم» قصه دلدادگی فخر الزمانی را جوری خلق کرد و به تصویر کشید که هنوز پس از 20 سالل خیلی ها منتظرند تا شاهد دیالوگ های تکرار نشدنی این سریال باشند که توسط همین بازیگران برای همیشه ماندگار شد.
**فیلمی که تبدیل به سریال شد
جالب است که حسن فتحی در ابتدا نمی‌خواسته «شب دهم» را برای تلویزیون بسازد و قصدش این بوده که آن را در قالب یک فیلم سینمایی کارگردانی کند آن هم برای حوزه هنری.
اما وقتی که فیلمنامه را می نویسد، به این نکته می رسد که کار از حد یک اثر سینمایی فراتر رفته و بهتر است که در قالب یک سریال تلویزیونی ساخته شود.
«شب دهم» همچنین از جمله اولین سریال هایی به شمار می رود که در قالب هر شبی از تلویزیون پخش شد و در تاریخ تلویزیون جزو سریال های پربیننده و پرمخاطب تلویزیون به حساب می آید.
البته در آن مقطه گفته می شد که سریال با بودجه بالایی ساخته شده که فتحی در مصاحبه هایی اعلام کرد که آن زمان ما شب دهم را با بودجه بسیار کمی ساختیم(به گفته تهیه‌کننده دقیقه‌ای ۴۱۰ یا ۴۱۲ تومان). من تا زمانی که فیلمنامه را نوشتم، نه قراردادی داشتم و نه یک‌ریال پول گرفتم چون انگیزه درونی بسیار بالایی برای نگارش آن داشتم.
همان زمان به آقای بشکوفه (تهیه‌کننده سریال) نیز گفتم که به خاطر عشق به امام‌حسین(ع) این فیلمنامه را نوشتم و به‌خاطر همین عشق هم جلو می‌رویم. هرجا هم با کم و کسری مواجه شدیم، آن را با همکاری و قناعت حل می‌کنیم. آن زمان با سرمای شدید هوا در شب‌های قزوین دست به گریبان بودیم و سکانس‌های تعزیه را با سختی گرفتیم و امکاناتمان هم بسیار اندک بود. با این‌حال تمام فکرمان عشق به امام حسین(ع) و انجام کاری خوب برای عاشورا بود.
**سریالی که ساخت آن به یک مو بند بود
شاید اگر امروز کسی بخواهد سریالی با شکل و شمایل شب دهم بسازد و یا قصه ای عاشقانه را به تصویر بکشد، دست بازتری نسبت به گذشته داشته باشد. آن هم زمانی که بعد از انقلاب اسلامی بسیاری از ژانرها و قصه ها برای اولین بار تجربه می شدند و همین موضوعی بود تا مدیران تلویزیون را محتاط تر و دست بسته تر کند.
سریال شب دهم هم از این قضیه مستثنی نبوده است و در سالی که ماه محرم با نوروز تلاقی می یابد، مدیران تلویزیون به این فکر می افتند که اثری تدارک ببینند که با این حال و هوا در هم آمیخته باشد. البته تصویب فیلمنامه این سریال آن قدرها هم کار راحتی نبوده است و حسن فتحی در این باره نیز گفته است: یادم نمی‌رود که در سال80 که فیلمنامه را ارائه دادم برخی از دوستان در شورای نظارت موضع‌گیری وحشتناکی داشتند و معتقد بودند مضمون این سریال بد و مفسده‌برانگیز است.
حتی خبر داشتم که آن جلسه به تشنج کشیده شده بود و عده‌ای مخالف و عده‌ای موافق بودند و کار به جایی رسید که آن زمان مدیر وقت شبکه آقای جعفری جلوه 2تن از اعضای شورا (مهدی فرجی و حمید جمدر) را به‌عنوان حکم قرار داد تا با خواندن فیلمنامه، نظر نهایی را درباره ساخت یا عدم ساخت آن ارائه دهند.از سر لطف پروردگار و خوش اقبالی من این دونفر به این نتیجه رسیدند که فیلمنامه شب دهم فیلمنامه خوبی است.
حتی خاطرم هست که در طول پخش این سریال، مدیریت وقت صداوسیما و مدیریت وقت شبکه یک نگران بودند که مبادا پخش شب دهم با واکنش منفی اقشار مذهبی جامعه روبه‌رو شود. اما در نهایت چه اتفاقی افتاد؟ همه حمایت کردند. مردم و رسانه‌های مختلف با دیدگاه‌های مختلف حتی از حوزه علمیه قم نیز از این سریال حمایت کردند. اما من یادم نمی‌رود که تصویب و عدم‌تصویب ساخت این سریال به یک مو بند بود. اکثریت گروه‌ها و اقشار جامعه این سریال را مورد استقبال فوق‌العاده قرار دادند تا حدی که خود من به‌شخصه از دامنه استقبال مردم غافلگیر شده بودم.
**فهیم: «شب دهم»هنوز بهترین نمایش مناسبتی تلویزیون است
در آستانه 20 سالگی «شب دهم»، البته محمدتقی فهیم منتقد برجسته سینما و تلویزیون هنوز هم آن را بهترین نمایش مناسبتی تلویزیون می داند و در این باره می گوید: واقعیت امر سریال مختار جزو کارهای مهم تلویزیون است و من هم آن را به همین اهمیت ارزنده می دانم و در زمان پخش اول، هیچ قسمتی را از دست ندادم، اما از شما چه پنهان، همان یکبار بود که دیدم و دیگر هیچ سالی در تکرارهایش رغبتی برای دیدن در من ایجاد نکرده است ، اما سریال شب دهم را هیچ سالی از دست نداده ام.
وی ادامه می دهد: چند سال قبل، مجموعه سریال را هدیه گرفتم و دارم. در طول سال بارها چشمم به آن می افتد ولی میلی به دیدنش ندارم لذا هنوز بازش نکرده ام، ولی به محض نزدیک شدن به این ایام هوای دیدن شب دهم می کنم، این چه رازی ست؟ چون که یکی از سنجیده ترین سریال های مناسبتی تلویزیون محسوب می شود. شب دهم از هر نظر تا کنون بهترین سریال مناسبتی ایام محرم است که در تبیین و پرداخت متن ضمن دوری از شور و شلوغی گل درشت و به قولی شعاری، ظریف ترین شکل، پروسه ایثار و شهادت را ترسیم می کند، ویژه تر اینکه در این سریال بیش از قله ایثار که همان شهادت است، در دامنه این قله حرکت می کند.تحتانی ترین لایه های اجتماعی در ته جامعه دست و پا می زنند و حیدر (در مقام یک لات) از سطح این میدان به عشقی اسیر می شود تا به تدریج به سمت قله کشیده شود ، حیدری که در پایان صعودش ، بیننده را هم با خودش بالا می کشد.
او همچنین با بیان اینکه در زمینه ساختمان و فرم کار هم، حسن فتحی به خوبی در چارچوب ژانر، به همه اجزای دراماتیک نمایش مسلط و چنان دقیق و سنجیده این گونه نمایش در نمایش را جان می بخشد که بیننده به عینه، صحنه ایثار و شهادت را لمس و در لحظات بسیاری با حیدر می گرید و پیش می رود، تاکید می کند: این قدرت جذب، ناشی از پرداخت درست شخصیت دارای بعد حیدر است که صد البته درک خوب حسین یاری از فضای عاشورایی و حتی تاریخی، از شخصیت دنی حیدر (در ابتدا) تا ارتقایش به راس، شمایلی پذیرفتنی خلق می کند. شب دهم سریالی پر بازیگر است که هرکدام تحت هدایت فتحی صحنه گردانی می کنند. مثلا پرویز فلاحی پور هنوز هم تکرار نشدنی است و یادمان نرود موسیقی بسیار حسی حماسی فردین خلعتبری و صدای مناسب و دلنشین علیرضا قربانی را که دل آدم را می برند به صحرای کربلا.
فارس
