زهرا نژاد بهرام عضو شورای اسلامی شهر تهران در گزارشی از نوسازی بافت فرسوده شهر تهران طی سه سال گذشته در دویست و بیست و هشتمین جلسه رسمی شورای اسلامی شهر تهران در صحن علنی شورای شهر تهران گفت: شهرها را باید به مثابه ارگانیزم‌های زنده‌ای دانست که از ترکیب اجزا، قطعات، شریان‌ها و عناصر کارکردی تشکیل شده‌اند. در یک مقایسه پدیدار شناسانه می‌توان شکل ساختاری شهر را با فرآیند شکل‌گیری، تولد، رشد و تکامل فیزیولوژیکی انسان از دوران جنینی تا مرگ مقایسه کرد. در این میان بافت فرسوده یک نوع بیماری شهری قلمداد می‌شود که در شرایط زمانی و مکانی مختلف و به دلایل متفاوت به‌وجود می‌آید. بسط و گسترش این بیماری در مرحله اول به عدم پیشگیری وقوع آن و در مرحله بعد به نقص در تشخیص عوامل به‌وجود آورنده، انتخاب اشتباه روش درمان و در نهایت عدم اجرای کامل فرآیند درمان مربوط می‌شود.
وی ادامه داد: حدود ۲۱ درصد از پارسل های شهر تهران (۲۱۰ هزار پارسل) با جمعیت ساکن ۱.۵ میلیون نفر، در زمره بافت‌های فرسوده ی مشمول سه شرط ریزدانگی، ناپایداری سازهای و نفوذناپذیری قرار می‌گیرد. با وجود سهم ۵.۳ درصدی بافت فرسوده از کل مساحت تهران، ۱۵ درصد جمعیت پایتخت را در خود جای داده است. یعنی تقریباً تراکم این محدوده‌ها سه برابر سایر مناطق است. نکته حائز اهمیت، تمرکز این بافت‌ها در محدوده‌های مشخص است به گونه‌ای که بیش از ۵۰ درصد پارسل های فرسوده شهر تهران صرفاً در مناطق ۱۰، ۱۲، ۱۵ و ۱۷ قرار گرفته‌اند. این در حالی است که آمارها نشان می‌دهد پارسل های دارای ناپایداری سازهای سهم سه برابری نسبت به بافت فرسوده دارند و قریب به ۴۵ درصد از پارسل های شهر تهران با جمعیت ساکن ۳ میلیون نفر در این محدوده سکونت دارند.
به گفته وی در برنامه‌های پنج ساله چهارم و پنجم توسعه کشور، نوسازی سالانه ۱۰ درصدی بافت‌های فرسوده کشور الزامی شده است، اما روند نوسازی در پایتخت در بالاترین میزان خود طی سالهای گذشته از ۵ درصد فراتر نرفت.
وی ادامه داد: بیشترین نرخ نوسازی‌ها در سالهای ۹۰، ۹۱ و ۹۲ بوده است. در این سال‌ها با توجه به مشوق‌های تراکمی گسترده برای بافت فرسوده، بسیاری از مالکین املاک واقع در این بافت‌ها برای نوسازی هجوم آوردند. از طرفی طرح تفصیلی جدید هنوز ضوابط و تکالیفش احصا نشده بود و شهرداری وقت با ضوابط سهل گیرانه کسر پارکینگ‌ها و اضافه طبقات را به راحتی می‌پذیرفت. در پی نوسازی تراکمی صرفاً در سالهای ۱۳۸۰ تا ۱۳۹۵، ۴۸ هزار واحد کسر پارکینگ فقط در بافت فرسوده شهر تهران ایجاد شده که امروز شهر تهران با تبعات و پیامدهای آن مواجه است و در حال حاضر کلانشهر تهران با اشکالات و تبعات این رویکرد در قبال نوسازی، دست و پنجه نرم می‌کند.
نژاد بهرام در ادامه تبعان رویکرد جدید در نوسازی را تمرکز صرف بر نوسازی کالبدی، عدم توجه به تأمین سرانه‌های خدماتی ازجمله فضای سبز، تفریحی، ورزشی، درمانی، آموزشی (از آنجا که در نظام برنامه ریزی شهری ایران سرانه خدماتی بر اساس نسبت جمعیت بر هکتار محاسبه می‌شود و همزمان با افزایش مشوق‌های تراکمی، جمعیت این بافت‌ها به طرز چشم گیری افزایش یافته و نسبت به تأمین خدمات جدید اقدام جدی صورت نگرفت، این سرانه‌ها در یک فرایند مستمر، به طور مشهودی رو به نزول در حرکت بود)، تراکم بیش از حد جمعیت در بافت‌ها و تشدید کمبودهای خدماتی، تبدیل شدن حاشیه معابر به انبار پارک خودروها ناشی از پذیرش کسر پارکینگ به صورت گسترده، کاهش حس تعلق به زندگی در محلات دارای بافت فرسوده بر اساس مطالعات انجام شده برشمرد و بیان کرد: شورای پنجم شهر تهران از زمان آغاز به کار با رویکرد بازآفرینی پایدار به بافت‌های فرسوده نگریست و با تأمین کمبودهای خدماتی و اجرای پروژه‌های بهسازی محیطی در دل بافت فرسوده و با هدف ارتقای ارزش سکونت، کوشید تا زمینه ترغیب ساکنین به نوسازی و بهسازی محیطی را فراهم آورد.
این عضو شورای شهر تهران ایجاد فضای سبز در بافت فرسوده، احداث پارکینگ‌های محله‌ای در بافت‌های فرسوده، پروژه‌های بهسازی محیطی محله‌ای، گسترش فعالیت دفاتر توسعه محله‌ای به ۱۹۶ محله شهر تهران وپیش بینی برنامه‌های بازآفرینی شهری در مقیاس فرا منطقه‌ای همانند بازآفرینی محور نیلوفری به طول ۹ کیلومتر را از اقدامات شورای پنجم که در دستور کار شهرداری تهران قرار داد برشمرد و گفت: از آغاز فعالیت شورای پنجم، روند نوسازی بافت فرسوده مجدداً به تدریج روند افزایشی به خود گرفت. فراموش نکنیم که با گذشت زمان انتظار می‌رود به تدریج نرخ نوسازی کمتر شود. زیرا بناهای نوسازی نشده عمدتاً دچار مشکلات پیچیده مالکیتی، حقوقی بوده و یا فرضاً به صورت تک پلاکی ریزدانه در دل بافت قرار گرفته‌اند و امکان نوسازی نداشته و یا در این مسیر با محدودیت‌های جدی مواجه اند. با این وجود رویکرد شورا این نتیجه را در پی داشت.
نژاد بهرام ادامه داد: شورای پنجم و شهرداری تهران به منظور جلوگیری از تشدید تراکم در بافت فرسوده، مصوبه شورای عالی شهرسازی و معماری را که در اسفند سال ۹۵ به تصویب رسیده بود و در قالب آن طبقات مازاد تشویقی بافت‌های ناپایدار و فرسوده حذف شده بود، با رویکرد ارتقا ارزش سکونت در بافت، اجرایی نمود، اما از آنجا که همزمان سیاست‌های ارائه خدمات و بهسازی محیطی را پی گرفت، از کند شدن روند نوسازی جلوگیری کرد. همچنین در راستای تقویت اعمال تسهیلات تشویقی برای تمامی پارسل های دارای شاخص‌های سه گانه ریزدانگی، ناپایداری و نفوذ ناپذیری، موضوع تدقیق محدوده بافت‌های فرسوده در این دوره در دستور کار خود قرار گرفت. همانگونه که مستحضرید شورای عالی شهرسازی و معماری در سال ۱۳۸۶، ۳۲۶۸ هکتار را به عنوان بافت فرسوده در تهران، مصوب نمود. این در حالی است که به علت ضعف اطلاعات و مدل سازی تشخیص، بسیاری از بلوک‌هایی که واجد شرایط قرارگیری در محدوده‌های بافت فرسوده و بهره مندی از تشویقات و تسهیلات تخصیصی برای این بافت‌ها بودند، محروم شدند. بر اساس مطالعات سازمان نوسازی شهر تهران که مبتنی بر سه شاخص مصوب شورایعالی شهرسازی و معماریست (شامل ریزدانگی، نفوذناپذیری و ناپایداری)، اخیراً سازمان نوسازی ۱۰۰۰ هکتار از بافت‌هایی که شامل این شرایط می‌شوند اما در زمان ابلاغ طرح تفصیلی از قلم افتاده‌اند را تحت عنوان بافت فرسوده تدقیق شده در مقیاس بلوک شناسایی کرده که احتمالاً طی هفته‌های آتی در دستور کار کمیسیون ماده ۵ شهر تهران قرار خواهد گرفت.
وی در توضیحات تکمیلی‌تر بیان کرد: در بحث ناپایداری سازهای که مهم‌ترین شاخصه شناسایی بافت‌های فرسوده از جهت تأمین ایمنی در زمان بروز بحران‌های طبیعی همچون زلزله به شمار می‌رود، در کمال تأسف باید اذعان داشت تهران قریب به ۱۵۰۰۰ هکتار بافت ناپایدار شهری دارد. به این معنا که این بافت‌ها ممکن است از نفوذ پذیری هم برخوردار باشند و یا لزوماً ریزدانه نباشند، اما یقیناً از جهت سازهای و کالبدی ناپایدار هستند. این دقیقاً گرانیگاه کمیته شهرسازی شورای شهر است. این بافت‌ها همان بافت‌هایی هستند که در صورت وقوع زلزله خسارت‌های جدی خواهند دید. کمیته شهرسازی شورا طی دو سال گذشته پیگیر پیش بینی مشوق‌های مالی و عوارضی از طرف مدیریت شهری به منظور ترغیب مالکین این قبیل بافت‌ها به نوسازی بوده است. اما متأسفانه به دلیل عدم همراهی شهرداری تهران و بروز مسائل و مشکلات مالی جدی در امر مدیریت شهر، این امر تاکنون در خصوص این بافت‌ها تحقق نیافته است. همچنین در سال ۱۳۹۵ شورای عالی شهرسازی و معماری با اصلاح بند ۱۵ طرح تفصیلی شهر تهران، کلیه مشوق‌های بافت‌های ناپایدار را حذف نموده و اکنون این قبیل بافت‌ها با بافت‌های نوساز واقع در محدوده‌های غیر فرسوده، هیچ‌گونه تفاوت و تمایزی از نظر مشوق‌ها ندارند.
وی گفت: از سوی دیگر پاسخ به این پرسش که آیا همه بافت‌های نوسازی شده شهر تهران، اکنون از کیفیت سازهای مطلوب برخوردارند؟ محل دغدغه جدی شورای اسلامی شهر تهران بود که در سال ۹۴ مطالعاتی توسط مرکز مطالعات و برنامه ریزی شهر تهران در خصوص کیفیت ساخت و سازهای جدید در بافت‌های فرسوده شهر تهران انجام شده که نتایج جالبی دارد. بر اساس این مطالعات که ۱۰۰ پروژه نوساز در بافت فرسوده را بررسی نموده است، ۴۵ درصد پروژه‌ها، فاقد استانداردهای قانونی و مرتبط با کیفیت ساخت و ساز بوده‌اند که این امر، هشدار بزرگی در اداره پایتخت محسوب می‌شود.
این عضو شورای شهر در ادامه گزارش خو اظهار کرد: بر مبنای همین مطالعات و مطالعات مشابه و با پیگیری‌های صورت گرفته در فروردین سال ۹۷، تفاهمنامه ای بین شهرداری تهران، نظام مهندسی، سازمان استاندارد استان تهران و انجمن‌های صنفی تولید مصالح شهر تهران منعقد شد. پایش و رصد کیفیت پارسل های نوسازی شده طی سال گذشته در منطقه ۸ کلانشهر تهران نشان می‌دهد تفاهم نامه مذکور منجر به بهبود قابل توجه ساخت و ساز شده و استانداردهای سختگیرانه برای کیفیت مصالح مورد توافق، اعمال می‌گردد. از دیگر اقدامات ارزشمند مدیریت شهری طی دو سال گذشته تهیه برنامه توسعه محله‌ای برای ۱۷۸ محله شهر تهران که در بافت فرسوده واقع شده‌اند، می‌باشد. در بودجه مصوب سال جاری قریب به ۲,۰۰۰ میلیارد تومان به منظور اجرای پروژه‌های خرد مقیاس محله‌ای پیش بینی شده است که با بروز مسائل و مشکلات مالی ناشی از شیوع ویروس کرونا، نگرانی‌های جدی در خصوص تحقق کامل این بودجه وجود دارد. اما با توجه به فقر شدید خدماتی و نزول کیفیت زندگی در بافت‌های فرسوده، انتظار می‌رود لااقل ۷۰ درصد اعتبار پیش بینی شده به محلات کم برخوردار و فرسوده تخصیص داده شود تا شاهد ارتقای ارزش سکونت در راستای تسریع در نوسازی و بهسازی این محدوده‌ها باشیم. البته لازم به ذکر است که علی رغم گذشت ۴ ماه از سال جاری، کماکان شهرداری تهران در مرحله شناسایی و تدقیق پروژه‌های این موضوع است که محل گلایه و انتقاد جدی است و انتظار می‌رود فاز نخست اجرای پروژه‌های کوچک مقیاس هرچه سریع‌تر در سطح محلات پایتخت با اولویت محلات کم برخوردار و فرسوده آغاز گردد.
نژاد بهرام گفت: ناگفته نماند جایزه بنیاد شهرداران جهان را اخیراً بانویی که شهردار شهر آنکنا ایتالیاست از آن خود کرد که علت این پیروزی، انجام پروژه‌های کوچک مقیاس محله‌ای در سطح شهر آنکنا بود. پروژه‌هایی که توانسته بود مستقیماً ارتقا ارزش سکونت و کیفیت زندگی در بافت را محقق کند. خوشحالیم که ما نیز در تهران از سال ۹۶ با این رویکرد به بافت‌های مسئله دار شهری نگریسته‌ایم. همانگونه که پیشتر نیز اشاره شد، یکی از مسائل جدی مترتب بر بافت‌های فرسوده کلانشهر تهران مساله کمبود پارکینگ است که به نزاع و درگیری روزانه ساکنین مبدل شده است. متأسفانه علیرغم تصویب بودجه‌ای قریب به ۲۵۰ میلیارد تومان طی سالهای ۹۷، ۹۸ و ۹۹ برای موضوع احداث پارکینگ‌های عمومی در بافت فرسوده، اما به دلیل عدم پیش بینی مناسب از هزینه‌ها و منابع شهرداری تهران در بودجه سنوات اخیر که منجر به پیش خور بخش عمده‌ای از منابع در حوزه هزینه‌های جاری و نگهداشت شهر می‌شود، عملاً تخصیص این منابع با محدودیت جدی مواجه بوده و در نتیجه تکمیل این پارکینگ‌های عمومی از برنامه زمانی تعیین شده، عقب افتاده است و سطح پیشرفت سه پروژه مهم پارکینگ امیرکبیر در منطقه ۱۴، پارکینگ شهید مینابی در منطقه ۱۵ و پارکینگ شهید باقری در منطقه ۱۸ به ترتیب از ۵۳ درصد، ۴۱ درصد و ۹ درصد فراتر نرفته است که کمیسیون شهرسازی و معماری شورای اسلامی شهر تهران در تلاش است با تعیین متولی مشخص، پیش بینی حساب جداگانه و ارائه تسهیلات تشویقی برای حضور سرمایه گذاران، روند احداث پارکینگ در سطح محلات بافت فرسوده را تسریع ببخشد.
وی گفت: با عنایت به فشردگی و تراکم بالای جمعیتی در بافت‌های فرسوده و ناکارآمد و نظر به کمبود ۱۳۶ هکتار فضای سبز در ۹۴ محله فرسوده شهر تهران، در سال گذشته جمعاً حدود ۶۴ میلیارد تومان به منظور تملک اراضی جهت تبدیل به فضای سبز تخصیص داده شده که از محل این اعتبار در سال گذشته ۶ بوستان در مناطق ۷، ۸ و ۱۷ تملک و به بهره برداری رسیده که جای تقدیر و تشکر دارد. در مجموع باید اذعان داشت تلاش این شورا در کنار شهرداری تهران، تمرکز بر تأمین خدمات محلی در بافت‌های فرسوده و ناکارآمد بوده، کما اینکه این روزها افتتاح پروژه‌های بهسازی محیطی واقع در سطح محلات مختلف در دستور کار قرار داشته و تعداد قابل توجهی از پروژه‌ها در قالب فضاهای خرد محلی، مراکز محله، فضای بازی کودکان، پاتوق‌های محلی و … به بهره برداری رسیده‌اند و تعداد قابل توجهی نیز با درصد پیشرفت بالای ۵۰ درصد، ان شالله تا پایان سال جاری به بهره برداری خواهند رسید. ارتقا ارزش سکونت در بافت فرسوده رویکرد بنیادین مدیریت شهری فعلی ست و این رویکرد تا تحقق این امر در کلیه محلات هدف بازآفرینی شهری توسط کمیته شهرسازی و کمیسیون شهرسازی و معماری شورا دنبال خواهد شد.
مهر
